XUSUSIY OLIY TA'LIM: Jadidlar orzusi amalga oshdimi?

2023 yilning 11 sentyabrida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston – 2030” strategiyasi to'g'risida”gi Farmoni, shuningdek,  “O'zbekiston – 2030” strategiyasini 2023 yilda sifatli va o'z vaqtida amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori imzolangan edi. Farmon “xalqimizning erkin va farovon, qudratli Yangi O'zbekistonni barpo etish bo'yicha xohish-irodasini ro'yobga chiqarish, har bir fuqaroga o'z salohiyatini rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlarni yaratish, sog'lom, bilimli va ma'naviy barkamol avlodni tarbiyalash, global ishlab chiqarishning muhim bo'g'iniga aylangan kuchli iqtisodiyotni shakllantirish, adolat, qonun ustuvorligi, xavfsizlik va barqarorlikni kafolatli ta'minlash maqsadida” qabul qilindi. Unda ta'lim islohotlariga alohida e'tibor qaratilgan.

Dunyo tajribasida ta'lim sohasiga sarflangan investitsiya hech qachon kasodga uchramasligi ko'p karra isbotlangan. Keyingi yillarda mamlakatimizda ta'lim, jumladan, oliy ta'lim sohasini isloh qilish jadal bosqichga kirdi. Buning  samarasini hozirdanoq ko'ra boshladik: bu yil oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun hujjat topshirgan abiturientlarning 40 foizi o'qishga qabul qilindi. Bu rekord natija hisoblanadi.  Yaqin yillarda bu ko'rsatkichni 60 foizga chiqarish ko'zda tutilgan.

Bunda talay omillarning ahamiyati bo'ldi, albatta. Shulardan eng muhimi – xususiy oliy ta'limning joriy etilgani.

Biz xususiy asosda faoliyat yuritayotgan Toshkent amaliy fanlar universiteti rektori, texnika fanlari doktori, professor Abdusalom Vohidovich Umarov bilan shu borada suhbatlashdik.

— Abdusalom Vohidovich, Siz davlat byudjetidan ta'minlanadigan Namangan  davlat universitetiga ham ko'p yillar rahbarlik qilgansiz, mana, uchinchi o'quv yilidirki, xususiy universitetni boshqaryapsiz. Bugun o'quvchilarimizni davlat oliy ta'lim muassasasi (OTM)  bilan xususiy oliy ta'lim tashkiloti (OTT) o'rtasidagi o'xshash va farqli taraflar haqidagi ma'lumot ko'proq qiziqtiradi. Suhbatimizni shundan boshlasak.

— Masalani to'g'ri qo'ydingiz. Avvalo, standartlar haqida fikr bildirsak. Standartni, tabiiyki, davlat belgilaydi. Davlat kadrlar tayyorlash bo'yicha ikki xil standart belgilashi mumkinmi? Yo'q, albatta. Demak, oliy ta'limning bu ikki turi ham jamiyatga bir xil umumiy talablar asosida mutaxassislar tayyorlaydi.

Soddaroq tushunib olishimiz uchun bir misol keltiraman. OTMlarning ko'pi – Oliy ta'lim, fan va innovatsiya­lar vazirligi tarkibida. Ammo bu vazirlik boshqa tashkilotlar huzuridagi OTMlar faoliyatini ham metodik jihatdan muvofiqlashtiradi. Xuddi shu qat'iyat asosida har qanday  xususiy OTT ham Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tarafidan metodik jihatdan nazorat qilinadi. Ta'lim dasturlari, mutaxassislar yo'nalishlariga talablar ham bir xil. Faqat xususiy OTT aynan qaysi yo'nalishlar bo'yicha talabalar tayyorlash lozimligini nodavlat ta'lim xizmatlarini ko'rsatish fao­liyati uchun litsenziyadan kelib chiqib belgilaydi.

Asosiy farq – mablag'da. OTM davlat byudjetidan va shartnoma asosidagi to'lovlardan tushgan mablag'lardan foydalangan holda faoliyat olib borsa, xususiy OTT faqat homiylar kiritgan investitsiya va shartnoma asosidagi to'lovlardan tushgan mablag' asosida faoliyat olib boradi.

