Ruhshan Iftixor xonim: “Boburiy malikalardan ilhomlanaman!”
Zahiriddin Muhammad Boburning Hind tomon yurish qilishi keyinchalik bu yurtning tarixida ko'plab ijtimoiy-siyosiy burilishlarni bunyodga keltirdi. Mana shu tarixiy hodisalarni yoritish borasida ikki yurt tarixchi olimlari qanday ilmiy mezonlarga tayanib ish ko'rishmoqda. Mavzu doirasida pokistonlik boburshunos olima Ruxshon Iftixor xonim bilan suhbatlashdik. Unda Hindiston va Pokiston davlatlari ajralgandan so'nggi tarix darsliklarining yozilishi, ularda boburiylarga bo'lgan munosabat masalalariga ham to'xtab o'tildi.
Ruhshon Iftixor xonim – tarix fanlari doktori. Pokistonning Panjob universiteti Tarix fakultetida faoliyat olib boradi. Boburshunoslik sohasiga doir 50 dan ziyod maqolalari e'lon qilingan. Olimaning “Hind feminizm tarixi” mavzusidagi monografiyasi 2016 yilda chop etilgan bo'lib, tadqiqotning yirik bo'limi boburiy malikalarning siyosiy faoliyatiga bag'ishlanadi.
— Muhtarama Ruhshon Iftixor xonim, bugungi kunda Pokiston va O'zbekiston o'rtasidagi siyosiy-ijtimoiy aloqalar yangi bosqichga ko'tarilmoqda. Shu jumladan, ikki davlat olimlari o'rtasida ilm-fan borasidagi aloqalarni yuqori darajaga chiqarish fursati keldi, degan fikrdamiz. Chunki bu davlatlarning o'tmishi va madaniyati o'zaro kesishgan bo'lib, ko'plab tarixiy voqeliklar o'ziga xos jarayonni boshdan kechirgan. Bugungi kunda o'zingiz rahbarlik qilayotgan Pokistondagi Bobur markazining faoliyati haqida ma'lumot berib o'tsangiz.
— Ha, siz haqsiz. Pokiston va O'zbekiston munosabatlari yangi bosqichga qadam qo'ymoqda. “Bobur merosi” markazi masalasiga kelsak, “Bobur merosi” markazi Zahiriddin Boburning nomini abadiylashtirish borasida seminarlar, konferensiyalar va boshqa hamkorliklar orqali bu davlatlar munosabatlarini mustahkamlashga o'z hissasini qo'shmoqda.
2021 yilda Panjob universitetida Zahiriddin Bobur merosi va uning Pokiston va O'zbekiston o'rtasidagi zamonaviy ikki tomonlama munosabatlar aloqadorligiga bag'ishlangan xalqaro konferensiya tashkil etildi. Unda O'zbekistonning Pokistondagi elchisi janob Oybek Usmonov ishtirok qilgan edi. O'zbekiston elchixonasi, shuningdek, 2022 yili Islomobod shahrida bir kunlik seminar tashkil qildi. Unda “Bobur merosi” markazi nashrlarining taqdimoti bo'lib o'tdi. Unda elchixona O'zbekiston olimlari va oliy mansabdor shaxslari bilan birma-bir uchrashuv o'tkazishga o'z hissasini qo'shdi. Shu yil Panjob universitetida Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 540 yilligi keng nishonladi. “Bobur – Pokiston va O'zbekiston o'rtasidagi mushtarak meros ramzi” deb nomlangan ushbu bir kunlik seminarda Angliya, Pokiston va O'zbekiston olimlari o'zlarinig ilmiy ma'ruzalari bilan qatnashdilar. 2023 yil dekabr oyida biz “Pokistonda Bobur va boburiylar merosi” mavzusida yirik xalqaro konferensiya tashkil etishni rejalashtirganmiz. Ushbu anjuman materiallarini to'plam shaklida nashr qilishni reja qilganmiz. Markaz direktori sifatida O'zbekistonning ikki katta universiteti bilan doimiy aloqadaman va biz ushbu universitetlar bilan o'qituvchilar, olimlar va talabalarning malaka oshirish dasturlarini almashish bo'yicha memorandum imzolamoqchimiz.
