Bolalarni qanday o'qitayapmiz?

Qo'liga qalam olgan odam borki, o'z dunyoqarashidan kelib chiqib o'zining fikrini yozishga harakat qiladi. Ushbu maqola ham mening shaxsiy mulohazalarim bayoni. Kimdir hamfikr bo'lsa, yana kimdir fikrimga e'tiroz bildirsa, tabiiy hol bu, albatta.

Hozirgi kunda olimlarning hisob-kitobiga ko'ra, dunyoda 7 mingga yaqin til bor. Ularning ayrimlarida milliardlab odamlar so'zlashsa, ayrimlarida bor-yo'g'i 2-3 ming odam so'zlashar ekan. Shu tillar ichida o'zbek tilining o'ziga xos nufuzi bor. Unda 70 milliondan ziyod odam muloqot qiladi.

Bugun adiblarimiz, tilshunos olimlarimizning fikricha, tilimizning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar ochilgan. Qancha-qancha gazeta-jurnallar, badiiy kitoblar chop qilinmoqda. Qolaversa, tilimizda yozilayotgan va chop qilinayotgan asarlar boshqa xalqlarnikidan aslo kam emas. Ammo gap bunda ham emas. Gap tilimizga bugun amalda o'zimiz bildirayotgan munosabatda. Maktab­larga, bog'chalarga kirasiz, o'zga tilda biyron-biyron so'zlashayotgan qaqajonlarni ko'rib ko'zingiz yashnaydi, quvonasiz. Endi bir zum o'ylab ko'ring. Dunyo tamadduniga bir boqing.

1945 yil Yaponiya Ikkinchi jahon urushida yengildi. Mamlakatning bor-budi ittifoqchi g'oliblar tomonidan talon-toroj qilib tashib ketildi. Yapon xalqi dahshatli ochlikni boshidan kechira boshladi. Ana shu davrda yapon hukumati borini maorifga va tibbiyotga sarflay boshladi. Mamlakatni oyoqqa turg'izishning yagona yo'li shu deb bildilar. Xo'sh, ular maorif sohasida qanday yo'l tutishdi? Avvalo, o'qituvchilar tayyorlandi. O'qituvchi yo she'r yozishi, yo biron yapon milliy cholg'u asbobini chala bilishi, yo rasm chizish mahoratiga ega bo'lishi shart edi. Yapon bolasiga to 12 yoshga yetguncha ajnabiy tilni o'rgatish qat'iy taqiqlandi. Buning sababi, bolaning ongida o'z ona tili so'z boyligini shakllantirish, bolani fikrlashga o'rgatish edi. Odam o'zga tilni qanchalik mukammal bilmasin, baribir, o'z ona tilida fikrlaydi. Kashfiyotlar odam miyasida so'zlar vositasida namoyon bo'ladi.

Shuningdek, Germaniyada ham shu tartib hozirgi kungacha amalda. Nemis bolasi ham o'z ona tilining so'z boyligini o'zlashtirib boradi. Bola o'z tilining rangli qirralarini mukammal o'rganib olgandan keyingina o'zga tilni o'rganadi. Germaniyada ishlab kelgan bir tanishimning aytishicha, ko'chada chet tilida so'zlashgan odamlarga ham jarima solinar ekan. Ana tilga hurmat, ana o'z qadrini bilish.

Shu yerda aytmoqchimanki, yuqorida aytib o'tganimizdek, yer yuzidagi odamlar 7 mingga yaqin tilda so'zlasharkan. Butun borliqni yaratib, hamma narsani tartib bilan harakatini belgilab qo'ygan oliy zot — Alloh agarda istasa, butun insoniyatni bitta tilda so'zlashadigan qilib qo'yishi mumkin edi. Lekin nega tillarni turlicha qilib qo'ydi? Chunki Parvardigori olam o'zi  xohlagan xalqqa ilm beradi, xohlamaganiga yo'q. Qaysiki xalqqa ilm berishni istasa, o'sha xalqning  tilini ham  so'zga boy qilib qo'yar ekan.

Yaratganga shukurlar bo'lsinki, ona tilimiz boy va go'zal. Qonimizda esa ulug' ajdodlarimizning iste'dod qoni oqmoqda. Lekin ana shu iste'dodni ona tilimiz bilan ro'yobga chiqarishni hanuz to'liq anglamayapmiz.