— Jadid bobolarimiz bevosita o'zlarining yoki o'sha zamondagi saxovatpesha va millatparvar boylarning mablag'i evaziga maktablar ochgan edi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin ko'p yillar ilg'or ziyolilar shuni bot-bot eslatib, sarmoyadorlarimizni ta'lim sohasiga homiylikka da'vat etib keldi. Ammo bundan hech qanday amaliy natija kelib chiqmadi. Xususiy asosda faoliyat olib boradigan OTTlarga izn berilishi esa bunga keng yo'l ochdi. Aynan boylar xususiy OTTlar ochdi. Ya'ni, shu tariqa xususiy kapital oliy ta'lim sohasiga ham yo'naltirildi. Shundan kelib chiqib: “Jadidlarimizning asriy orzusi ushaldi”, – deb ayta olamizmi?

—“Ayta olamizmi”gina emas, balki baralla aytamiz! Haqiqatan ham,  xususiy OTTlarga xususiy kapital kirib keldi. Homiylar ta'limga sarflagan mablag'idan imkon doirasida moddiy foyda ko'radi, albatta. Chunki biz, asosan, shartnoma asosida talaba o'qitamiz. Biroq bundan xalq ham, tabiiyki, davlat ham yutadi. Chunki barcha xususiy OTTlar ham, avvalo, shu mamlakat uchun kadr tayyorlab beradi.

O'tgan yillarda jadidlarni eslatib, boylarni himmat qilishga chorlash quruq bir da'vat, ya'ni oyog'i yerdan uzilgan bir g'oya edi, xolos, nazarimda. Mana, endi yirik tadbirkorlar mablag'ini ta'limga sarflashining qonuniy yo'li topildi. Ayni borada jahonda avvaldan mavjud bo'lgan tayyor mexanizm ishga tushirildi. Bundan tadbirkor ham yutadi, jamiyat ham.

— Jahonda  dong'i ketgan xususiy OTTlar ko'p. Masalan, Garvard, Stenford, Kembrij universitetlari, Massachusets texnologiya instituti – juda mashhur. Sizningcha, bizda ham xususiy OTTlar davlat OTMlari bilan teng tarzda raqobatlasha oladimi?

— Ko'p yo'nalishlarda raqobatlashish yuz bera bosh­ladi. Birinchidan, davlatniki bo'ladimi, xususiymi, bundan qat'i nazar, barcha OTMlar va OTTlar o'rtasida, ayniqsa, bir yo'nalishdagi mutaxassislar tayyorlash bo'yicha tabiiy ravishda raqobat yuzaga keladi. Ikkinchidan, davlat OTMlari bilan xususiy OTTlar raqobatlashyapti. Chunki hamma bularni o'zaro solishtiradi-da. Uchinchidan, xususiy OTT bilan xususiy OTT o'rtasida ham musobaqa kechmoqda. To'rtinchidan, OTTlarning ko'pa­yishi bilan zimdan ular o'rtasida mamlakatdagi yetuk mutaxassislarni, taniqli va mahoratli professor-o'qituvchilarni ishga jalb etish uchun kurash ham ketayotir. Axir, ta'lim sifatini oshirishda inson omili birlamchi ahamiyatga ega-ku. Raqobat esa – taraqqiyot omili. Ijobiy ma'noda musobaqa taraflarni tirishishga, yanada samarali yo'llarni izlashga, mehnat qilishga, malakani oshirishga, bor hunarini ko'rsatishga undaydi. Beshinchidan, keyingi yillarda hatto mamlakatda ilmiy daraja va unvonlar olish harakati ham jadallashib ketdi. Axir, dars berish bilan birga, ilmiy tadqiqot ham olib borgan professor-o'qituvchi o'zini tinimsiz o'stirib boradi. Oltinchidan (ehtimol, eng muhimi shudir), mamlakatda oliy ta'limga qabul qilishdagi poraxo'rlikning tomiri qirqildi. Xususiy OTTlar ko'payganidan o'qishga qabul qilish bo'yicha defitsit, ya'ni tanqislik barham topdi. Endi abiturientning o'qishga kirishi uchun pora berishning hech qanday hojati qolmadi.