— Ilmiy maqolalaringizda, boburiy malikalarning siyosatda tutgan o'rniga alohida e'tibor bergansiz…
— Bobur oilasining ayollari siyosiy jihatdan juda faol edilar, ayniqsa, uning buvisi Eson Davlat Begim, opasi Xonzoda Begim, rafiqasi Mohim Begimlarni alohida aytish joiz. O'zim ham ayol sifatida bu ayollardan juda ilhomlanaman. Biz ularning faoliyati va buning siyosiy ahamiyatini alohida ta'kidlashimiz kerak. Ularning hozirgi zamonga aloqadorligi shundaki, ayollarning gender tenglik asosidagi siyosiy ishtiroki bugungi dunyo holatini yaxshiroq tomonga o'zgartirishi mumkin. Ayollar dunyo aholisining katta qismini tashkil qiladi; ular tengligining ta'minlanishi dunyoning har bir jamiyati uchun juda foydalidir. Agar murakkab tarixiy vaziyat XV-XVI asrlarda Boburiy malikalar siyosat bilan jiddiy shug'ullangan bo'lsa, bugungi dunyo ayollari ham buni bemalol uddalay oladi.
— G'arbda, butun Yevropada Bobur asos solgan Boburiylar saltanatini, afsuski, “Buyuk mo'g'ullar” nomi bilan atash urfga kirgan. Ko'plab boburshunos olimlar jumladan, Annetta Bevveredj xonim (Buyuk Britaniya), Viller Takston (AQSh), Eyje Mano (Yaponiya), Magda Mahfuz (Misr) singari olimlar Bobur Mirzoning turkiy ekanligi va mo'g'ul nomi bilan atash xato tushunchaligi haqida fikr bildirib o'tganlar. Bobur Movarounnahrda temuriylar sulolasiga tegishli bo'lgan Farg'ona viloyatida tavallud topgan hamda u turkiy tilda ijod qilgan. Yirik nasriy asari “Boburnoma” ham turkiy tilda yozilgan. Jahon tarixshunosligida uning sulolasiga nisbatan Boburiylar nomini ommalashtirish fursati kelmadimikan?
— Chig'atoy urug'iga daxldorlik boshqa temuriyzodalar kabi Bobur uchun ham faxr edi. Zahiriddin Boburni o'rganishda uning kimligini, shaxsiyatini alohida ta'kidlash lozim. Zahiriddin Bobur hayotini ilmiy tadqiq qilishni boshlash, uning hayotining turli qirralarini milliy va xalqaro miqyosda yoritish bugungi davr talabidir. O'ylaymanki, ikkala hukumat ham hamkorlik qilib, Bobur shaxsiyatiga urg'u berish uchun qo'shma tadqiqot loyihalarini amalga oshiradi.
— Bugungi kun Pokiston maktab darsliklarida Boburiylar sulolasi haqida tarixiy ma'lumotlarga qanchalik o'rin ajratilgan? Pokistonning 1950 yillarigacha bo'lgan tarixi Hindiston tarix darsliklaridagi ma'lumotlar bilan mushtarakmi? Xususan, bugungi kunda Pokiston tarix darsliklarida Boburiylar sulolasining qaysi jihatlariga ko'proq e'tibor qaratishadi?
— Pokistondagi darsliklarda noto'g'ri talqin Boburga Hindistondagi Mo'g'ullar imperiyasining asoschisi sifatida joy ajratilgan. Bu borada tarixiy haqiqatni tiklash o'ta muhim vazifa albatta. Pokistondagi o'rta ta'limdan yuqori sinfgacha bo'lgan katta qismi Pokistondagi Mug'ullar sulolasiga bag'ishlangan. Shuningdek, bu sulolaning tarixi Pokistonda universitetlarining tarix yo'nalishida bitiruv va magistratura bosqichida o'qitiladi. Pokiston darsliklarida Boburning tarixiy-madaniy rivojlanishdagi hissasi ham qayd etilgan, albatta.
— Boburning xolavachchasi Haydar mirzo ham bir muddat Boburiylar nomi ostida Kashmir shahrida hukmronlik qilgan edi. Aynan shu shaharda u o'zining (“Boburnoma” kabi ) mashhur “Tarixi Rashidiy” asarini yozgan. Bugungi kunda Kashmirda, xususan, Hindiston va Pokistonda bu tarixiy siymoning merosi qay darajada o'rganilmoqda?