Tilshunoslarning aytishlaricha, tilimizda 100-130 ming so'z bor. Biz shundan, nari borsa, 10 mingidan foydalanar ekanmiz, xolos. Bordi-yu, tilimizdagi so'zlarning 30-40 mingini yod bilganimizda, iste'molda qo'llaganimizda edi, bizning taraqqiyotimiz ham bugun yaponlarnikidan kam bo'lmasdi.

O'z tilimizni o'rganishimiz va o'rgatishimiz zarur. Biz esa… o'z tilimizning hurmatini hamon joyiga qo'yolmaymiz. Ajnabiy tillarni o'rganishning ziyoni yo'q. Hatto koni foydadir. Ammo faqat bolalarga, avvalo, o'z tilimizni o'rgatishimiz zarurdir. Qachonki bola o'z tilining “kamsitilishini” ko'rmasin. Ha, ha, kamsitilishini ko'rmasin. Axir maktablarda ona tili fanidan dars o'tayotgan o'qituvchi bir sinfda 30 nafar bolaga dars o'tadi va bir stavkaga, aytaylik, 3800000 so'm maosh oladi. Ajnabiy tilni o'qitayotgan o'qituvchi sinfni bo'lib o'qitadi, ya'ni 15 nafar bolaga dars beradi va 5800000 so'm maosh oladi. Buni o'quvchi ham, o'qituvchi ham ko'rib turibdi. O'z tilining qadri ancha past ekanligini anglayapti. Bu qanchalik salbiy ta'sir etishini bilamizmi?

Mamlakatni yana hech bo'lmaganda 20-30 yildan keyin rivojlangan davlatga aylantirish, baland pog'onalarga ko'tarish uchun bolani xuddi yaponlardek o'qitishimiz kerak. Bola bog'cha yoshida o'zga tilni o'rganmasin. Endigina rivojlanayotgan ­miyaga ajnabiy so'zlarni tiqishtirib alag'ay-chalag'ay qilib qo'ymayapmizmikin?! O'z tilimizdagi ashula, she'r, musiqa bilan bolaning ongini to'ldirib olaylik, keyin sal es tanigandan keyin boshqa tillarni o'rgansin. Shuningdek, oliy o'quv yurtlariga kirishda insho yozishni joriy qilish, inshodan o'tgan abiturientlargagina boshqa imtihonlarni topshirishga ruxsat berish kerak. Bugun oliy o'quv yurtlarini bitirgan mutaxassislarning judayam ko'pi o'z fikrini qog'ozga yozib bayon qilib berolmaydi. Yanada ochiqroq aytsak, savod masalasi juda g'ariblashib bormoqda. Shuning uchun ham maktab bitiruvchilarini qo'ya turaylik, hatto oliy ta'lim o'quv yurtlarini tamomlaganlarning orasida o'z ism-sharifini to'g'ri yozolmaydiganlar ham kam emas.

Taklifim, yuqoridagi fikrlar amalga oshirilsa, ham tilimiz rivojlanadi, ham mamlakat rivojlanadi, ham ishlab chiqarishga yetuk kadrlar yetkazib beriladi. Axir kelajakka fikrlovchi, ilmli, ixtirochi mutaxassislar kerak-ku!

Yana bitta gap. Bugun maktablarimizda deyarli gazeta-jurnal o'qishmayapti. Chunki “majburiy obuna”, deb bolalar tugul, o'qituvchi, ustoz-murabbiylar ham ma'naviyat sarchashmasidan mosuvo qilindi. O'ylab ko'ring, butun boshli ming nafar o'quvchi o'qiydigan ta'lim o'chog'iga aqalli bir nusxa “Gulxan”, “G'uncha” yoki “Tong yulduzi” kabi bolalar nashrlari bormaydi. Savodsizlik shu tarzda avj olib bormoqda. Mamlakatning nufuzli nashrlarini ham o'qituvchilar olmaydi, hisobi. Bu axir juda achinarli hol-ku!

Bu mening shaxsiy fikrlarim. Siz-chi, siz nima deysiz, vatandosh?

Sobirjon HAKIMOV,

Marhamat tumanidagi 3-ixtisoslashgan

davlat umumta'lim maktab-internatining

ona tili va adabiyoti fani o'qituvchisi.