Ayiq va Zilola
Avval xabar berganim, ayni vaqtda majburiy davolanishda bo'lgan mahkuma Z.To'laganovaning ko'rgazmasidan kecha og'ir bo'lib uyga qaytdim. Ko'pchilik kechadan beri “nega yozmayapsan?” deb so'radi.
Ko'rganlarim, his qilganlarim, tushungan va tushunmaganlarim harorati yonib turganida shartta o'tirib yozmoqchi edim, lekin shoshmay qo'ya qolay dedim. Kecha o'zim ishongan jurnalistlar guruhiga bilganlarimni gapirib berdim va shu orqali odamlarning reaksiyasi taxminan qanday bo'lishini sinovdan o'tkazib oldim.
Kecha sahnada Zilolaning kasbi va bilimi ortidan erishgan yutuqlari osilgandi, maktabdan magistraturagacha a'lo baholarga o'qigani, ona bo'lganida qizalog'ini oppoq paxtadek o'rab-chirmab bag'riga bosib turgan suratlari, o'g'il va qizi, qarindoshlari bilan baxtli rasmlari… O'zi rassomlik qilgan kitoblar, kartinalar. Kartinalar bir-biriga ip bilan ayollarga, bolalarga nisbatan sodir etilgan zo'ravonlik xabarlari bilan bog'langan.
Milliy tiklanish partiyasi “Meni eshiting” nomli film tayyorlabdi. Yopiq namoyish bo'lgani uchun etika jihatidan, tasvirga olmaslikni so'rashdi. Filmda Zilolaning yaqinlari, u bilan birga o'qigan, ishlagan, yillar bo'yi tanigan kishilar, ziyolilarimiz, psixologlar, voqeadan keyin ayol bilan dastlabki suhbatni olib borganlar, yurist va huquq organlari vakillari intervyu berganlar. Hech kimni ayblamasdan (Zilolani ham), muammo qaerda, qanday yuzaga kelgan bo'lishi mumkinligi haqida o'z qarashlarini bildirganlar. Hamma ayolning qobiliyatli va bolalariga mehribon ekanini ta'kidlagan va haligacha bu sodir bo'lganiga ishonolmasligini aytgan. O'sha filmdagi bir gap yodimda qoldi. Buni ikkita suhbatdosh ta'kidlagan:
“Zilola aytgandiki, qizim ham menga o'xshab baxtsiz bo'ladimi…”
Nega u baxtsiz edi? Qarindosh bilan turmush, tirikchilik manbai — kitob grafikasini qiladigan noutbukigacha sotib yuborgan erning qarzlarini yopishu tazyiqlariga dosh berish, qizchasini yangi tuqqanida “ur kaltak-sur kaltak” bilan uyga qaytish, doim yaqinlardan eshitilgan “chida va yasha, bolalaringni yetim qilasanmi” kabi gaplar, bir necha bor ajrimdan qaytargan tizimlar, so'ng ikki bola bilan tahqirlanib, arshi a'loni titratadigan so'zni eshitib, uyiga qaytish. Bolalarni boqaman deb kechani kunduzga ulab ishlash, institutda dars berish, nashriyotlar buyurtmalarini bajarish. Ijtimoiy-moddiy, noma'lum kelajak bosimi. Voqeadan keyin ham ota qorasini ko'rsatmagan, bolalarga aliment to'lamaydi, sudga berilgan, ma'muriy javobgarlikka tortilgan, lekin hech qaerda izi yo'q. Bolalar Zilolaning keksa, qo'li qisqa ota-onasi qaramog'ida. Bular – eshitganlarim, bu gaplarni boshqa tomondan tasdiqlashning iloji yo'q. “Bolasini ayiqqa tashlagan bo'lsa ham er aybdor deysanmi?” deydiganlar bo'lishini bilib, yana tushuntiraman. Bu vaziyat erni qoralash va onani oqlash vaziyati emas. Bu holatning boricha ko'rinishi menga aytilgan gaplar. Va bu ogohlik qo'ng'irog'i.
