Kitob — ma'naviy tayanch

Ma'lumki, keyingi yillarda yangi avlod yuzaga keldi, bu tabiiy jarayon: umr o'taveradi, avlodlar almashaveradi. Tajribalar ko'rsatadiki, har bir avlodning o'z qiyofasi, taqdiri, vazifalari va dunyoqarashi bo'ladi, yillar silsilasida bu belgilar o'zgarishga uchrab, umumiylik kasb etadi va yuzaga kelgan manzara “avlodlar qiyofasi” deb yuritiladi. Mana, mustaqillik davronida bir asrning uchdan biri o'tdi. Tabiiyki, yillar o'z mazmuni va mohiyatini avlodlar qiyofasida namoyish etdi. 33 yil bir avlodning hayot sahnasida bo'y ko'rsatib, ikkinchi avlodning yuzaga kelishi uchun yetarli (olimlar 25-30 yilni bir avlod umri deb hisoblaydilar). Binobarin,  o'tgan yillarni ana shu mezonlardan kelib chiqib kuzatsak, qiziq manzaraga guvoh bo'lamiz.

Agar 45 yoshni “umr o'rtasi” (mashhur shoir Abdulla Oripov iborasi) deb hisoblaydigan bo'lsak, bu 1978 yil tug'ilganlar chekiga tushadi. Hozir 40-50 yoshlar  (1973-83 yil tug'ilganlar)  jamiyatni boshqarayapti, deb  tasavvur qilsak, ularning katta avlodi umr o'rtasini allaqachon zabt etgani ko'rinib turibdi. Bu avlodning o'ziga xos “bosib o'tgan yo'li” va shunga mos qiyofasi bor, albatta. Avvalo, o'tgan yillar, maktab davrini ham qo'shib hisoblaganda, bu avlod uchun  totalitar tuzum va mustaqillikning chorrahasi hisoblanadi. Shu yillarda ro'y bergan voqealar (“sotsializmning rivoj­langan bosqichi”, “qayta qurish” shovqinlari,  Sharof Rashidovning vafotidan keyingi alg'ov-dalg'ovlar, mustaqillik uchun kurash, uning ilk yillari) bu avlodning bola zehnida u yoki bu darajada aks etgani tabiiy.

Ular maktabga qadam qo'ygan 1980-87 yillarni yaxshi eslaydilar. Mazkur davr ta'limda sho'ro tartiblari qat'iy joriy qilingan, barqaror yillar edi. Keyinchalik tizimda shakllangan umrini o'tab bo'lgan qarashlarni mus­taqillik mafkurasi bilan taftish qilish, izlanishlar (ayniqsa, darsliklar borasida) davri bo'ldi. Uning eng katta, esda qoladigan voqeasi – oliy o'quv yurtlariga test sinovlarining joriy etilishi bilan yakunlandi. Bu avlodning oldingi qatori  mustaqil hayotga qadam qo'ygan yillar jiddiy o'zgarishlar (ayniqsa, erkin iqtisodiyotga o'tish, xususiy mulk­ning paydo bo'lishi,  xususan, milliy valyuta borasida) bo'lgani rost. Voqealar rivoji jamiyat jiddiy o'zgarishlarga muhtoj ekanini va bunday o'zgarishlar kutilayotganini ko'rsatardi.

Shunday ham bo'ldi: milliy valyuta joriy etildi (1994 yilda), oldinroq esa lotin yozuviga o'tish boshlangan, ta'limda kollejlar tizimi yo'lga qo'yilgan edi.  Biz bir qur sanab o'tayotgan bu yangiliklar hayotga qanday silkinishlar (ijobiy ma'noda) olib kirgani, relsdagi vagonlarning harakati tezlashib ketganini katta avlod yaxshi biladi. Albatta, ijtimoiy hayotdagi bunday tub o'zgarishlarni mustaqillik talabi, o'z yo'li va a'molini izlash tarzida baholash lozim. Negaki, dunyo hamjamiyatiga suveren davlat sifatida qadam qo'ygan yurtimizning o'z taraqqiyot yo'li, bosh­qalarga o'xshamagan qiyofasi bo'lishi kerak edi.

