Odamlar kitobda o'zini ko'radi

(Ikkinchi maqola)

O'jar dalillar guvohlik beradiki, hech qachon odam kitob ustida yoki kitob mutolaasidan keyin jinoyatga qo'l urmagan.  Bu haqiqatni kitob mo''jizasini hayotida sinab ko'rganlarga tushuntirish ortiqcha. Avomga aytiladigan gap shuki, kitobda jami hikmatlar jam va hammasi ezgulik haqida, chunki kitob yaratish ehtiyoji dunyoni asrash va uning birinchi sharti – ezguliklarni tarqatish maqsadidan yuzaga kelgan (ziddi – dunyoni egallash niyati odamlarni qirishni talab etadi va uning vositasi sifatida turli qirg'in qurollari yaratilgan). Ikki manzara, ikki munosabat! Kitob va qurol hayot va o'lim kabi baqamti yashab kelaveradi, xuddi jon talvasasidagi jonivor va zulmkor ovchi kabi. Mantiq shundaki, odam nasli mag'lub bo'lishdan, ya'ni o'lib ketishdan qancha qochsa, tirik qolishning ma'naviy vositasi – kitobga shunchalik intiladi. Buyuk muhaddis bobomiz Muhammad Ismoil Buxoriy hazratlari ta'kidlaganlaridek, “Najot faqat ilmdadir va bundan o'zga bo'lishi mumkin emas”. Ilohiy kitob – Qur'oni karimdan keyin  shariatni tanishning ikkinchi manbai – mukammal hadislarni to'plagan mo''tabar zotning, ehtimol, hayotdan chiqargan eng muhim xulosasi shudir. Ilmning manbai esa kitobdir.

Muqova ichida sidirg'a taxlangan varaqlarda allaqachon yer yuzidan yo'q bo'lib ketgan saltanatlarning shukuhi, buyuk zotlarning ovozi, yillar sinovidan o'tgan aql va tafakkur mahsullari – umuman, borliqning jami sinoati yashiringanki, haqiqatan bir mutafakkir ta'kid­laganidek, “Kitobsiz olam yovvoyilar olamidir” (N.Morozov, siyosatchi). Agar kitob bo'lmaganida, odamzod  ko'hna tarix o'rmonzorida hamon soch-soqoli oqargan go'dak tarzida yalang'och emaklab yurgan, qo'tos yoki baliq ovlab, tirikchiligini kechirayotgan yarim yovvoyi holdan nariga o'tolmagan bo'lardi.  Inchunin, zamonlar evrilishida ham kitobga yaqinlik, kitob o'qish taraqqiyotda o'rinlarni taqsimlashda asosiy omil bo'ladi. “Taraqqiyotning umumiy ko'lamida har bir xalqning o'rni o'sha xalq o'qiyotgan kitoblarning soni bilan belgilanadi” (E.Labule, publitsist). (Ta'kid bizniki. H.S.)

Shu mantiqdan kelib chiqsak, tariximizda yuksak taraqqiyotga erishilgan yillarda kitob eng mo''tabar buyum bo'lganini, eng nufuzli mas­kanlar qiroatxonalar sanalganini, jamiyatning eng obro'li odamlari ilm ahli atalganini tasavvur qilish qiyin emas. Masalan, Sohibqiron bobomiz yurishlarida muhim yumushlardan biri – eng sara kitoblarni yig'ib, poytaxt Samarqandga jo'natish bo'lganini tarixiy dalillar tasdiqlaydi. Bu hol Aleksandr Makedons­kiyga ham begona emas. U tashkil etgan Aleksandriya kutubxonasi butun bir sivilizatsiyaga turtki bergan.  Hozirgi zamondosh­larimizning katta avlodi ham bir qish­loqda bir necha: qish­loq sovetida, maktabda, rayon markazlarida katta-katta kutubxonalar bo'lganini eslaydi…

