Barmoq uchidagi ruhlar qo'zg'oloni

yoki do'stim, Qoraqalpog'iston xalq shoiri Rustam Musurmonga xat

Baxtiyor GENJAMUROD,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi

Rustam, sizga yozilayotgan xatni to'rt qator she'ringiz bilan boshlamoqchiman:

 

Yo'lovchi suv izlab, buloqni topar,

Zulmatda nur izlab, chiroqni topar.

Kamondan chiqqan o'q topar nishonni,

Yurakdan chiqqan so'z yurakni topar.

 

So'z qadri bo'lmagan joyda hech kimning, hech narsaning qadri bo'lmaydi. U qadrsiz joyda tug'ishganning, do'stning, ona yurtning qadri yo'q. So'zni tushunib, o'qib va uqib qabul qiladigan yuraklar bo'lmagan yurtda qadrli insonlarni, hatto Vatanni g'animlarga sotish boshlanishi mumkin. Yaratgan asrasin!

Ha, sizning she'rlaringizda yuragingiz, jigaringiz ko'rinib turadi… O'pkangiz-da (kimlargadir)… Shuning uchun ham mening o'lchamim bilan baholaydigan bo'lsak, har misra va satr­laringizdagi o'tli so'zlaringiz she'riyatni qalbi bilan anglovchi har bir o'zbek va qoraqalpoqning yurak to'ridan joy olmoqda, tomir yoymoqda va mevalari mo'l savlatli daraxtga aylanmoqda.

Burungi yillardagi “Meni tushunsaydi odamlar” degan she'ringizda lirik qahramon kitobning monologi orqali poetik so'zning qadr-qimmati haqidagi to'lg'onishlarini:

 

Men kitobman,

                      mashhur nomimni, afsus,

Qarovsiz yillarning changlari bosgan.

Men pichoqman,

                    keskir damimni nafsiz,

Yaroqsiz qo'llarning zanglari bosgan.

Meni tushunsaydi odamlar —

Titiliii-ib ketsaydim…

Katiliii-ib ketsaydim…

 

Har kun darsxonada go'zal toliba

Qoldirmay o'qisa varaqlarimni.

Har kun oshxonada go'zal sohiba

Bildirmay to'g'rasa yuraklarini —

Titiliii-ib ketsaydim…

Katiliii-ib ketsaydim…

 

Meni tushunsaydi odamlar… —

deb to'kib tashlagan edi. Har qanday lirik she'rdagi dardlar — kuyunish va suyunish­lar muallifning umr va taqdir mazmunidan suv ichayotganini aytadigan bo'lsak, bu she'rda shoir Rustam Musurmonning poetik konsepsiya­­si o'z aksini topgan, desam yanglishmayman. Sababi, bu she'ringizdagi kitob monologi orqali berilgan lirik qahramonning poetik armonlarida bo'lajak shoirga katta mas'uliyatlar yuklash bor edi. Albatta, har qanday poe­ziya to'plami kunduz va tunlarda ham so'z qadrini biladigan kitobsevarlar tomonidan “katilii-iib ketadigan, titilii-iib ketadigan…” darajada o'qiladigan bo'lsa, shoirga bundan ortiq baxt bormi?!

Hozirgi davrda o'zining “kitobsevar”larini o'zi sotib olib, ko'pchilikka bepul tarqatib yurgan “yozuvchi va shoir”lar ajriqday ko'payib ketgan. Sizning bu badiiy asaringiz shunday salbiy jarayonlarga noroziligingiz ifodasi edi. Bunday iste'dodsizlarga internet tarmoqlari — super inkubator xizmatlarini bajaryapti, endi ularga yo'l ochilib qoldi, kitob chiqarib yurmaydi. Internet saytlari antipoetik “koronavirus”larni tarqatguvchi gigant laboratoriyalarga aylanib bormoqda… Qoraqalpoqda: “Bo'ladigan bola besh yoshidan ma'lum”, degan maqol bor. Haydar kokilingizni shamol hilpiratib, Kitob, ya'ni ikkita ob — (yoki suv) orasida barmog'ingiz uchida bozbarakni osmonda aylantirib o'ynagan farishtaday bolalik yillaringizda qalbingizda bir nurli qo'zg'olon uyg'ongan ekan. O'sha ruhiy uyg'onish ijodingizning dastlabki daqiqalaridayoq o'z o'quvchilarini “Men Rustam Musurmonman, Men Rustam Musurmonman!” deb qiyqirib chaqirib turgani bilan ajoyib:

Inson yer sharini ko'tarolmasmish,

Tayanch nuqtasini topmasmish…

                                                   Biroq

mening bir qo'limda zamin chirpirak,

barmog'im uchida aylanar falak —

Bozbarak, bozbarak, bozbarak…

 