Ana shu yangiliklar, o'zgarishlarning “nash'u namolari”dan bahramand bo'lish, ularning ta'mini tatib ko'rish esa 1-avlodning farzand­lari chekiga tushdi. Ta'bir joiz bo'lsa, hozirgi 20-30 yoshlilar shu iqlimda shakl­landilar, ulg'aydilar (ularning oldi vakillari bolalari 2005 yilda maktabga borgan bo'lishsa, bu yil bitirishga ulgurdi ham). Xullas, bugun katta evolyutsion-revolyutsion yo'lni bosib o'tgan  insonlarning navbatdagi avlodi hayot sahnasiga chiqdi. Xo'sh, ular tarixi bilan yetarlicha (ba'zan me'yoridan ortiq) maqtanadigan, yillar davomida boshidan ne bir sir-sinoatlarni o'tkazgan xalqimizning yukini yangi manzillarga olib o'ta oladimi? Savolni shu tarzda qo'yishga ma'naviy haqqimiz bor, deb o'ylayman.

Muhokamani “erga tushib” davom ettiraylik. Jiddiy o'zgarishlar (test sinovlarining joriy etilishi, lotin alifbosiga o'tish, kollejlar tizimi) qanday natija bergani (berayotgani) hozirgi har bir ma'lumotli odamga ma'lum.  Maqsadimiz – bu holatni tahlil qilish emas, balki yaqin kunlarimizni esga olish bilan bugun shakllanish bosqichida turgan (mus­taqillik yillarida tug'ilgan va ulg'aygan) avlodning ma'naviy qiyofasi, fe'l-atvori va muammolari haqida umumiy tarzda mulohaza yuritishdir. Zero, dastlabki xulosalar bu borada jiddiy muammolar to'planib qolganini va kechiktirilmas choralar ko'rish zarurligini tasdiqlamoqda.

Agar bu avlod qiyofasini to'laroq tasavvur  qilish kerak bo'lsa, ichki jarayonlar bilan birga tashqi omillarni ham hisobga olish kerak bo'ladi. Bular: dunyo rivojlanishi bilan bog'liq kompyuter texnikalari va  qo'l telefonlarining kirib kelishi, aksariyat otalarning chetga ishlashga ketishi oqibatida bola tarbiyasi va ta'limi uyda onalarga, maktabda esa ayol o'qituvchilarga qolib ketgani,   ta'lim sifatining pasayishi, oila muhitining nochorlashuvi, oliy ta'limda poraxo'rlikning avj olishi va bularning oqibatida malakasiz xodimlarning yetishib chiqishi –  keyingi yillarda yuzaga chiqqan ijtimoiy voqelik manzaralarining bir qismi, xolos.  Va vaziyat hamma illatlarning jam bo'lib, bolalar o'rtasida ham, kattalar o'rtasida ham, umuman, jamiyatda kitobxonlikning barbod bo'lishiga olib kelishi bilan yakunlandi, deb xulosa chiqarish mumkin.

Endi ana shunday muhitda ulg'aygan hozirgi avlodning ma'naviy qiyofasini ko'z oldimizga keltiraylik.  Kuzatishlar va tahlillar, jamoatchilikning fikri ko'rsatayaptiki, hozirgi bolalar fe'l-atvorida kontrast (ziddiyatli) holatlar ko'zga tashlanadi (bu hol, balki jamiyat qiyofasining to'la shakllanmaganidandir). Bir tomonda oilada mukammal tarbiya, tillardan xabardorlik, dunyoga chiqish ko'zga tashlansa, bir qismda (balki ozchilikdir) rahmsizlik, qo'pollik, toshbag'irlik namoyon bo'lmoqda. Ana shular  jiddiy  muammolarni muhokama qilib, o'zicha xulosa chiqarishga qobil emas, buning o'rniga hovliqma.  Hayotga va o'z turmushiga yengiltaklik bilan qaraydi (oilaviy ajralishlar…), e'tiqodsiz. Telefon orqali  tushunchalari aynigan, fahshdan uyalmaydi… Buning ustiga g'urursiz, oriyatsiz. Boz ustiga qalbi mudroq, yumorni tushunmaydi, haqiqiy san'at asarlaridan zavqlanishni, go'zallikni qadrlashni bilmaydi… Albatta, bu fikrlar manfaatdorlik asnosida kelajakdan xavotir olib, biroz ehtiros bilan bildirilgan tashvishlar bo'lishi mumkin, ammo har birida asos borki, komil inson uchun bunday qusurlarning bittasi ham ortiqcha.

