Ehtiroslar olovi ichra

ARZI HOL

 Men bu maqolani arzi hol tariqasida yozmoqchiman. Kecha  – bugun qaysi va qanday kitoblar o'qiyotganimning arzi holi. Arzi hol deganimda bu yerda men iqrorlarim va izhorlarimni nazarda tutaman. Shunda “men” deb o'z nomimdan, o'z shaxsim buyurganlarini bayon qilishim tabiiyroq chiqsa kerak deb o'ylayman. Men kecha shoira va adiba Farida Afro'zning to'rt yirik kitobdan iborat asarlarini birma-bir o'qib chiqdim. Har bir kitobiga alohida-alohida nomlar berilgan: “Meni kuting…”,  “O'zimni sog'inib…”, “O'limi yo'q hayot…” va “Pardani ochaylik…”

Bu har bir nomdan keyin muallif atay uch nuqta qo'yganiga e'tibor berdim. Ular menga barcha jild­larni birma-bir  o'qib bo'lgach, oddiy ko'p nuqtalarday bo'lib tuyulmadi. Bu uch nuqtalar orqasida muallifning ko'ngli  tublarida saqlangan va juda sir tutilgan orzulari qulf urib turganday tuyuldi. Bular “ko'ngil orzulari fido o'shanga” degan qay bir mashhur misrada saqlanib qolgan va har eslanganda odamning yuragini be­zov­ta qilib, allaqayoqlarga boshlab ketadigan “ko'ngil orzulari”. Yana bu uch nuqtalarda kitoblarning har birining alohida tizim va kompozitsiyaga egaligiga  nozik ishora ham kiradi, yana bu uch nuqtalarga adabiyot va inson hissiyotlarining tubsizligi va o'z rangu bo'ylariga  oluda ekanligi ham, sukun va sukunat rahmati ham aks etadi. Skeptik o'quvchim: “Obbo, shunchalar ma'nolarga boy ekanmi, bu ko'p nuqtalar? Ular qaysi kitobni ochsangiz, hammasida to'lib-toshib yotibdi-ku, lekin biz ulardan shunday ekzistensial ma'nolar uqishimiz kerakmi, yopirim-ey, bu shartmi?” – dey­di, albatta. Lekin men barcha ko'p nuqtalarning o'z xos stilistik ma'nolari borligi va ular aslo bir-birlariga o'xshamasligiga to'la qanoat hosil qilganman. Bir sirni aytib o'tay: “Ko'p nuqta” degan asar ham yozmoqchi bo'lganman. U ko'p nuqtalarning inson hayotida nihoyatda ramziy ma'nolarga to'liqligi haqida yozilishi kerak edi. Lekin bu yerda hali ijodiy amalga kirmagan ish  haqida cho'zilib o'tirishning o'rni emas. Ko'p nuqtalar dunyoning aytilmay kelayotgan barcha ma'no-mazmunlarini ifoda etishiga  shak-shubha yo'q… “Meni kutgil” degan dunyo she'riyatida juda mashhur  she'rni bilmagan, eshitmagan va undan hayajonga tushmagan odam yo'q bo'lsa kerak. Lekin mana, bizning zamondosh, safdosh (sal bo'lmasa, trafaret bo'lib qolgan “suyukli shoiramiz” deb yuboray debman) muallifimiz o'zining birinchi jildiga “Meni kuting…” deb nom qo'ygan va jildni xuddi mana shu nomdagi she'ridan boshlagan:

Meni kuting,

Engilib boryapman siz tomon,

Tobeman, taslimman, mag'lubman.

Sog'inchning lashkari beomon,

Sog'inchning qo'lida

                                mahbusman.

Yopiray-ey! “Meni kuting…” nihoyatda oddiy va odmi qilib aytilgan so'zdan so'ng (unda hatto o'quvchi kutishi mumkin  bo'lgan iltijo, yolvorish, nolish, va'daning qat'iyati ham yo'q.

Muallif haqiqatan juda odmi qilib “Meni kuting…” deyapti. Ammo bu jo'ngina murojaatdan keyin kelayotgan satrlar  va har uchala band o'ta favqulodda, o'ta kutilmagan va o'ta hech tasavvurga sig'maydigan!