— Xo'sh, shu raqobatda, ya'ni ta'lim bozorida  o'tgan ikki yildan oshiqroq davr mobaynida Siz boshqarayotgan universitet qaysi jihatlardan muvaffaqiyatlarga erishdi? Yoki aytaylik, davlat standartida OTT­lardagi ilmiy salohiyat, ya'ni ilmiy darajasi bo'lgan professor-o'qituvchilar  soni 35 foizdan kam bo'lmasligi kerak. Agar xususiy OTTda ayni ko'rsatkich bundan kam bo'lsa, davlat uning faoliyatini to'xtatishga qaror qilishi ham mumkin. Shu ma'noda bugungi kunda universitet professor-o'qituvchilarining ilmiy salohiyati necha foizni tashkil etadi?

— Shu kunlarda universitetimizda 6 ta binoda 8000 dan oshiq talaba bir vaqtda tahsil olishi uchun eng qulay sharoit yaratilgan. Zamonaviy texnika va texnologik uskunalar (xorijiy laboratoriya qurilmalari) bilan jihozlangan, turli qulayliklarga ega bejirim chiroyga ega binolarda 451 nafar professor-o'qituvchi (jumladan, 39 nafar fan doktori, professor, 119 nafar fan nomzodi, dotsent), 200 dan oshiq o'rindosh professor-o'qituvchining 45 foizdan oshig'i ilmiy darajaga ega. Ayrim kafedralarimizda ilmiy salohiyat 75 foizdan yuqori. Ammo bu ko'rsatkichlar bilan chegaralanib qolmoqchi emasmiz. Aytmoqchi, professor-o'qituvchilarimizning bir qismi – real iqtisodiy sektorda (bank, soliq, sug'urta, siyosiy partiyalar, ishlab chiqarish tizimlarida) ko'p yillik tajribaga ega. Universitetimizda 200 dan oshiq yordamchi xodimlar ham faoliyat yurityapti. Ayni borada mamlakatdagi 65 xususiy OTT orasida birinchilar qatoridamiz. Hatto, ilmiy salohiyat va yaratilgan sharoitlar jihatidan yetakchi davlat OTMlari darajasiga yetib oldik.

— Ammo “Gap sonda emas, sifatda”, degan gap ham bor-da.

— Chin gap. Endi falsafada aytilganidek, miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga olib kelishiga erishish lozim. Buning uchun esa ko'p-ko'p mehnat qilishga to'g'ri keladi. Ayniqsa, bu borada universitetimiz professor-o'qituvchilari va xodimlari oldiga sifat ko'rsatkichlari bo'yicha yuqori marralarga erishish nuqtai nazaridan vazifalar belgilangan. Bunda malakali professor-o'qituvchilarimiz bilan teng qatorda zamonaviy fikrlay oladigan yosh o'qituvchilarimizning ham o'z o'rni  bor. Yuqorida aytilganidek, hammaga o'ziga yarasha vazifa topshirilgan. Masalan, ta'lim sifatini nazorat qilish bu sohada ko'p yillik tajribaga ega Boysun Nazarov, ma'naviy tarbiya ko'pchilik talabalar shaharchasining sobiq hokimi sifatida taniydigan Qahramon Shonazarov, rektor maslahatchisi vazifasi katta hayotiy taj­ribaga ega bo'lgan Ortiqbek Yusupovga yuklatilgan.

— Xususiy universitetning aynan qanday o'ziga xos   erkinliklari mavjud?

— Yangi tahrirdagi O'zbekiston Respublikasi Kons­titutsiyasining 51-moddasida, jumladan: “Oliy ta'lim tashkilotlari qonunga muvofiq akademik erkinlik, o'zini o'zi boshqarish, tadqiqotlar o'tkazish va o'qitish erkinligi huquqiga ega”,  deb qayd etilgan. Shu huquqdan foydalanib, biz: “Har kim o'z ishi bilan shug'ullanishi kerak”, degan qoidani shior qilganmiz. Aytaylik,  rektor xo'jalik ishlari bilan shug'ullanmasligi lozim. Biz professor va o'qituvchilarni hatto talabalar bilimini baholashdan ham ozod qildik. Ular savollar, testlarni shakllantiradi. Ammo baholash bilan alohida bo'lim shug'ullanadi. Bu bilan poraxo'rlikning ham tomiri qirqiladi. Niyatimiz – to'rt yilda talaba ham bilimga ega bo'lib, ham kirishimlilikni o'rganib chiqsin. Shuning uchun biz ikkinchi bosqichdan boshlab talaba olti kunlik o'qishining bir kunini korxona va tashkilotlarda amaliyot sifatida o'tkazishini yo'lga qo'ydik. Lekin hech bir korxona yoki tashkilotga 3 nafardan ortiq talaba jo'natmaymiz. Uch yil ichida talaba jamoat bilan ishlash, sohaga kirishishni ham o'zlashtiradi. O'sha korxona va tashkilotga yoqsa, uni shu tashkilot yo korxona  ishga qabul qilishi ham mumkin.