Xullas, “ularning ijobiy fazilatlarini sanashga barmoq ham ko'plik qiladi, ammo illatlari son-sanoqsiz”, deyishadi ko'plab zamondoshlarimiz. Afsuski, bu haqiqat, undan ko'z yumish mumkin emas. Agar gapni chuqurlashtiraversak, ko'ngilni aynitadigan ko'plab noxush hodisalar kelib chiqadiki, yaxshisi, hozircha ular haqida emas,  nuqsonlarni tuzatish borasida qayg'urish muhimroq.

Albatta, “Har qanday dardning davosi bor”, deganlaridek,  kelajagimiz egalari bo'lgan yosh avlodni bugungi  davr talablari darajasida kamolga yetkazishning yo'llari ham aniq. Shu o'rinda “Ayiqning beshta qo'shig'i bor, beshalasi ham olxo'ri haqida” deganlaridek, men ham yana bir bor kitobxonlikni yodga solib qo'ymoqchiman. Mabodo vaziyatni o'nglashning eng odmi, oson yo'li chinakamiga kitobxonlikni yo'lga qo'yish  emasmikan?! Holbuki, bu tizim butunlay izdan chiqib ketgan, yaxshi kitoblar kam, kitob savdosi to'xtagan va hokazo.

Maktablarda kitobxonlik yuzaki yo'lga qo'­yilgan, bolalarga 1-sinfdanoq kitob o'qish malakasi singdirilmaydi yoki kitobxonlik ko'nikma, odat holida shakllantirilgan emas. Axir kitobxonlik maktabda singdiriladi va oilada rivojlantiriladi-ku. Tajribalar  shuni tasdiqlaydiki, bolaning zehni endi ochilayotgan murg'ak paytida kitobga mehr  uyg'otilmas ekan, keyin bu yumushni eplash mushkul bo'ladi.  Xuddi qurigan yog'ochni qayirish qiyin kechganidek, odamning yoshi ulg'aygach, kitobga bo'yin egishi  og'irlashib boraveradi. Demak, maktabning eng muhim vazifalaridan biri – bolani kitobxon qilib tarbiyalashdir!

Katta avlod xotiralarida yashayaptiki, bir vaqtlar maktabda kitobxonlik qanday yo'lga qo'yilgan edi?! Bilim maskanida kutubxona muntazam ishlagan, darslarda mutolaaga jiddiy e'tibor berilgan, har hafta o'qilgan kitoblar so'ralgan, muttasil kitobxonlar yig'inlari, rag'batlantirishlar… Har kuni  kichik sinflar 1 soat, o'rta sinflarning 2 soat, katta sinflarning 3 soat kitob o'qishi  odat tusiga kirgan… Hozir ahvol qanday ekan? Telefonga ruju qo'yish ham, har xil salbiy qiliqlar ham kitobdan uzoqlashish tufayli yuzaga kelmadimikan? Agar maktab ta'limida kitobxonlik a'lo darajada yo'lga qo'yilsa, ko'p narsa o'z-o'zi­dan hal bo'lib ketadi, turli islohotlarga, yangicha yondashuvlarga ko'p ham o'rin qolmaydi. Bu hayot haqiqati, yillar davomida tasdiqlangan haqiqat.