Ushbu she'ringizdagi lirik qahramon dastlab g'uborsiz, hech kimga qattiq gapirmaydigan norasta boladay taassurot qoldiradi, kelasi satrlarda esa aytganini qilmay qo'ymaydigan, qaysarlik qonida to'lib-toshgan kurashchan, o'jar bola tarzida namoyon bo'ladi:

 

Men esa shamolning ikki betiga

Tortib yuborganman ikki shapaloq —

Bozbarak, bozbarak, bozbarak…

 

O'g'lonning o'z hukmiga ko'nmayotgan shamolning ikki betiga bir-bir shapaloq urib yuborishi, bir qaraganda, g'alati bo'lib ko'rinsa-da, bunda teran ma'no — lirik qahramonning ba'zi jamiyat qusurlariga qarshiligi, ularni rad etishi, ma'naviy jazolashi tasvirlanganday. Albatta, poeziyaning go'zal qoidalariga tayanadigan bo'lsak, inson qalbidagi nozik kechinmalarni lirik ifodalash aql bovar qilmas tasvirlar bilan amalga oshadi… Ana, shunday bo'lganligi uchun lirik qahramon:

 

Mening oyog'imda tolmas qanot bor,

Mening oyog'imga joylangan yurak —

Qamishday bo'ynimga qo'ngan ninachi,

Gulday hayotimdan uchgan kapalak —

Bozbarak, bozbarak, bozbarak… —

 

deb olamga jar solishga haqli edi. Shuni aytishim kerakki, bu she'rning ta'sir kuchi natijasida mening tasavvurimda “Bu qashqadaryolik shoir balo-ku!” degan bir chaqmoq yalt etgan edi.

Do'stim, yodingizdadir, temir panjali qattol totalitar sovet tuzumi chirigan va har kim o'z taqdiri bilan o'zi ovora bo'lib yotgan mus­taqillikning dastlabki o'n yilligida bir guruh yozuvchi va shoirlar Toshkentdan Nukusga keldi. Ularning orasida Ikrom Otamurod, Shoyim Bo'tayev va siz ham bor edingiz. Jiydali Boysundagi hali to'liq tiklanib bitmagan uyimizda sizlarga kichkina dasturxon yozdim, mehmonim bo'ldingiz. Uyimizning oldi betartib to'zg'ib yotgan, tomining yarmidan ham ozi xomaki shifer bilan chala-chulpa yopilgan, kirish eshikning o'rniga qamish erganak o'rnatilgan, ikkita xonaning poli bo'lgani bilan, shiftlariga faner bilan qoplangan chiylarning orasidan somonlar shalvirab turgan, devorlarda poxol suvoq — abgor holatda edi. Og'ir yillar edi. Qalblarning boyligi baridan ustun kelib, o'sha kuni kechqurun boshlangan o'zgacha adabiy mushoira ertalab quyosh uyg'onguncha avjiga chiqdi. Ustozimiz To'lepbergan Qayipbergenov bu mashvaratga ko'rk bag'ishladi. She'rlaringizni shunda o'zingizdan eshitdim. Yozganlaringizni o'zgacha uslubda, o'zgacha ovozda, baland musiqali lafzda o'qir ekansiz.

 

Uzumzor orasinda

Tun-u kun poylab yotdim.

Yurakni palaxmonga

Tosh qilib joylab otdim.

Hoy gala-gala, hoy gala-aaa…

(“Qo'riqchi” she'ringizdan)

 

Sizning “Qo'riqchi” she'ringizni jo'shib o'qigan paytingizda qoraqalpoq botir erlarida uchraguvchi “…hala-hala”larni eslatguvchi satr­laringiz qadimiy “O'g'uzdaryo” (Amudaryo) va Qattiqoqar kanali orasida joylashgan bizning Jiydali Boysun ovuli osmonida yangrab qanot qoqdi.

 

Bir, ikki… beshoyoqq,

O'rmalaydi beshoyoqq,

To'rtoyoqqa eshoyoqq,

Beshoyoqda peshoyoqq…

Ha, toy-toy!

Ha, toy-toy!

— Cho'lpp…

(“O'g'il suyish” she'ringizdan)

 

Ota bo'lmoq baxtiga muyassar bo'lgan yigitning to'ng'ich o'g'il farzandi gohi emaklab, gohi endi qadam bosgan kunlarida qalbidagi to'lib-toshgan quvonish hislarini shundoqqina yetkazib bera olgansiz. Bu zurriyotga bo'lgan mehrning o'zgacha poetik tasvirlanishi edi.