 Meni kuting,

Men nodon ko'nglimga bo'ysunmay,

O'yladim, aqlda xatar yo'q.

Va bildim, bu jangda yo'q maydon,

Bildimki, sevgida zafar yo'q!

Yopiray-ey! Bandning uchinchi misrasidagi “bildim” bilan to'rtinchi yakunlovchi satrdagi “bildimki”ning farqi bormi, yo'qmi? Hech farq yo'qqa o'xshaydi. Ammo juda  katta – chek  bilan cheksizlik  o'rtasidagi mavjud farqdan ortiqroq farq bor. Biz keyingi jildlardan o'rin olgan muallifning barcha asarlarini e'tibor bilan o'qisak, u o'zini “bilish”ning “quli” darajasiga ko'targanini ko'ramiz. U “bilishni” sig'inish darajasida sevadi. “Bilish” falsafa va falsafiy hol. Yuzaga kelganidan beri barcha falsafalar va barcha faylasuflar “bilish”ni tushuntirmoqchi bo'ladi va barcha cheksiz bahslarini unga bo'lgan qarashlarning xilma-xilligi asosiga quradi. “Bilish”  haqida muhokama yuritmagan va bahs qilmagan faylasuf faylasuf emas. Shoirlar (misol uchun Abul A'lo al-Maa'rriy) ularning dunyo tugaguncha tugamaydigan bu bahslariga  istehzoli tabassum bilan qarab turadilar va “bilish” borasidagi tasavvurlari ulardan aslo kam emasligini lab burib ishora qiladilar va “bilish”da ular bilan xufiyona raqobat qiladilar. Shoiramiz Farida Bo'tayeva ham o'z asarlari barobarida shunday xufiya raqobatlar ruhida fikr-bahslar yuritadi: ayniqsa, g'alati bir nom bilan jamlangan, atalgan “tasbehlar” degan she'riy turkumlarida va yana, ayniqsa, tamomila erkin usulda yozilgan nasriy asarlarida. Muallif  asarlarida bu holning turli daraja va yoyilmalarini, o'girmalarini go'zal va ehtirosli bir tarzda har tomonlama namoyon qilib boradi. “Bilish” odamzod taraqqiyotida qachondan boshlangan, qaerda tamom bo'ladi? U hali bo'lmasdan ming, balki million yillar ilgari ham bor edi-ku. Odamlar million yillar ilgari, ayniqsa, hindlar vaqtlarni bo'laklar, ming yilliklarga bo'lib, xuddi xorazm­liklar kabi ularni “ovonlar” va yoki xuddi zardushtiylar kabi “qarnu  aqronlar” deb atagan ham edilar-ku. Bulardan bu yog'iga ming­lab yillar o'tmasa, ular “aqron” va “ovonlar” bo'larmidi? Fales, Pifagor, Orfeydan boshlangan deb yuramiz “bilish”, balki bu yozuv chiqqandagi ilk yozuvli “bilish”dir. Ilohiy bitiklarda haddi kamoliga yetganmi? Kantda tugaydimi, Shopengauerdami, Homerdami, Nitshedami, qaerda “bilish” tugaydi? Axir hamma narsaning boshi va oxiri bor-ku. Bilish – falsafaning, adabiyot va san'atning hech tugamaydigan ibtidosi va mana shu bugungi o'zbek shoirasining olovli hissiyotlarida  o'quvchini lol qoldirib, davom etyapti. F.Bo'tayeva “bilish”ga aslo befarq emas. Aksincha barcha badiiy muhokamalari, ehtiroslarini shu “bilish” asosiga quradi. Kecha Zulfiyaning bilishi, Muzayyana Alaviyaning bilishi va ko'ngil sirlariga to'la ishi bor edi  va mana bugun shu soat, shu daqiqalarda u Faridaning dunyo va odamlarga munosabatida davom etyapti va yangi oltin qirralarini namoyon qilyapti. Va bizni “sevgida zafar yo'q”ligiga, “maydon” yo'qligiga ishontirib, qaysidir massaget qirolichasi kabi dov bilan lol qilmoqchi, yopirim-ey, “Bilish” ma'rifati Faridaning barcha asarlarini ma'rifatli bir nuqtaga olib chiqyapti, qachonlardan beri yonimizda shunday haqiqiy ma'rifat egasi yonib-kuyib yurganligi va biz uning yonishlaridan goh xabardor, goh bexabar yurganligimizni ma'lum nishon  etyapti. Doim titrab, kuyib, ishq va mehr bilan (o'zi aytmoqchi) yozganligini har bir so'zida isbotini keltiryapti. Uning hayot kitoblari, donishmandlardan, xalq, turmush ichida yurib bilganlari unga bugun muallif sifatida cheki yo'q xazinaday xizmat qilmoqda. Uning donishmandlardan bilgani:

