Eng zo'r bayram

yoxud jurnalistika sohasini tanlagan yoshlarga dilimdagi gaplar

Taqdir taqozosi bilan salkam bir oy kasalxonada yotishimga to'g'ri keldi. Kundalik nashrlarni mutolaa qilishga o'rganib qolganim uchunmi, davlat va nodav­lat telekanallarining bo'lar-bo'lmas matohlarini ko'rib, asabimni buzgim kelmas, obuna bo'lgan gazetalarimni olib keltirishga bir-ikki soat vaqt ketishini o'ylab, o'g'limni bezovta qilishni istamasdim. Goh-gohida sheriklarim o'qiyotgan “sariq matbuot”ni ko'zdan kechirar, biroq unga sarflagan vaqtimga achinar edim. Bunday paytda davlat va nodavlat nashrlari bilan bir qatorda hayotimning ajralmas qismiga aylangan “Hurriyat”, “Jamiyat”, “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetalari nigohimdan ketmas, tezroq sog'ayib, ular bilan diydorlashishni, miriqib gurunglashishni istardim.

Ba'zan shiftga tikilib yotganimda, xayollar talabalik yillarimga chorlar, o'sha paytda respub­likamiz poytaxtida chiqadigan kundalik nashrlar ko'z oldimda namoyon bo'lar, biz ularni gazeta-jurnal kioskalarida navbatda turib xarid qilar va qiziqib mutolaa qilardik. Bu biz uchun bayramdek edi. O'sha paytdagi markaziy nashrlarda Maqsud Qoriyev, Sa'dulla Karomatov, Odil Yoqubov, Ibrohim Rahim, Said Ahmad, Xudoyberdi To'xtaboyev singari mohir va tajribali jurnalistlar, taniqli yozuvchi va shoirlar ishlardi. Ularning dolzarb muammolarga bag'ishlangan maqolalarini, reportaj, ocherk va felyetonlarini o'qimay qolmasdik. Bu zabardast adiblarning mahorat sirlarini professor-o'qituvchilarimizdan eshitar, o'zimiz ham o'sha ustozlarga o'xshab yozishga harakat qilardik. Kichikroq bo'lsa-da maqola yoki lavhamiz birorta nashrda chiqib qolsa, do'ppimizni osmonga otar edik.

Keyinroq bildimki, hozirgi O'zbekiston Milliy universitetining jurnalis­tika fakultetida bizga tahsil bergan Ochil Tog'ayev, Rasul Muhammadiyev, Begali Qosimov, Laziz Qayumov, Muxtor Xudoyqulov, Tohir Pidayev kabi qator ustozlarimiz gazeta o'qishga, uning materiallarini tahlil qilishga va albatta, o'qiganlarimizdan xulosa chiqarib olishga mehr uyg'otgan ekanlar. Bu mehr ko'pchilik kursdosh­larim qatori meni ham bugunga qadar gazetalarni (badiiy adabiyotlardan tashqari) muntazam o'qib borishga, o'rganishga, izlanishga, yozishdan to'xtamaslikka undab kelayotganligi bilan faxrlanaman. Ana shunday mehrni ongu shuurimga singdirgan ustozlarimni hamisha hurmat bilan yodga olaman, asarlarini o'qiganimda, joylari jannatda bo'lsin, deb duo qilaman.

