“Go'ri Amir qaerda?!”
Albatta, tariximizga hurmat ko'rsatilayotgani, buyuk ajdodlarimiz haqida ommaviy axborot vositalari orqali rang-barang ma'lumotlar tarqatilayotgani tahsinga loyiq. Ammo masalaning bir jihati borki, buni doimo yodda tutishga to'g'ri keladi, deb o'ylaymiz. Avvalo, ko'p ma'lumotlar birinchi marta jamoatchiligimizga ma'lum qilinayotir. Shuning uchun ularning tasdiqlangan, ilmiy dalillangan nusxalari tilga olinishi yoki e'lon qilinishi lozim.
Negaki, biror dalil, hatto shaxs yoki joy nomi noto'g'ri muomalaga kiritilsa, uni to'g'rilash ancha mushkul bo'ladi.
Misol uchun, Samarqand shahridagi Sohibqiron Amir Temur hazratlari dafn etilgan maqbara nimagadir baralla “Go'ri Amir” deb atalmoqda va shunday yozilmoqda. Birinchidan, me'moriy inshootning bunday atalishi kishida sovuq kayfiyat paydo qiladi. Ikkinchidan, bu maqbaraning nomi, aslida, “Go'rimir” bo'lib, uning o'ziga xos tarixi bor. Hozirgi bu majmua madrasaga mo'ljallab, bino qilina boshlangan. Unda yuqori tabaqa harbiy lashkarboshilar (zamonaviy tilda aytganda, “generalitet”) tayyorlanishi lozim bo'lgan va u Muhammad Sulton ixtiyoriga berilgan. Ammo qurilish ishlari poyoniga yetmay turib, Muhammad Sultonning ustozlaridan biri Sayyid Mir Umar (Sohibqironning pirlaridan biri Sayyid Mir Kulolning farzandi) vafot etadi va u shu hududda dafn etiladi (e'tibor bergan bo'lsangiz, maqbaraning shimoli-g'arb tarafida devordan tug' osilib turibdi). Shundan keyin bu joy “Go'rimir” deb yuritila boshlaydi.
Taqdirning shafqatsiz hukmini qarangki, oradan ko'p o'tmay, Muhammad Sulton ham vafot etadi va o'zi qurdira boshlagan madrasa tarhi o'zgartirilib, maqbaraga aylantiriladi. Keyinchalik Sohibqironning o'zi va boshqa o'g'illari, Mir Sayyid Baraka ham shu joydan so'nggi makon topadilar. Shunday qilib, bu dahma “Go'rimir” degan nom bilan atalib ketadi va tarix kitoblarida shunday darj etiladi.
Keyinchalik sho'ro tarixchilari bu nomni o'z lafzlariga moslashtirib, “Go'r-emir” tarzida yozadilar. Bizning tarixchilarimiz bu atamani yana “tarjima qilib”, “Go'ri Amir” deb yozishni boshlaydilar. Hatto 1996 yilda chop etilgan “Amir Temur jahon tarixida” albomida, undan keyingi boshqa kitoblarda ham shu tarzda yozish boshlanib ketadi. Endi mulohaza qilib ko'rsak, qaysi nusxada tarixiy adolat mujassam?! Har holda, milliy iftixorimiz sifatida ulug'lanayotgan bobolarimizning so'nggi maskanini yoqimliroq so'z bilan, eng muhimi, o'z nomi bilan atashga majolimiz yetsa kerak! Yoki bizni yoqtirmaganlar, tariximizni g'orat qilganlarning qiliqlarini takrorlab, hamon tabarruk ziyoratgohni o'zga tildagi sovuq bir ibora bilan atash davom etaveradimi? Agar o'zini hurmat qiladigan, tarixi bilan faxrlanadigan olimmi, oddiy muxlismi, adashib yurgan bo'lsa, to'g'ri qaror qabul qiladi, degan umiddamiz.
Ikkinchi mulohaza shuki, buyuk zotlar haqida so'z yuritganda, ozgina mulohaza bilan bisotimizdagi ardoqli so'z va iboralarni qo'llab gapirsak, hech kimning asakasi ketmasa kerak. Axir hech vaqtda aytaylik, padari buzrukvor haqida so'z aytib: “Shonazar meni yaxshi ko'radi”, deyilmaydi, “Otajonim meni yaxshi ko'radi”, deyiladi-ku! Yaqin kishilarimizni oldida emas, orqasidan ham “siz”lab gapirish, dilga yaqin iboralar (“faxrli ajdodimiz”, “tariximizdagi buyuk shaxs”, hech bo'lmaganda, “bobomiz”) bilan gapirish tinglovchilarda ham mehr paydo qiladi, ham o'zimizning vorislik burchimizni bajargan bo'lamiz. Rosti, “Temur davlati”, “Temur farzandlari”, “Temurning o'zi bosh bo'lib…” singari iboralar kishiga singmaydi. Nima bo'libdi, avvalo, “Temur” emas, “Amir Temur” deyish oddiy odob. Bundan tashqari, “Sohibqiron”, “Temurbek” singari so'zlar, “buyuk davlat arbobi”, “Jahongir”, “sarkarda va yo'lboshchi” singari ko'plab sifatlashlardan ham foydalanish mumkin. Gap orasida “kallasini olib tashladi”, “o'ldirdi”, “jonini oldi” singari yalang'och iboralarni muttasil qo'llash ham tinglovchilarni tarixga qiziqtirmaydi, balki undan sovitadi…
Har holda, o'tmishimizga hurmat ko'rsatib, uni ma'naviy boyligimizga aylantirishga kirishdikmi, igna bilan bitadigan ishga belkurak olib chopmaslik tarafdorimiz. E'zoz va ardoqlash nazokatli, beg'araz, madaniyat bilan va shukuhimizga mos bo'lishi ayni muddao.
Netongki, bugungi kunda davlatu nodavlat telekanallar, radiokanallarning deyarli barchasida tarixiy va madaniy merosimiz haqida so'z yuritilar ekan, Samarqanddagi ushbu muborak maqbara haqida “Go'ri Amir” deya aytilayotganiga hech kim, ha, biror vallomat “e, bu noto'g'ri-ku” deb ham qo'ymaydi…
Hakim SATTORIY.