Universitetimiz nomida “amaliy fanlar”  borligi ham bejiz emas. OTTda olingan nazariy bilimlar hayot, real iqtisodiyot, ishlab chiqarish bilan bog'lanishi – shart. Keyin professor va o'qituvchilar bilan talabalar o'rtasida yaqinlik bo'lishi, sho'ro zamonidan meros qolgan, ta'bir joiz tutilsa, “muallim diktaturasi”dan tamoman qutulishimiz, demokratik qadriyatlar asosida shogird o'zini qiziqtirgan har qanday masala yuzasidan xohlagan mahalda ustozdan so'rash imkoniyatiga ega bo'lishi muhitini shakllantirishimiz lozim.

Bizda yo'nalishlar bo'yicha nisbatan kam fan o'qitiladi. Chunki talabaning o'nta fanni chala bilganidan ko'ra beshta fanni puxta o'rgangani afzal. Bu borada xorij tajribalariga suyanyapmiz. Nomi chiqqan xalqaro OTMlar (Estoniya amaliy fanlar universiteti, Litvaning Rezekne texnologiyalar akademiyasi, Finlyandiyaning Koreliya amaliy fanlar universiteti, Buyuk Britaniya, Germaniya va Xitoyning bir nechta universiteti) bilan hamkorlik shartnomalari ham imzolangan.

— Omma o'rtasida: “Davlat OTMlariga kirish test­laridan yuqori ball to'plaganlar, xususiy OTTlarga esa aksincha, aynan bali pastlar kiradi”, – degan gap yuradi. Shunga munosabatingizni bilmoqchi edim.

— Bu “Butunlay xato fikr”, deyishdan yiroqman. Qisman shunday, albatta. Lekin talabaning qancha ball bilan o'qishga kirgani birlamchi emas, balki uning qanday ta'lim olgani muhim. Yuqori ball bilan kirib, OTMdan yaxshi mutaxassis bo'lmay chiqqanlar ham, aksincha, past ball bilan kirib, yetuk mutaxassis sifatida o'qishni tugatganlar bo'lgan, bo'lyapti, bo'laveradi ham. Bu yog'i  o'sha OTTda ishning qanday saviyada tashkil etilganiga bevosita bog'liq, deb o'ylayman. Biz yetuk mutaxassislar tayyorlashni o'zimizga shior qilib olganmiz. Birinchi qaldirg'och bakalavrlarimiz 2025 yili qo'liga diplom oladi. Hozir ham kunduzgi, ham sirtqi bo'limlarimiz bor. Kelajakda, albatta, magistratura ham ochamiz.

— Ta'lim sifati OTTning moddiy-texnikaviy bazasiga ham bevosita bog'liq. Chunki zamonaviy talab­lar asosida dars o'tish uchun, avvalo, sharoit kerak.

— Oltita o'quv binomiz bor. Hammasi yangi qurilgan. Garchi ular OTTga mo'ljallab tiklanmagan bo'lsa ham, biz ularni ta'limga moslashtirdik. Hamma auditoriyada informatsion texnologiya qurilmalari – “aqlli doska”,  katta formatdagi kompyuter, monoblok kompyuterlar, televizor, proektor va boshqa dars o'tish uchun sharoitlar yaratilgan. Bu jihatdan ko'pgina boshqa OTMlar havas qilishi mumkin. Axir, bugun kompyuterday beminnatdan-beminnat axborot vositasi imkoniyatlaridan foydalanmay turib ham zamon talablariga to'la javob bera oladigan kadr tayyorlashning hech imkoni yo'q-da.