— Boburning xolavachchasi – Mirzo Haydarning faoliyati juda muhim ahamiyatga ega bo'lib, u Markaziy Osiyo va Hindistonda Bobur hayotining eng muhim jihatlarini ta'kidlab o'tadi. Kashmir tarixi bo'yicha olib borilayotgan tadqiqotlar bilan professor Muhammad Ishoq Xon shug'ullanadi. U Kashmir universitetining tarix fakultetiga biriktirilgan. Ayni kunlarda Kashmir universitetida Markaziy Osiyo tadqiqotlari bo'limi tashkil etilgan bo'lib, unda Markaziy Osiyo bo'yicha turli faoliyat va tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
— Bilasizmi, biz uchun juda muhim va qiziq. Pokistonda Boburning qaysi fazilatlariga ko'proq ahamiyat beriladi? Yoshlar auditoriyasiga, tarixga qiziquvchi talabalarga uning sohibqiron Amir Temur avlodi ekani, uning harbiy an'analarining davomchisi ekani haqida ma'lumot beriladimi?
— Albatta, talabalarimiz o'z qiziqish mavzusi doirasida Boburning buyuk imperiya asoschisi ekanligi va uning jangchi sifatida Pokistonda bo'lgan paytlarini hamda Boburning Amir Temur avlodi va uning harbiy an'analarining davomchisi sifatida e'tirof etishadi.
— Boburning mumtoz ijodkor ekani, uning turkiy adabiyotda alohida o'rni bor ekani ma'lum. Pokistonda uning ijodi bilan bog'liq filologik tadqiqotlar amalga oshirilganmi?
— Afsuski, Bobur hayotiga oid mustaqil filologik tadqiqotlar Pokistonda ma'lum emas. Hind va g'arb tarixchilari bu ishni qisman amalga oshirgan bo'lib, Pokistonda bu asarlarining urdu tiliga bir nechta tarjimalari mavjud.
— Bobur tug'ilgan yurt O'zbekiston haqida fikrlaringiz haqida o'rtoqlashsangiz. O'zbekistonning bugungi kunda tashqi siyosatda tutgan o'rni va olib borayotgan islohotlaridan qanchalik xabardorsiz?
— Pokiston 1991 yilda O'zbekistonni birinchilardan bo'lib tan olgan davlatlar qatoriga kirgan edi. Ikki davlat o'rtasida do'stona munosabatlar mavjud va bu munosabatlar kundan-kunga mustahkamlanib bormoqda. O'tgan yaqin vaqt ichida ular Temir yo'l loyihasini imzoladilar. Ikki davlat o'rtasidagi savdo aylanmasi yil sayin ortib bormoqda. Ikki davlat o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri reyslar 2018 yildan boshlangan edi. Lekin munosabatlar hali ko'p narsani talab qiladi. O'ylaymanki, biz akademik tadqiqot olib boruvchi olimlar Pokiston va O'zbekiston o'rtasidagi mustahkam aloqalarni rivojlantirish va boshqa yo'nalishlarda ham hamkorlik qilish uchun o'z rolimizni oshirib borishimiz mumkin.
— Kelgusida Bobur va boburiylar bilan bog'liq qanday tadqiqotlarni amalga oshirmoqchisiz?
— Men Bobur hayoti, ayniqsa, Boburiylar sulolasining tarixini o'rganishda o'zaro hamkorlikda tadqiqot olib borishni taklif qilaman. Boburning boshqaruv ma'muriyati, uning artilleriyasi va Hindistonda poroxdan foydalanishdagi mahorati, harbiy qo'mondon sifatidagi fazilatini chuqur o'rganish darkor. Pokistondagi Bobur madaniy merosining qiyofasi uning me'morlik qobiliyati yuksakligini anglatadi. Bular kamina tomonimdan tadqiqot uchun tavsiya qilinadigan mavzular sirasidan sanaladi.
— Mazmunli suhbatingiz uchun tashakkur. Sizni O'zbekistonda kutib qolamiz. Umid qilamizki, ilmiy hamkorlik natijasida boburshunoslik sohasida yangi cho'qqilarni zabt etasiz.
— Sizga ham rahmat! O'zbekistonda amalga oshirilayotgan Xalqaro boburshunoslik elektron platformasini yaratish ishlariga biz ham munosib hissa qo'shishimizni bildirib qolaman.
Suhbatni Temuriylar tarixi davlat muzeyi
ilmiy xodimi, filologiya fanlari bo'yicha
(PhD) falsafa doktori
Elmira HAZRATQULOVA
yozib oldi.