Kitobxonlikning eng muhim fazilatlaridan biri — kishini erkin fikrlashga o'rgatadi. Tabiatan o'ziga erkinlik (kitob o'qish  misolida erkin fikrlash)ni  yuqtirgan odam o'z oldiga aniq maqsad qo'yishni biladi (ma'lumki, ko'pchilikning hayotdan maqsadi bo'lmaydi, shunchaki “tug'ilib qolgani uchun” boshqalarga taqlidan yashayveradi), shu maqsadini amalga oshirish uchun vositalar izlaydi. Izlanishlar jarayonida esa mukammallashib, ulg'ayib, kamolga yetib boradi.  Bu jarayon uning shaxsini yuksaltirib, mayda tuyg'ularga, yuzaki e'tiqodlarga, jumladan, buyum va ashyolarga tobe bo'lib qolishdan asraydi (aniqrog'i — chalg'itadi) va shu tarzda yuksaklikka chorlayveradi. Ko'p ishkallar, masalan, boylikka yoki maishatga o'chlik cheklanganlikdan kelib chiqadi. Bunday “o'chlik” esa aynan qullik psixologiyasidir.

Fan tasdiqlaydiki, quldorlik butun borlig'i bilan rivojlangan va eng yuqori cho'qqiga chiqqan qadimgi Rim davlatida qulning muddaosi “qorin va boshpana” tashvishi bo'lgan, xolos. Bugun ham ko'plarning halovatidan voz kechib, uyqusini harom qilib, yolg'on gapirib, o'zgalarni aldab, erishadigan “cho'qqi”si — to'y-hashamlar, dang'illama uy-joylar emasmi? Demak, ming yillar o'tsa ham qullikning mohiyati o'zgarmagan, ammo mazmuni o'zgargan. Endi ko'pchilik shunchaki “yarimta non va bir piyola suv” uchun emas, haftalab davom etadigan ma'rakalar; shunchaki boshga pana bo'ladigan kulbalar uchun emas, bir necha qavatli hashamatli saroylar, undagi bazmlar;  qul choriq bilan kun ko'rgan bo'lsa, bugun qator-qator mashinalar uchun “yashamayapti”mi? Yugurib-elish­larning tag-zamini shu-ku. (Bu yoqda esa tobutdan ikki qo'li bo'sh ketayotgan Aleksandr!) Yakun: ana shu ikki ziddiyatli holatni aql bilan tushunish vositasi – bebaho xazina  hisoblanmish kitob. Bu hol ham ming yillar sinovidan o'tgan haqiqat!

Ha, boqiy haqiqatlar hech qachon eskirmaydi. Xuddi har tong quyoshga peshvoz chiqish bilan yerda hayot boshlanganidek, eng jiddiy muammolar yechimining asosida ham oddiy haqiqatlar asqatadi. Dunyo hamjamiyatida o'z o'rnini dadil kashf etib borayotgan yurtimizning kelajagi esa har tomonlama barkamol avlodlarga bog'liq. Bu – bugunning haqiqati. Ana shunday olamshumul vazifani esa kechagi qolip­larga tushmaydigan, dunyoga ochiq ko'z bilan qaraydigan, erkin tarbiyalangan va aniq maqsadlar bilan yashayotgan, o'z yo'lini mustaqil inkishof etadigan avlodgina bajara oladi.

Bugun farzandlarimizning dunyoning istalgan mamlakatida o'qishi, ishlashi ertak bo'lmay qoldi. Katta izdihomlarda esa hayotiy faoliyati tashqi va ichki maishiy (“qorin va buyum” tashvishi) shart-sharoitlarga bo'ysunmagan, ularning tazyiqlariga  qaram bo'lmagan, mayda e'tiqodlarga-yu, ko'z qarashlarga tutqun bo'lib qolmagan,  erkin tarbiyalangan mustaqil shaxslargina o'z o'rniga ega bo'ladi, har qanday sharoitda ham Vatan, millat manfaatlariga sodiq qoladi.  Muhtaram Prezidentimiz ham ana shunday fidoyi farzandlarni tarbiyalab voyaga yetkazishni vazifa qilib qo'ymoqda.  Demak, yuksak ishonchni oqlash uchun yuksak mas'uliyat bilan yashash zamoni!..

Hakim SATTORIY.