Buni qarangki, o'tgan asrning 80-90-yillari nafaqat gazeta va jurnallarning, balki televidenie va radioning ham saviyasi juda baland edi. Xalqimiz gazeta va jurnallarni qanchalik mehr bilan o'qisa, teleko'rsatuvlarni ham shunchalik qiziqish bilan tomosha qilar, radioeshittirishlarni ham berilib tinglardi. Bu qutlug' dargohlarda ishlaydigan ijodkorlarni chin dildan hurmat qilar va qadr­lar edi. O'sha paytlarda O'zbekiston televideniesining texnik imkoniyatlari yerda bo'lsa, ijodiy mahsulotlari osmonda yulduzlar misol charaqlab, millionlab tomoshabinlarni o'ziga mahliyo etib turardi. Bugun bu katta dargohning texnik imkoniyatlari osmonda, ijodiy mahsulotlari esa… Bugun unga havas qiladigan million-million tomoshabin qaerda? Bunday fikrni o'z vaqtida mashhur bo'lgan “Toshkent oqshomi” singari bir qator gazetalarimiz misolida ham ko'rishimiz mumkin. Iqtisodiy tanglik tufayli allaqachon o'z faoliyatiga nuqta qo'ygan ko'pgina shahar va tuman gazetalari haqida gapirmasak ham bo'ladi. Xo'sh, azal-azaldan targ'ibotchi, tashkilotchi, ilhomlantiruvchi, ziyo ulashuvchi, tarbiya qiluvchi va himoyachi vazifalarini sharaf bilan bajarib kelgan ommaviy axborot vositalari yanada yuksalish o'rniga nega orqaga keta boshladi? Nega ko'pgina gazetalarimizning adadi hatto 1500 ta ham emas? Nega odamlar avvalgidek u yoki bu gazetani izlamay qoldilar? Umuman, bugun xalqimizning necha foizi gazeta o'qiyapti? Qaysi gazetalar eng ko'p o'qilayapti deb ayta olamiz? Qaysi nashrlarimiz davlat bilan jamiyat o'rtasida mustahkam ko'p­rik sifatida mavjud muammo va kamchilik­larni bartaraf etishda jasorat ko'rsatib ishlayapti? Nega “Hurriyat” va “Jamiyat” kabi o'ktam gazetalarimizda bosilayotgan dolzarb mavzulardagi tanqidiy maqolalarga soha rahbarlari o'z munosabatlarini bildirmayaptilar? Bu nafaqat ularning, ular rahbarlik qilayotgan tashkilot matbuot kotiblari ham gazeta o'qimasligining isboti emasmi? Bir vaqtlar poytaxt Toshkentning har bir xonadoniga kirib borgan “Toshkent oqshomi” gazetasining 500 nusxada nomigagina chiqayotganligini shahar hokimligi mutasaddilari qanday izohlar ekanlar? Olamaro mashhur bo'lgan shunday katta shaharga yarashadigan ishmi bu? Menimcha, ular “Postda” gazetasini ellik mingdan ziyod nusxada chop etayotgan O'zbekis­ton Respublikasi Ichki ishlar vazirligidan ibrat olsalar, koni savob bo'lur edi.

To'g'ri, bugun internet zamoni, ijtimoiy tarmoqlar gurkirab rivojlangan. Bir qaraganda, hamma gap, bor haqiqatlar — shu yerda. Chunki dardi, muammosi borlarga ham, shunchaki ishining tayini yo'q “zerikkanlar” uchun ham minbar tappa-tayyor! Qo'lingdagi shapaloqdek telefonni ol-u, xayolingga nima kelsa, yozaver! Hatto videomurojaatlar ham qilishing cho't emas. Ammo, lekin, biroq… Bular hali haqiqiy matbuot degani ham emas! Bejizga o'zini hurmat qilgan, o'zini tanigan odam matbuotga murojaat qilmaydi.

Lekin bugungi matbuot ana shunday haqiqiylikka, el-yurt ishonadigan, tayanadigan minbarga aylanishi bu endi boshqa masala. Ochiq aytganda, shunday masalaki, OAV vakillari xolis va haqqoniylikda, jasorat va jo'mardlikda o'zlarini ko'rsatadigan vaqt keldi. Axir so'z va matbuot erkinligi berilgan bo'lsa, mamlakat rahbari — O'zbekiston Prezidenti jurnalistlarni qo'llab-quvvatlayotgan, g'amxo'rlik ko'rsatayotgan bo'lsa, yana yonib ijod qilish uchun, odamlar orasiga kirib, ularning dardu tashvishlariga sherik bo'lish uchun yana nima kerak?!

Albatta, fidoyilik, jasorat va o'z kasbiga chuqur mehr kerak!

Xayolimda ana shunday o'ylar charx urib turganda, fikr bildirishimni so'rab, talabamning telefonimga yo'llagan ikki-uch materiali kelib qoldi. Darhol o'qidim. Ular maqoladan ko'ra, ko'proq mitti adabiy lavhalarga o'xshardi. Talabamning ijodiy ishiga fikrimni bildirib, takliflarimni yuborgach, hademay diplomli bo'ladigan bo'lajak jurnalistlarimizning matbuotdagi ishtiroki sustligining sabablariga javob izlashga urinaman. Yuqori bosqich talabalarining gazeta, televidenie va radio tahririyatlarida amaliyot jarayonida nimalarni o'rganganliklari haqida so'raganimda, hech qaysi birlaridan ijobiy javob eshitmadim. Bo'lajak jurnalistlar qalamini ko'proq nufuzli gazeta va jurnallarimiz tahririyatlarida qayraganlari durust deb o'ylayman. Chunki jurnalist chuqur fikrlashni, qalamni charxlashni aynan bosma nashrlarda ko'proq oladi. Bunga butun dunyo jurnalistika maktabi, tarixi misol bo'la oladi. Yo'qsa,  aks holda, jurnalistikaning qattiq noni har qanday yosh ijodkorning  tishlarini “sindirib” qo'yishi mumkin.