Umr asli bir kundir,

O'sha kun – bugundir

(Muallifning punktuatsiyasini

saqladik – I.G'.)

Mana shu fikr, ehtimol, “bilishning” cho'qqisidir (albatta, bilim va bilishda cho'qqi bo'lmaydi, cho'qqilar purviqor va ularga yetib borish qiyin. Jomolungmaga borishni orzu qilamiz,  ammo borib ko'ring-chi. Ammo “bilish” bu nonday aziz va odamzodga juda yaqin narsa, bilishsiz odamzod shunday behad ilm-fan, texnikaga erisharmidi, Oyga qadam ranjida qilarmidi, Mirrixning, Yupiterning sath suratlarini olarmidi! Yana bir chekkasi odamning purviqor  bilimsizligidan esa cho'qqilarning muzlari erib ketyapti, azal qutblarimizda muz qatlamlari ozayib boryapti, ibo o'rnini ibosizlik egallayapti, odamzod ibtidoiy yalang'och holiga omonsiz qaytyapti va eng mushkuli o'zini bunda haq va biz erkinmiz deb bilyapti. Faridaning:

Bolalikdan ketgim kelmadi,

Ulg'ayishdan bezillar yurak

– degani axir bu bir emas, ming emas, balki bugungi milliardlarning qo'rqinchli fojiasi-ku! Shunday fojiaga insoniyat yetib kelganligini shoira sodda, lekin Oyga uchgan Hindning raketasiday omonsiz qilib ifodalab beryapti. Zamona va zamon so'zi shu-da o'zi. Faridaning fikri okeanlar tug'yonlarida, “bilish” teranliklarida misoli shoira ham emas, balki shoira-g'avvos. Uni okean, ya'ni hayot tubini bilishga misoli Iskandar payg'om kabi havasi cheksiz, Yopirim-ey!

Faridaning barcha asarlarida “bilish” va “o'ylov” dramatik, alamli mazmundorlik hamda hamohanglikka egadir. Bu ijodkorda juda qimmatli fazilatdir. Bu fazilat uning qahramoni, nasrdagi qahramonlariga va ayniqsa, Mirzakarim Norbekov, Alixonto'ra Sog'uniy, Bahmanyor Sog'uniy singari qahramonlariga g'oyatda tabiiy xos xislat. Va bulardan tashqari ham uning barcha g'aroyib tole qutqularini yelkalab olgan qahramonlari (balki personajlardir, balki tarixiy ishtirokchilar, balki drama-komediyalardagi kabi qatnashuvchilardir) uchun ham fikr­lash dramasi xos xislat bo'lib ko'rinadi (men atay xususiyat deb aytmayapman, shaxs­larning xislatlarini nazarda tutyapman). Lekin “bosh qahramon” bu –  shoiraning o'zi! Bosh qahramon barcha hollarda Farida Bo'tayeva, u o'ziga Afro'z deb taxallus ham olgan. “Qahramon” o'zi kim? U takrorlanmas qiyofaga ega. Unda teran xarakter shakllangan. Bu xarakterda davr, zamon  ifodalangan. U  universal yo'nalish kasb etgan “bilish”, “o'ylov” muntazam badiiy ifodalanganiga ko'ra! U o'zini qudratli deb sezadi, U o'zini benihoya kamtar deb his qiladi. Orfey bir  zamonlar olamning ibtidosi efir (havo!) va xaos (mutlaq bo'shliq!) deb ta'lim qoldirgan edi. Faridaning badiiy qahramonida mana shu efir va xaosning  birlashishi natijasida dunyoga kelgan ehtiros va hissiyot  hukmfarmodir. Bu juda katta gapga o'xshaydi. Ammo to'rt jilddagi asarlarni o'qisangiz, aslo g'ayritabiiy tuyulmaydi. U o'tmishdan qolgan parchalar. Parchalarning parchalari. Atomlarning cheksiz ko'rinmas bo'laklarga bo'lingan zarralari. Shuning uchun u Navoiyga payrovlik qilib odamning aqlini shoshiradigan “mensizlik” haqida fikrlaganda, o'z “mensizligini” “Men” deb ataganda va shu “Men” nomidan voqealarni harakatga keltirganda, allaqanday suggestiv bir nimalar sahifalarning oppoq betiga qalqib chiqaveradi va bosh qahramonni bilish va o'ylovga tamomila g'arqu xarob qiladi. Yopirim-ey!