Har holda kitob mutolaasi asosiy mashg'ulotlardan biri bo'lganini  va shu orqali shaxsiyatimiz kamol topib, ulg'ayganini o'zimiz yaxshi bilamiz.  Yuksak insoniy odob-axloqdan tashqari mehribonlik, saxiylik, inoqlik, o'zaro do'st-birodarlik, bir-biriga g'amxo'rlik singari ko'plab fazilatlarni kitobdan o'rganganmiz. Kitoblar orqali yer yuzida qishlog'imizning to'pori, umri ot-eshak orqasidan o'tgan odamlaridan tashqari buyuk insonlar borligini, ular ilmda yuksak kashfiyotlar qilganini, romanlar yozganini, hatto kosmosga uchganini bilganmiz. Kitoblar halollikka o'rgatgan, jasoratga ilhom bergan, vatanparvarlikni singdirgan. Kitoblar ustida yum-yum yig'laganlarimizni, goh hayajonlanib, dunyoga sig'may ketganlarimizni, voqealarga asir bo'lib, bir necha kun ularning ta'sirida yurganlarimizni bugun shirin xotira sifatida eslaymiz.

O'sha lahzalar qishloqning sokin, anchayin zerikarli hayotidan o'zga olam edi. Bunday taassurotlar bepoyon orzular hadya etgan, o'sha orzular qanotida parvoz qilganmiz, adabiy qahramonlarga taqlid  qilib, bola dunyomizni jozibali qurganmiz. Bolalik biz uchun ma'rifatga oshnolik, ma'naviy yuksalish fasli bo'lgan. Yaramas qiliqlardan o'zimizni ongli ravishda tiyganmiz, chunki bunday ishlarning oqibati kitoblar orqali ishonchli ko'rsatib berilgan va shuning uchun ulardan qochganmiz.

Ha, bugungi natijalarimizning poydevori ana shunday taxlangan edi. Qalbimizda go'zallikka, san'atga buyuk ishtiyoq bor edi. Bu fazilatlarni hech mubolag'asiz kitoblardan o'rgangandik. Axir atrofimizda aksariyat qish­loqdan nariga chiqmagan, hali urush azoblarini unuta olmagan alamzada odamlar, sirtdan o'qib, nari-beri diplomni qo'lga kiritib,  o'qituvchilik kafolatini olgan qishloq muallimlaridan boshqa ma'naviy olam yo'q edi. Ammo ana shunday muhitda ham tasavvurimizga butun olamni sig'dira olardik. Chunki biz muttasil kitob o'qirdik!! Kitob eng sodiq do'st va maslahatchi ekanini anglab yetgandik.

Taassurotlar ana shunday yorug' bo'lgani uchun ham bugun kitoblarni “Kitobjon” deya e'zoz­laymiz! Qaerda ul zoti sharifni ko'rsak, kamida qo'limizga olib siypalab qo'yamiz, ba'zan ko'zimizga surtamiz. Kitob bizni e'tiqodga ham o'rgatdi, muqaddas narsalarni tanishga, ularni e'zozlashga da'vat etdi. Xullas, ota-­onamiz dunyoga keltirgan bo'lsa, kitoblar bizni Odam qildi, balki Hazrati inson maqomiga ko'tardi. Bugun ana shunday his bilan kimlar maqtana oladi?! Yaratganga shukronalar bo'lsinki, biz kitoblarda o'zimizni ko'rayapmiz va bundan iftixor qilamiz. Har holda kam bo'lmadik. Yana dilni ravshan qiladigan bir jihat – ana shu boylik qatorida o'zimizning ham ijod mahsullarimiz bor!