— Davlat OTMlarining aksariyatida doktorantura bo'limi bor. Ularga davlat granti asosida uch yil mobaynida byudjetdan stipendiya to'lanadigan falsafa doktori dissertatsiyasi yozish uchun tayanch doktorantlar, fan doktori dissertatsiyasi yozish uchun esa dokto­rantlar, shuningdek, stipendiya olmaydigan mustaqil va erkin tadqiqotchilar  qabul qilinadi. Shu tariqa unda o'zi va boshqa OTMlar uchun ilmiy darajali yetuk kadrlar tayyorlanadi. Bu masala xususiy OTTlarda qay tarzda hal qilinadi? Umuman, xususiy OTTlarda mavzu tasdiqlatib, dissertatsiyalar yozishni tashkil etish yo'llari qay tarzda yo'lga qo'yilgan? Ya'ni, xususiy OTT o'zida ishlayotgan tadqiqotchini universitet mablag'i hisobidan tayanch doktorantura va doktoranturaga chiqara oladimi? Mustaqil va erkin tadqiqotchilar shu yerda dissertatsiya mavzusini tasdiqlatib, ish boshlashi mumkinmi?

— Bizda hozircha bakalavriatning uch bosqichida ta'lim berilyapti. Bora-bora magistratura, doktorantura masalalarini ham hal etamiz. Bunga hech qanday to'siq yo'q. Davlat OTMlarida doktorantlarga davlat granti asosida mablag' ajratiladi, biz bunga xususiy kapitalni yo'naltiramiz. Ya'ni, xususiy OTT davlat OTMlaridagi miqdorda maosh to'lab, ilmiy kadrlar tayyorlash huquqiga ega. Ammo hozirdan universitetimizda mustaqil va erkin tadqiqotchilarning mavzularini tasdiqlab, ish yuritishini boshlab yuborganmiz.

— Ko'plar: “Xususiy OTTlarda davlat OTMlariga qaraganda yuqoriroq darajada maosh to'lanadi, dars sifatli o'tishini ta'minlashning omili tarzida dars soatlari ham nisbatan kamroq qilib belgilanadi”, – deb o'ylaydi. Rostdan ham, shundaymi?

— Xuddi shunday. Biroq bu yerda aniq raqamlarni keltirib o'tirmayman. Keling, bu sir bo'lib qo'ya qolsin.

— Mamlakatimizda uzoq davrlardan buyon faoliyat olib borayotgan davlat OTMlarining fakultetlari va ulardagi yo'nalishlarni ko'pchilik yaxshi biladi. Ularda yangi fakultet yoki yo'nalishlar ochilgani haqida xabar berilsa, bundan ham omma tez xabar topadi. Ammo odamlar xususiy OTTlar haqida unchalik katta ma'lumotlarga ega emas. Shu ma'noda Siz bosh­qarayotgan universitet fakultetlari va ulardagi yo'nalishlar haqida bilgimiz keladi.

— Pedagogika fakultetida boshlang'ich ta'lim, maktabgacha ta'lim, pedagogika; Iqtisodiyot fakultetida iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo'yicha), bank ishi va audit, buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo'­yicha), moliya va moliyaviy texnologiyalar; Axborot texnolo­giyalari fakultetida kompyuter injiniringi, multimediya texnologiyalari, axborot xavfsizligi, matematika va informatika; Tarix va filologiya fakultetida tarix, xorijiy til va adabiyot (tillar bo'yicha), o'zbek tili va adabiyoti yo'nalishlari, jami 4  fakultetda 14 ta yo'nalish bo'yicha mutaxassislar tayyorlanyapti. Kelajakda  Media fakulteti ochib, unda matbuot va internet jurnalistikasi, teleradio va fotojurnalistika, jamoatchilik bilan ishlash  yo'nalishlari bo'yicha kadrlar tayyorlash niyatidamiz. Shuningdek, turizm yo'nalishini ham o'ylab ko'rishimiz mumkin.

Jamiyatimizning maqsadi hayotni o'zgartirish, bosh­qacha aytganda, rivojlanish. Hayotni o'zgartirishni ta'limdan boshlash kerak. Har qanday taraqqiyot shaxsni o'stirish hosilasi sifatida yuzaga chiqadi. Axir, hech kim o'zini o'stirmay turib, ya'ni boshqalar hisobiga baxtli bo'la olmaydi-ku.

— Mazmunli suhbat uchun Sizga ko'p sonli o'quvchilarimiz nomidan tashakkur.

Suhbatni O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Sultonmurod OLIM

olib bordi.