“Mensizlik”ni allakimlar hozirgi adabiyot arsenaliga olib kirishdi. Farida Bo'tayeva ham “mensizlik”ni to'la badiiy istiloh sifatida qo'llay boshladi. Biroq “Mensizlik” – oxir-oqibat tushuncha bo'loladimi! “Mensizlik” shaxsning yo'qolishi, tugashi emasmi! Ammo hozirgi adabiyotda chuqur o'ylar yo'q. Kimlargadir shu tushuncha juda porom kelib qoldi va o'rni bo'lsa-bo'lmasa qo'llab yubordi, o'z “bilishi”ni namoyish qildi. Ammo hech kim “mensizlik”ning falsafiy-sotsiologik asoslari, mohiyati ustida fikr yuritolmadi va tushuncha quruq tushunchaligicha mung'ayib qoldi. Holbuki bu tushuncha postpostmodern yo'nalishida asos tushuncha… Navoiyda hatto “mensizim” degan qo'llov ham bor-a! Yopirim-ey! F.Dostoyevskiy “O'smir” romanida “Odam o'zi haqida uyalmasdan yozishi uchun o'zini o'zi haddan ortiq  pastarona yaxshi ko'rishi kerak”, deb yozgan gap orasida. “Mensizlik” bilan “menmensirash” o'rtasida yaqinlik yoki farq bormikin? Albatta, bo'lsa bordir. Lekin bular haqida o'ylash va muhokama yuritish keng falsafiy adabiy bilimlarni talab qiladi. Biz shunday bilimlar sari boramizmi? Misol uchun Farida Bo'tayevaning asarlarida? “Adabiyotchi o'ttiz yil yozadi va oxiri nima uchun shuncha yillar yozganini bilmaydi” deydi yana shu romanida ulug'  adib. “Mensizlik” tufaylimi?” – degan savol tug'iladi xayolimda. Tushuncha haqida atroflicha tasavvur va bilimga ega bo'lmay turib uni shunchaki “bilimdonlik” uchun qo'llash hatto Vahob Ro'zimatov aytmoqchi, Sobakevichga ham to'g'ri kelmaydi. Misol uchun Faridaning she'rlarida “sevgiga yukin”, “sevgidan so'yla”, “kimnidir sevgin”, “sevishni o'rgan”, “oddiy yaxshi ko'r” dey­di o'ziga ham va o'zi orqali o'quvchisiga ham uqtirib, ta'kidlab. Lekin ko'ngil ishiga aralashib bo'ladimi, u o'ta intim ish. Tashqaridan aralashish va o'git eshitishni istamaydi. Ammo bu kabi o'gitnamo gaplar biz hamon o'tmish asoratlarining million-million kishanlaridan qutulolmagan  o'sha “mensizlik”ning  dag'dag'asi emasmikin? O'zini bilmagan, ya'ni “mensiz” aslo o'zgani ham bilmaydi va bilolmaydi. Yurakka buyurib bo'ladimi, degan o'zbekning gapi bor. Qolaversa, odam sevishni o'rgana oladimi? Farida Bo'tayeva ayrim asarlarida azaldan ma'lum gaplarni bir boshqacha, chiroyliroq qilib aytishning xo'b mashqini ham olganligi ko'zga tashlanadi. Ammo badiiy adabiyotda “bilish” bu oldingilarni mazmunan takrorlash emas. Lekin “bilish” nima qilsin, o'zi takrorni, Cho'lponcha aytganda, “takarrurni” yaxshi ko'radi. Yuqorida andak tahlil qilingan she'rning qahramoni, ko'rdikki, kutish mashaqqati va intizorligi oldida ochiq taslim bo'ldi. Barcha sabot-matonatning qurol-aslahalarini tash­ladi. Sevgi zafar qozonish emas, taslim bo'lish, bor ixtiyorini sevgi ixtiyoriga topshirish, bu esa cheksiz azob va lazzat va'dalari… Sizga bu yerlarda yana o'sha “mensizlik” namoyon bo'layotgandek ko'rinmayaptimi?