Yodimdan chiqmaydi. Bundan yigirma-yigirma besh yillar muqaddam paxta bilan g'alla masalasi sho'rolar davridagidek xo'jalik rahbarlarigagina emas, lavozim kursisida o'tirgan borki, birontasiga tinim bermas edi. Ayniqsa, respublika, viloyat va tumanlarning ko'pchilik rahbarlari hamon totalitar tuzum siyosati ruhi bilan g'o'dayib yurar, uning qamchisini uloqtirib yuborgisi kelmasdi. Paxta va g'alla yetishtiruvchilarga bosh bo'lganlar qanday bo'lmasin, davlatga shartnomada ko'rsatilgan hajmdagi mahsulotni topshirishi shart edi. Shu bois hosildorligi past bo'lgan xo'jaliklar rahbarlari azbaroyi qamalib ketmaslik uchun qanday bo'lmasin, paxta yoki g'alla sotib olib, rejasini bajarardi. Bajarmaganlari tegishli jazodan qochib qutulolmasdi.

Yaxshi eslayman, viloyat davlatga paxta sotish yillik rejasini bajarishiga bor-yo'g'i uch foiz qolgan. Yetti yoshdan yetmish yoshgacha hamma paxta dalasida. Afsuski, dalalar allaqachon bo'shab bo'lgan, g'o'zapoyalarda yilt etgan tola ko'rinmaydi. Talabalar ertadan-kechgacha dalama-dala yurib, uch-besh kilo paxta terar, uning ham yarmidan ko'pi xashak bo'lardi. Ana shunday kunlarning birida tun yarmidan oqqanda viloyat rahbari meni huzuriga chorladi. Kirdim. Qovoqlaridan qor yog'ib turgan kattakon so'radi:

— Rektorlaringiz qaerda?

— Paxtada!

— Nega terim sur'ati kundan-kunga tushib ketayapti?

— Cho'l hududida umuman paxta qolmagan, — dedim qat'iy qilib. — Yilt etgan tola yo'q. Ularni paxtasi bor tumanga ko'chirgan ma'qul.

— Menga bahona kerak emas, tushunayapsizmi, tonna kerak, tonna! Qum torttiradimi, tosh torttiradimi, tonna bo'lsin!..