Poeziyangizning boshqalardan keskin farq qiladigan belgilaridan biri satrlaridagi so'z o'yini, ayniqsa, ovozlarning, tovushlarning o'yini (raqsi) ekan. Bu ustoz Ikrom Otamurodga bag'ishlangan “Ruhimning dovushi” nomli she'ringizda yaqqol seziladi. Cholg'u asboblaridan chiqqan ovozlarni ta'riflash orqali siz didi nozik kitobsevarlarga o'z poeziyangizni uqtirgingiz, qalbingizdagi jon qiyqirig'ini tushuntirgingiz keladi:

 

Toki nafas olmoqda cholg'u:

Hayotining shartidir navo.

Kuy barhayot, musiqa mangu,

Men — nay nafas olayotgan havo:

– I-fu-u-uvv…

– I-fu-u-uvv…

– I-fu-u-uvv…

 

Ulkan bir musiqali orkestr Tangridan o'zga hech kimni tan olmaydigan va ilohiy jazavaga tushib, ko'zga ko'rinmay o'ynayotgan darvesh uchun soz chertayotganday:

 

– Ih-ha-a-aaa…

– Ih-ha-a-aaa…

– Ih-ha-a-aaa…

 

“Vatanim”, “Ovutish”, “Bu tun”, “Oy to'ldi, Oy to'ldi”, “Umr tasviri”, “Sovchi”, “Kelinchak”, “Gul ekarman jahoo-ona”, “To'lg'oq”, “Gul bazmi”, “Yor kelar yo'lga qarab” she'rlaringizda, “Ruh nasibasi” dostoningizda va boshqa lirik asarlaringizda teran ma'noga ega fonemalar va tovushlar o'yini yetakchilik qiladi. Poeziyadagi ovozni, she'r yozishdagi va o'qilishidagi mahoratni ulug'laysiz. Qoraqalpog'iston xalq shoiri Xalila Davlatnazarovga bag'ishlangan she'ringizda so'zdagi tovushlarning poetik mazmuni ko'rkam tasvirlangan:

 

She'rni o'qish — ibodat,

Yaratganga munojot.

 

Xalillo, Xalillo,

Dovushdan ojiz imlo,

Tilsiz qalam va qog'oz

Ovoz bo'lolmas, ovoz.

 

Ha. “She'rni o'qish — ibodat”, she'r yozish munojotday! Qog'ozni, qalamni, imloni yaratuvchi bu — ovoz! Barchasining ijodkori Ruh-ku! Xususan, “Ruh nasibasi” dostoningizda bo'lsa, ushbu yuqoridagi aytilgan ulug' ne'matlarning kuch-qudratini yonib-kuyib kuylagansiz:

 

Do'zaxdan

Jannatga qadar,

Azob-uqubatdan

Rohatga qadar,

Oddiy fuqarodan

Davlatga qadar,

Saodatga,

Baxt-u iqbolga qadar

Kenja botir yanglig'

Alarga qorovul,

Alarga mas'ul.

Soddadillar rizqi —

Ruh nasibasi…

 

…“Qozonni osamiz

Osmonga.

Ostiga

Quyoshni qalaymiz.

Ko'nglimni

To'o'ldirib qozonga,

Qaynatib…

Sumalak yalaymiz…”

 

So'z yuritilayotgan lirik dostoningizda qarama-qarshiliklarga to'la tabiat va jamiyatdagi insonlarning o'rni, musofir tirikchiligi, taqdiri, qalbi, kuyunish va suyunishlari to'la dardlaringiz tog'lar zilzilasidan otilgan vulqonday to'lib-toshib, o'zaniga sig'may sharqirab sachrab oqayotganday… Albatta, sizning poeziyangiz ulug' o'zbek klassik badiiy asarlar cho'qqilaridan boshlanadi, lirikangizning tomirlari dunyo xalqlari adabiyoti daryolaridan suv ichgan. Ko'pchilik adabiyotshunoslar she'rlaringizda xalq og'zaki ijodi ohanglari ustunligiga diqqat qilishadi. Mening nazarimda, asarlaringizda modernizm chizmalari ham ko'rinish berib turganday. Ayniqsa, hech kimga o'xshamagan rus futurist shoiri Velimir Xlebnikovning kuchli ta'siri borday…

Go'zal asarlaringizga tutday to'kilib mehr berish sizning qoraqalpoq adabiyotini o'zbek tiliga tarjima qilish mahoratingizga xos xususiyat bo'lib kelmoqda. Ne uchun bunday bo'layotir? Siz o'zingiz tushuntirib bera olasizmi? Yo'q, bu vazifangiz emas. Buni o'zbek adabiyotshunoslari qanday baholaydi, bu ularning kasb vazifasi… Lekin qalamingizga mansub asarlaringizni va tarjimalaringizni o'qib va uqib payqaganim o'sha: ko'plar “ana u-mana u” deb sovunning ko'pigiday “urra-urra”lar yozib yurgan davrlarda boshqacha va to'g'ri yo'lni tanladingiz.