* * *

Ikki jildni to'la qamrab olgan she'rlarni o'qib va uqishga harakat qilib borarkansiz, Farida Bo'tayeva qiyofasidagi qahramon o'z-o'ziga tinimsiz iztiroblar, azobu alamlar yasab boradi, gullagan bog'larni huvillagan ovloq, xilvat bog'larga aylantiradi. Qasru saroylarda yashab turib xarobazorlarni qo'msaydi, mozorotlarni sog'inadi, ularda o'tgan, yodi muqaddas abo-ajdodlarning yodini o'ziga ohanrabodek tortadi. O'zidan rozi bo'lmagan ruh to'xtamay yo'l bosib borayotganday, qadimiyat va qadimgilarning izlarini qidirayotganga o'xshaydi. Ekzistensial hissiyotlar quyunlariga g'arq bo'ladi. Chinqirib oqqan daryolarning girdoblariga o'zini otadi, halokatli muhitdan o'ziga najot qidiradi.

Bu faqat… shoirning ko'ngli faqat… davosiz va notavon… najot qidiradi. Yuragi zor-intizor titraydi, najot o'rniga esa bosh­­qa narsa topadi:

Dunyo safsataga to'lganu, biroq,

Senga kerak so'zni hech kim aytmaydi…

Shunda o'z holi holatiga eng loyiq va ehtimol o'ziga eng manzur so'zni tilga oladi:

Allohim, ming yilki

                               so'rayman qaqshab,

Dunyo qaridimi, yo men qaridim?!