Bu gaplar menga sira-sira botmas, jurnalist bo'lganim uchunmi, nafratimni qo'zg'ar, ammo alamimni ichga yutishdan o'zga ilojim yo'q edi. Chunki o'sha kezlardagi xizmat vazifam shuni taqozo etardi. Viloyat va tumanlarning asosiy vazifasi davlatga g'alla va paxta sotish rejasini oshirib bajarish bo'lgani uchun rahbarlar hech narsadan tap tortmas, xo'jalik rahbaridan tortib, paxta zavodi direktorigacha qo'shib yozishga majbur qilardi. Bundan boxabar bo'lgan tegishli idoralar lom-mim demas, chunki  paxta uchun ular ham javob berardi. Kim yaxshi, g'alla bilan paxta rejasini bajargan tuman rahbari yaxshi edi. Keyinroq bu qing'ir ishlar boshqa sohalarda ham quloch yozdi. Natijada davlat mol-mulki va yerini talon-toroj qilish, hatto hosildor paxta maydonlarini bo'lib-bo'lib sotish poygasi boshlandi. Shu bois yuzlab korxonalar yerga kirdimi, osmonga uchib ketdimi, yo'q bo'ldi. Korrupsiya avj oldi. Uyalmay-netmay, diyonatsizlarcha aldash va yolg'on gapirish oddiy hol bo'lib qoldi. Men bu misollarni nega keltirdim? Chunki bularning hammasi qonunga, xalq va davlat manfaatlariga mutlaqo zid bo'lib, borib turgan jinoyat edi. Afsus­ki, o'sha paytda bularni fosh qiladigan jurnalistlar viloyatda ham, poytaxtda ham ko'p emas edi. Borlari ham jur'at etisholmasdi. Ne-ne og'ir kunlarni, ne-ne jabru jafolarni ko'rgan, sabr-toqatli bag'ri keng xalqimiz esa hammasini ko'rib-bilib tursa-da, “O'zimdan chiqqan baloga, qayga boray davoga?” deya qora qozoni qaynab turganiga shukur qilgancha tilini tishlab o'tiraverdi. Biz bugun dunyo bilan muloqot qilayapmiz, dunyo bilan hamkorlik rishtalarini bog'layapmiz. Xalqimiz va davlatimizning tinchligi, farovonligi barqaror bo'lishi uchun yangi g'oyalar, ezgu maqsadlar bilan yashayapmiz. Demakki, jamiyatimizda adolat va halollik tamoyillari har qadamda bo'y ko'rsatib turmog'i lozim. Bu esa bizning har birimizdan fidoyilikni, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, adolat uchun kurashishni talab etadi. Bo'lajak jurnalistlar o'tmishdan xulosa chiqarib, hayotning ichiga chuqurroq kirib borib, aytib o'tilgan muammolar haqida o'tkir tahliliy maqolalar yozsalar, nur ustiga nur bo'lur edi. Bu o'zidan-o'zi bo'lmaydi. “Jon chekmasang jonona qayda, toqqa chiqmasang do'lona qayda?” deganlaridek, haqiqiy jurnalist bo'lmoqchiman degan talaba mobil telefonini bir chetga qo'yib, Abdulla Qodiriydan Fitratgacha, Abdulla Qahhordan O'tkir Hoshimovgacha bo'lgan taniqli jurnalist va adiblarimiz pub­litsistikasini qayta-qayta o'qishi, mag'zini chaqib, mohiyatini tushunib olishi, o'zini tahlil va tahrirga o'rgatishi kerak. Haqiqiy jurnalist bo'lishni maqsad qilgan talaba kuzatuvchan, sinchkov, yangilikni hammadan oldin ilg'aydigan, o'z fikrini himoya qila oladigan, jur'atli va qat'iyatli, zamon bilan hamnafas qadam tashlamog'i shart. Haqiqiy jurnalist bo'laman degan talaba tilga alohida e'tibor berishi, har bir so'zni o'rnida ishlatishni bilishi, har kuni nimadir yozishi, uni qayta-qayta ishlashi, sayqal berishi, o'z ishidan g'ururlanib ketmasligi, bildirilgan takliflardan ranjimasligi, aksincha, xursand bo'lishi lozim. Ayni paytda tilga tushgan gazeta va jurnallarni tanqidiy ko'z bilan o'qishni odat qilishi, o'z yo'lini topishi uchun izlanishdan to'xtamasligi, tanqid eshitganda ko'ngli ham, qo'li ham sovimay, buyuk adibimiz Said Ahmaddek qalamni tindirmasligi kerak!

Davlatimiz rahbari ommaviy axborot vositalarini qo'llab-quvvatlab, yordamini ayamayotgan bir paytda bo'lajak jurnalistlarimiz “biz hali talabamiz” deb, qo'l qovushtirib o'tirmay, hayot qozonida biqirlab qaynash­lari, yaratish va yashnatish ishqi bilan yonib yashashlari davr talabi ekanligini unutmasliklari, o'zbek milliy jurnalistikasining yangi-yangi sahifalarini bitish uchun yana bir bor aytamanki, o'qish va o'rganishni o'zlari uchun bayram deb bilishlari kerak!

* * *

…Xudoga shukur, tunov kuni kasalxonadan chiqdim. Qadrdon uyimga kirishim bilan stol ustida taxlab qo'yilgan bir quchoq gazetaga ko'zim tushib quvonib ketdim. Bu mening pochtada yig'ilib qolgan bir oylik gazetalarim: “Yangi O'zbekiston”, “Xalq so'zi”, “Hurriyat”, “Jamiyat”,  “Argumentы i faktы”, “Milliy tiklanish” va “XXI asr”, shuningdek, “Tafakkur”, “Sharq yulduzi”, “Jahon adabiyoti” jurnallari edi. Nafasimni rostlab olgach, o'g'limga rahmat aytib, o'zim ham mutolaa bayramini boshlab yubordim. Chunki mutolaa men uchun — eng zo'r bayram!

Nuriddin OChILOV,

O'zbekiston Milliy universitetining

jurnalistika fakulteti o'qituvchisi.