Ana shu mulohazalardan kelib chiqib, ta'sirlangan holda bugun kitob bilan xohlab-xohlamay, ijirg'anib “do'st bo'layotganlar”ni ko'z oldimizga keltiramiz. Ularning yengil-elpi, bepisand munosabatidan g'ijinamiz.  Insonlarni  yuksak darajada o'zgartirib yuborgan va e'zoz topgan mo''jiza uncha-bunchada sirini oshkor qilavermaydi, qalbini ochavermaydi. Kitobning iltifotiga sazovor bo'lish uchun uni sevish kerak. Bu sevgi esa o'z-o'zidan paydo bo'lib qolavermaydi. Qolaversa, go'dak hali esini tanimay, kitoblarni tanishi, uning o'ziga xos hidi dimog'iga tegishi lozim. Beshikdagi bola javondagi kitoblarga termulib, uyquga ketsin, uning o'yinchoqlari qatorida chiroyli bezatilgan kitoblar bo'lsin.  U tetapoya bo'lishi bilan o'zining “kitoblari” bo'lsin,  ularni yelkalab yursin, quchoqlab ko'rsin. Kitobni asrashni go'daklik hislari bilan dunyoni tanishi jarayonida o'zlashtirib borsin. (Siz tajriba qilib ko'ring, kitoblar ichida ulg'aygan shu go'dagingiz bir kun kelib dunyoga chiqa oladi!).

Shu tarzda butun insoniyat kamolga yetdi, haqiqatan, bolaning qo'liga nondan keyin kitob berdilar. Endi hayotda nimagadir erishgan har bir zot kitobdan minnatdor. Demak, kitob­lar borlig'imizning bir qismi, u bilan bog'liq xotiralar ongli hayotimizning bezagi. Biz kitobda o'zimizni ko'ramiz, unga ko'zimiz tushganda totli xotiralar tilga kiradi. Ha, biz o'zimizni kitoblarda ko'ramiz!

Afsuski, ana shu kayfiyat ba'zilarda kitobdan yiroqlashish, undan begonalashishga olib kelarkan. Tasavvur qiling (oldin, yuqorida eslatganimizdek), turli yo'llar (mayli, hozircha ularni “qing'ir” demay turaylik; sababi – tirikchilik, odam nima ko'ylarga tushmaydi) bilan kun kechirayotgan va ko'ngil (aslida – qorin) talablarini qondirish uchun biron marta kitobga murojaat qilmagan zamondoshimiz qo'liga kitob oladimi? Yo'q, albatta. Negaki, shusiz ham binoyidek yashayapti. Aslida, shu o'rinda uning kimligi namoyon bo'ladi.

Kitoblar ezgulikdan so'z yuritadi, har sahifada nuqul halollik, to'g'rilik, mardlik  va boshqa ijobiy fazilatlar haqida gap ketadi. Ochig'i, bunday xislatlardan allaqachon yiroqlashib ketgan (Bir tijoratchi, ya'ni tadbirkor “Kitob o'qisam, ishim yurishmaydi?” deb ochiq e'tirof etgandi) va “Har kuni yolg'on gapirmasam, kunim o'tmaydi!” degan puch aqidaga mukkasidan berilgan odam kitobni ko'rsa, qanday holga tushadi?! Kamida zulmatdan kuchli yorug'likka chiqib olgan odam ko'zini yashirgandek, kitobdan yuz buradi. Uni ko'rgisi kelmaydi, chunki “ong osti”dagi sezimlar, o'jar “qozi” uni chimchilab olaveradi, dashnom beraveradi, kimligini, qanday yo'l bilan pul topayotganini yuziga solaveradi. Albatta, hech kim bunday holga tushgisi kelmaydi. Yurtdoshlarimizning kitobdan uzoqlashib ketganining, kitob o'qimay qo'yganining yana bir sababi shu emasmi?!  Nopok turmush tarzi, halol-haromni farqlamaslik kishini ezguliklardan mosuvo qiladi, ma'rifatdan yiroqlashtiradi, hatto uni dushman qilib qo'yadi, ma'naviyatdan begona kishiga  aylantirib qo'yadi.