Bunday Faridada tez-tez qaytalab turguvchi holatlarni men “hol hayajonlari” deb atayman. Faridaning bari yozganlari hammasi bular – “hol hayajonlari”dir. Bu Farida faqat o'z yuragi bilan mashg'ul degan yana bir xulosaga olib boradi. To'g'risiyam, shoir axir yana boshqa nima bilan mashg'ul bo'lsin?! Gap shu yerga kelgan ekan, endi qahramonning sirti va siyrati haqida gapirish navbati kelganligini sezaman. Uning sirti siyratiga aslo o'xshamaydi. Sirti siyratidan darak bermaydi. Balki u el ko'zida bosh­­qa va shoir ko'nglida tamomila boshqadir. Sirti sokin, to'lg'in daryo, siyratida momaqaldiroq, bazmi nima bilan tugashi noma'lum, xavotirga soladigan nohamvor osmondir balki. Surat va siyrat haqida garchi ancha-muncha gaplar yozilgandek ko'rinsa-da, ular inson ruhiy hayotidan juda uzoq uzuq va yuluq parcha-parcha gaplardir. Zero, boyagi she'rdagi “qaqshamoq” suratda  kuzatilyapti, u qahramonning ich hayajonlariga ham organik ko'chib o'tyapti: “dunyo  qaridimi, yo men qaridim?!” Bu o'ta ekspressiv  gap. Boya belgilab o'tganimiz chin “hayajonli hol”. Faridaning she'rlarida ularning badiiy saviyasi qandayligidan qati nazar, “sovuq” satr uchramaydi. Unga kerak so'zni boshqalar aytmasa, yoki aytmagan bo'lsa, hechqisi yo'q, bu so'zni uning o'zi aytadi. Unda bunga matonat va iqtidor yetadi. Va olamni to'ldirgan safsatalar ustidan chaqmoq sochib o'tadi. Ammo chaqmoq yolqinlarini siyratda tutib turish naqadar qiyin! Biroq Ho'qandi latifning Xonxo'ja qishlog'ida tug'ilgan, she'rlarida eslov ko'p bo'lgan (ota-ona, tug'ishganlar, qavmi qardoshlar, yoru birodarlar) ko'p ayriliq yozg'irishlaridan yozadigan, nadomat va armon to'fonlarini ko'p ko'taradigan qizposh­­sha ularni o'z rasamadi bilan “mutmayin” tasvirlash yo'li va ep-tadorigini topadi. Biz surat va siyratu “hol hayajonlari”dan boyatdan beri so'z ochib turibmiz.  Farida she'rlarida ular qaysi yosh pallasida yozilganini ajratib olish qiyin, ba'zan faqat qirq yoshini eslaydi. Shoira oltmish sakkiz yoshga chiqqanida xuddi o'n sakkiz yoshga kirganday she'rini havolantirolmasa kerak deb o'ylayman. Psixologik tomondan olganda ham bunga na siyrat va surat yo'l qo'yadi. Ammo barcha sir, barcha toza tamiz, barcha shaffoflik Navoiy aytib o'tganiday, bolalik g'aroyibotlaridadir. Odamning o'n ikki-o'n to'rt yoshiga go'zallik va daholikda hech narsa teng emas. Qolgani bari yolg'on va rang-barang to'qimalar! Rangparronlik!

Faridaning to'rt jild asarlarini o'qib mana endi menga ham “yuqdi”, men ham “hol hayajonlari” bilan fikrlay boshladim. Yoshim taqozosiga ko'ra men o'zimni bosiqlik va vazminlikka chaqiraman. Ammo azal ziddiyatni qarangkim, vazminlikni she'r ko'tarmaydi. Har qancha uringani bilan adabiyot bosiqlikni ko'tarmaydi va hazm qilolmaydi. Unga doim ehtiroslar bo'ronlari kerak. U bo'ronlarda yashagani ma'qul. Bunda aqlli amakimning peshvo o'gitlari hech narsaga yaramaydi. Yonib yoz! – tamom vassalom! Va yana eng muhimi, qiziq qilib yoz!

HAYoT TA'LIMI VA ShOIR TOMIRNING URIShI

Bu bobni boshlay turib xayolimga Faridani o'qish ta'sirida bo'lsa kerak, bir misra she'r keldi: Oqar suvning bo'yida suvga zor o'sgan chechagim. Shu, xolos, men xuddi shu so'zlardan iborat misrani taqriban yigirmadan ortiq variantda ifodalash mumkinligini o'ylab o'tirdim. Faridaning she'rlarida usul borligini o'yladim. Balki uning she'rlarining ritmlarida doira usullaridan (ufor, saqil va hokazo, juda ko'p) allanarsa ohanglar mujassamini topayotganga o'xshaydi. O'zbek ayollarining bayramu marosimlarda kichkina doira chalib qo'shiqlar, o'lanlar, termalar kuylashlari ko'z o'ngimga keladi. Men ularni tinglasam, yuragim toshib ketadi, ko'zlarimdan duvillab yosh kela boshlaydi. Faridaning she'r ohanglarini ularga o'xshataman. Urg'ulari, zarblari juda qoyilmaqom. Shu bilan birga u yozgan “birlik”, “uchlik”larning barchasining ortida jonli hayot navolari yangrayotganday tuyuladi. Hissiyotlar orqasida shu hissiyotlarni voqealarga aylantirgan behad rang-barang hayot bor. Hayajonli ta'sirlanishlar ko'p zamonlar, ovonlarni qamrab oladi. Alisher Navoiyning qomusiy lug'atida keltirilishicha, Aziziddin Nasafiy  “Komil inson kitobi” asarida  ishq, firoq haqida shunday gaplarni yozgan ekan: “Ishq bir o'tdirki, oshiq vujudiga tushar; bu o'tning makoni ko'ngildir. Ko'ngilga bu o't nazar yo'lidan kelar va ko'ngilda vatan tutar… Bu o'tning shu'lasi barcha a'zolarga yetib, tadrijiy ravishda oshiqning ichini kuydirib, pokiza va sof etadi.