Ha, o'zbek poeziyasi rivojlanishiga hissa qo'shmoqdasiz.

Rustam do'stim! Ha, shunday!

Biroq o'zbek tug'ishganlar meni kechirsin, og'a-ini millat o'zbek xalqiga qaraganda ko'proq bizlar uchun — qoraqalpoq xalqi adabiyotining rivoji uchun ter to'kdingiz, ko'z nuringiz ko'proq quyildi (kimlarning asarlarini tarjima qilganingizni sanab o'tirmayman, u uzun ro'yxat!). Bir jaydari qoraqalpoq bo'lib, Qoraqalpog'iston tasvirlaridan she'rlar yozdingiz. Hattoki:

 

O'zbek elim yerinda gard, tuproqman,

Ulli shoirlar ichinda urpoqman.

Minjir, saroy, kenagasga aymoqman,

Zotim chuyut, men ham qoraqalpoqman, —

 

deb katildingiz, titildingiz — ko'ksingizni ochib, qovurg'alaringiz orasidagi yuragingizni va jigaringizni qoraqalpoqchalab ko'rsatdingiz. Shuning uchun ham qoraqalpoq xalqi, Qoraqalpog'iston Respublikasi, Qoraqalpog'is­ton Jo'qorg'i Kengesi, Qoraqalpog'is­ton ijodiy jamoasi Rustam Musurmonga — Sizga Qoraqalpog'iston xalq shoiri degan davlat unvonini berdi.

Bilasiz, O'zbekiston xalq shoiri Aleksandr Faynberg ikkovimizga ham ustoz, ham og'a, ham do'st edi. Hammasidan ham a'losi — ulug' inson edi. Uning o'rnida Toshkentda bizlar bilan sirlashguday rusiyzabon ijodkorlardan kim bor endi?! Siz uning o'zbekchaga o'zingiz tarjima qilgan she'rlarini o'qib berganingizda Sasha og'adan-da ko'proq Inna yangamiz quvonganlari-chi… Oh… Endi u davrlar qaytib kelmaydi!..

Sasha og'a ustoz Abdulla og'a bilan qadrdon do'st edi…

Rustam! Slavyan xalqlaridan, turk xalqlaridan, dunyo poeziyasidan shirali asarlarni o'zbek tiliga tarjima qildingiz. Qalbi poetik shirali bo'lmagan inson o'zga xalqning, millatning, dini va fikrlashi o'zga insonlarning asarlarini, takrorlanmas she'rlarini o'z ona tiliga olib kela olmaydi, kuchi yetmaydi. Major xalqining klassik shoiri Shandor Petyofining poeziyasini o'zbek tiliga o'girganingiz, menimcha, butun Markaziy Osiyo madaniyati va adabiyotida ulkan yutuqlardan biri bo'ldi.

Qadrli do'stim!

Ulug' ustoz Abdulla og'aning: “Bulbul hashamatli saroylarda emas, kengliklar tegrasidagi tikonli butalar orasida tug'iladi… Bunday talantlarni avaylab-asrashimiz zarur… Rustam, Baxtiyorni senga topshirdim. Seni Xudoga topshirdim! Ikkovingiz bir-biringizdan aslo ayrilmanglar…” — degan ko'ngil gapi mangu yuragimda qolgan. Bir piyola choy ustida yo men, yoki o'zingiz ushbu so'zlarni o'tirib esga olamiz… Ha, kam sonli xalqlar va millatlarga xavf tug'dirayotgan hozirgi globalizatsiya zamonida “Kimga ishonib yashash zarur?” degan savol har bitta insonning qalbini yechimi yo'q tashvishlarga solayotgani sir emas.

Bir tomchi ko'z yoshda butun ummonning mazmuni bor. Bir she'rda ko'ngilning, ko'ngilda insonning, insonda esa cheksiz osmonning, kosmosning ma'nosi bor. Ko'ngildan chiqqan shoir so'zi tinglanishni, yozilishni, insonlarning o'qishini istaydi, qalamni izlaydi. Bolalik davrida osmonni, olamni barmoq uchida aylantirgan BOLAning qo'lida bugun QALAM bor. O'sha qalam ushlagan barmoq va qo'l falakni, samoni boylab qo'yibdi:

 

Varrak uchmoqda.

Osmonni qo'liga bog'lab

O'ynaydi bola.

 

Shoir qalamida — dunyoni jamlamoqchi, pok­lantirmoqchi bo'lgan ruh qo'zg'olonlari qanot qoqmoqda…

 

Qoraqalpoq tilidan Zulfiya nomidagi davlat mukofoti sohibasi Rohilabonu G'O'ChChIYEVA o'zbek tiliga o'girdi.