Kitob jami mo''jizalarning xazinaboni sifatida o'z eshigini “chertgan” yoki ochib, ichkariga kirgan odamni taftish qiladi. Kitob mutolaasiga kirishgan kishi  dastlab xuddi qo'rqinchli g'orga kirib qolgandek o'zini noqulay his qiladi. Harflar chalkashib qolaveradi, uncha-bunchada gap nima haqida borayotgani ko'z oldiga kelavermaydi, go'yoki sirpanchiq joyga tushgandek, toyib ketaveradi. Agar o'zini qo'lga olib, kitob mo''jizasi ichiga kira olmasa, zerikadi, charchaydi va uyqu bosadi. Uxlaydi, balki uzoq uxlab qoladi. Ehtimol, ko'zi ochiq holda bir umr uxlab o'tadi. U kitob bilan hech “chiqisha olmaydi”, o'zini oqlash uchun kitobga tuhmatlar qila boshlaydi: “zerikarli ekan”, “hammasi eski gaplar”, “olib yurish noqulay!”.  Va oxirida dangaliga ko'chadi: “Kitobdan voz kechish kerak!”.  Bu hol endi jami aql egalarining e'tiroflarini oyoq osti qilish va “yovvoyilik olami”ga qaytish bo'ladi.

Muqobil gap: Juda ko'p xamir mahsulotlari kashf qilindi. Ular har jihatdan  afzal bo'lishi mumkin, ammo hech biri tandirda yopilgan non o'rnini bosa olmaydi. Bu eng jo'n taqqos, holbuki, kitob o'zida insoniyatning kamolga yetgan davridan boshlab hozirgacha erishgan jami yutuqlarini jamlab kelayapti. Uning o'rnini telefon ham, audioyozuvlaru bosh­­qa ashyolar bosa olmaydi! Unda hali kashf qilinmagan sir-as­rorlar qancha?!  Kitobdan voz kechish, undan yuz o'girish mislsiz fojia. Mutafakkir zotlar bugungi dunyoning qiyofasini (zulmkorlik, fahsh, ma'naviy aynish, axloqiy buzilish va hokazo) kitobdan uzoqlashishdan keyingi tanazzul, inqiroz  deb baholashmoqda.

Keyingi yillarda turmushimizga ko'plab yangiliklar kirib keldi. Shular qatorida odatga aylangan yig'inlarni qoralamoqchi ham emasmiz. Yoki odamlarning bo'sh vaqtini qanday o'tkazayotgani, oshxo'rliklar, “choynaxona”chiliklarni eslatib, hech kimni ranjitish niyatimiz ham yo'q.  Jamoaviy turmush tarzi qaror topishi uchun necha o'n yillar kerak. Ehtimol, bugun xalqimiz maishiy hayotini bezab turgan dang'illama to'ylar, turli rasm-rusumlar  ham 20-30 yillarning kashfiyotidir, inchunin, ularni endi bir kunda yo'qotib bo'lmaydi. Ular turmush tarzida keng tomir otib, baquvvat daraxtga aylanib ulgurdi.

Faqat bir  mulohaza:  to'yxonalar, yemakxonalarning kirish yo'laklarida kitoblarga to'la javonlarni terib qo'yish urfga aylantirilsa, erish tuyuladimi? Balki bu hol kimlarningdir ishtahasiga yomon ta'sir qilar, balki tomog'idan non o'tmay qolar, ammo mazali taom­­ni kavshash jarayonida dunyoda kitob degan ma'naviy ne'mat borligini bir qur eslab qo'yarmidi, maishatdan yog' bosgan ko'ng­lining allaqaerida mutolaa istagi uyg'onarmidi?  Axir mechkaylik kasaliga chalinib, top­gan-tutganini davolanishga sarflab yurgandan ko'ra,  kam yeb, kam ichib, ozib yurgani, shu asnoda bir-ikki kitobni o'qib qo'ygani yaxshi emasmi hurmatli zamondoshlarimizning?!

Hakim SATTORIY.