KO'P NUQTALAR ORQASIDA…

Vaqtlar o'taveribdi, zamonlar o'zgaraveribdi, avlodlar almashaveribdi, bir nasl ketidan boshqa rejali nasllar kelibdi. Ko'zlari nurli, qalamqosh qizcha – ko'hlik, tiyrak, aqli, farosati yetuk va pishiq Faridaga aylanibdi. Tarannumi shirin bir bulbul ne zamonlardan buyon adabiyotning mangu bog'u bo'stonlarida xushilhon qo'shiqlar kuylar ekanu, biz g'ofillar bexabarday yurar ekanmiz, yopiray-ey! O'lchovsiz hissiyotlar, taassurotlar og'ushida qoldim Faridaning asarlarini o'qigach. Boshdan oxir tizginsizlik. Erkin havolar, erkin naqllar, erkin navolar! Bu yaxshimi, yomonmi, ijodiy erkinlik. She'rlari erkin yozilganday, nasri ham tamomila erkin, xohlagan joyidan odam va olam qoshiga borib hikoyalarini boshlab ketaveradi. U insonlar taqdirlari haqida juda erkin hikoya qiladi. Zamonlar, rang-barang taqdirlar ko'z o'ngingizda namoyon bo'ladi. Mashhur tabobat olimi Mirzakarim Norbekovning shajarasini izlaydi. Nega u o'z vatanida emas, o'zga yurtlarda shuhrat top­ganligining hayotiy sirlarini qadam-baqadam kuzatadi. Izlanishlarida juda ajoyib odamlar – ularning favqulodda taqdirlariga duch keladi.

Bu o'ta qorishiq voqealar sizni ham banogoh “junun vodiylariga”, ma'yus, kimsasiz mozorotlarga ergashtirib ketayotganday bo'ladi. Farida qahramonlarini juda sevib va favqulodda juda qiziqarli qilib tasvirlaydi. U taqdir egalarining o'zlarini so'ylatadi. Ular siymosida tarix, zamonlar tilga kirganday bo'ladi. Zamona sarmast, beshafqat galdirlik zamonasi, telba, rahmsiz zamona. Hammasi azobgirlar tomonidan hikoya qilinayotgan vahm voqealar, faryod. Nolalar va hammasini yozib olib birma-bir erkin tasviri va bayonini topib-topib yozayotgan Farida… Goh Mirzakarim, goh Sog'uniy, goh uning nabirasi Bahmanyor tilga kiradi… Faryod, faryod! Farida! Men bularni o'qirkanman, o'zimni tobora qo'lida singan sopol bilan xarobot ichra kirib ketayotgan oshuftahol Navoiyni, uning behad mahzun so'zlari va holatlarini tushunib yetganday bo'ldim. Oshuftahollik xayli meni tamomila qurshab oldi va bir oy davomida o'z domidan chiqarmadi. Bu ekzaltatsiyalar, tub syurrealistik bayonlar oldida o'zimni og'ir saqlab fikr yuritay desam, bu qo'limdan kelmadi. Faridaning bayon oqimi meni o'ziga ergashtirib ketdi. Buning ustiga Faridaning bir jild jahon, Sharq adabiyotlaridan qilgan badiiy tarjimalari boshqa original tomlarning ekzaltatsiyalari va tamomila syurrealistik oqimlariga  oq daryo, ko'k daryolar qo'shilganday qo'shilib ketdi. Axmatovadan, Svetayeva, Dog'larjadan, Suhrob Sipehriydan ajib tarjimalar. U Suhrob Sipehriyni qay yurak bilan tarjima qilib chiqarganidan lol qoldim. Eron modern adabiyotlarining ohanrabo ovozlarini eshitganday ta'sirlandim. Bir kuni shoir Mirpo'lat Mirzayev Boris Pasternakdan tarjimalar qilib Erkin Vohidov bilan menga ko'rsatdi. So'ng fikrimni so'radi. Men: ellik foiz dedim. U tushunmay menga talmovsirab qarab turdi. Men: ellik foiz asliyatga yaqinlashibsiz, ellik foiz undan butunlay uzoqlashib ketibsiz, dedim.  Mirpo'lat ishlayman, dedi. Lekin keyin ishlagandan so'ng ham ko'rdim. Hamon ellik foiz Pasternakdan uzoq edi. Faridaning tarjimalari xuddi uning o'z original she'rlariga har tomonlama o'xshaydi. Ayniqsa, Axmatova va Svetayevadan tarjimalar o'sha ellik foiz o'xshashlik va ellik foiz o'xshamaslik muammosi ko'zga tashlanib turadi. Misollar keltirsam bo'ladi. Lekin bu yerda joy tanqis. Farida tarjimalari bilan birga she'rlarning asl nusxalarini berib juda yaxshi qilgan. Qiyoslash imkoni bor. Ammo Suhrobning asl nusxalari keltirilmagan, men juda tarjima bilan Suhrobning asliyatini solishtirishni xohlagan edim. Ammo bu “irfoniy” deb atalayotgan shoir asarlarini aslini ko'rmasdan tushunish og'ir, hatto mumkin bo'lmagan bir hol kabi ko'rinadi. Shu qadar jumboq. Qaytaga bizning modern shoirlarimiz tushunarliroq. Ammo tarjimalarni o'qib dam suyundim, dam kuyundim va ilojsiz holda qoldim. Andak tahlillarimni shu yerda noiloj tugatsam bo'lar deb o'yladim. Qozoq shoiri Omonjo'lning she'rida aytilmoqchi, oxir-oqibat “bilib-bilib gapirgan hurmatida turadi”. “Odatda, shoirdan hissiyot, samimiyat talab etiladi, she'rdan zavq, bilim kutiladi”, deb yozgan ekan mashhur olimamiz Muzayyana Alaviya. Bularning bari Farida Afro'z jildlarida to'la namoyondir. Men juda qiziqib o'qidim va ketgan vaqtga achinmadim. Bir qiyomatlik do'stim ulug' yoshning o'ziga xos sarhisoblarini to'la anglolmay yurgan paytimda mening oshufta holimni ko'rib, menga Farida Afro'z jildlarini o'qishni tavsiya qildi. Bular boyaroq aytganimday, juda qiziq kitoblar ekan. Xushhol bo'ldim. Farida Bo'tayeva nimani yozmasin, qanday mavzuni ko'tarmasin, erkin va qiziq qilib yozadi. Uyqusiragan odamning ko'zi yalt etib ochilib ketadi, zerikib qolgan odamning shavqlari qayta uyg'onadi, hushyor tortadi. To'g'risiyam, qiziq qilib yozmasa, adabiyotning ma'nosi qoladimi? Muallif o'quvchisini o'ziga hayot yo'llarida hamroz eta olsa, asl muddaosiga yetadi, mehr qozonadi. Zerikarli yozilgan kitoblarning yo'l o'rtasida yotgan ­toshdan aslo farqi yo'q. Hammani qoqiltiradi. Chalg'itadi. Isrof­garchiliklarni aytmaysizmi? Zerikarli kitoblar vaqtni o'g'irlaydi. Hozir chalg'itayotgan kitoblar ko'p, juda ko'p. Farida bir tomondan xo'b qiziq qilib yozsa va o'quvchi e'tiborini doimiy ushlab tursa, ikkinchi tomondan, ayniqsa, muallif obrazi ko'z o'ngimizda yorqin qiyo­fasi, yetuk inson, odamiyligi, axloq-­odobi teranligi bilan ayricha maqomga ko'tariladi. Uning so'zlarini eshitgan sari yana eshitgingiz keladi. Yopiray-ey! Xayrli va qutlug' bo'lsin!

Ibrohim G'AFUROV,

O'zbekiston Qahramoni.