Kecha filmdan tushunganim ruhiyati sinuvchan odam biror dahshatli ishga qo'l urishdan avval o'zining ongi va irodasidan tashqari signallar beradi, masalan, suitsid qilmoqchi bo'lganlar ham 3 marta urinib ko'radi, deyishadi. Nazarimda, Zilola misolida ham deyarli shunday bo'lgan, ammo hech kim jiddiy qaramagan. Masalan, dugonasiga yarim tunda qo'ng'iroq qilgan va tanib bo'lmas darajada tushunarsiz so'zlagan. Onasiga bolalarni hayvonot bog'iga olib ketishdan avval qo'ng'iroq qilgan, hayajonlangan… Onalik instinktidan-da kuchliroq, bizga noma'lum dard irodasini boshqargan.
Sud uni odatiy qamoqqa emas, majburiy davolanishga yuborgan, demak, ruhiyatda hamma gap. Bunday vaziyatda na dinimiz, na qonunlarimiz jinoyat sodir etgan shaxsga ortiqcha savol qo'ymaydi. Davolanadi va muayyan muddatga izolyatsiya qilinadi. Xuddi deylik, saratonga chalingan bemorga “kasal bo'lganing uchun o'zing aybdorsan” deyilmagani kabi ruhiyatida buzilish bo'lgan odamga ham bemor deb qaraladi. Men soppa-sog' odamlar ham psixozlarni boshdan o'tkazishi, ma'lum davrda ruhiy buzilishlari bo'lishi mumkinligini, hatto alahsirashini ko'rganman. Bunday vaqtda uyqu, halovat, mehr, davolanish zarur. Va shundagina bu o'pqondan chiqib ketishi, bemalol yaqinlari bag'riga, ishiga, hayotiga qaytishi mumkin.
Kecha tadbirda eski jarohatlarim miyamga qaytdi. Zilolada-ku, bu dahshatli ishiga sabab ruhiyatidan topildi, shuning uchun 2 yildan buyon davolanishda. Ammo 2008 yilda bizning kursimiz guvoh bo'lgan dahshatga haligacha javob topolmayman. O'shanda buvim vafot etganlarida fotihaga kelgan ikki kursdoshimdan biri kechga tomon izsiz yo'qolgan. Oradan 2 hafta o'tgach…
Bu haqda ochiq yozayotganim sababi, biror voqeani muhokama qilganda “men bilan hech qachon bunday ish sodir bo'lmaydi” demaslik kerak. Marhum kursdoshimizni qanchalik yaxshi ko'rsak, o'sha jinoyatchi kursdoshimizga ham shunday ishonardik. Hech qachon bunday ish qila olishiga ishonmaganmiz, oylab ko'zlarimga uyqu kelmagan. Sud jinoyatchini ruhiyati sog'lom deb topgan va uzoq yillar qamoq jazosi bergan.
Kecha partiya raisi o'rinbosari Firuza Muhammadjonova meni sahnaga chaqirib, kutilmaganda Zilolaning ota-onasi, farzandlariga yozgan xatini o'qitdilar. Ulkan, ezgin qayg'u, bolalarining sog'inchi, qilgan ishidan qattiq pushaymonlik, yaxshi kunlarga umid yog'ilib turardi. Holatim yaxshi, shifokorlar yordam berishdi degan…Tinimsiz suratlar chizayotgan ekan.
Aslida partiya o'tkazgan tadbir Zilola voqeasiga qurilgan bo'lsa-da, asosiy qizil chiziq – ayollarga ijtimoiy-ruhiy yordam ko'rsatish, zo'ravonlik va nosog'lom oila muhitidan himoya qilish tizimidagi muammolar haqida edi. Kecha reabilitatsiya markazlariga bir yil ichida 15 ming ayol murojaat qilganini aytishdi. 15 ming. Bu murojaat qila olganlari, qaergadir borishni bilganlari. Yana necha minglari esa ijtimoiy, iqtisodiy, ruhiy, tibbiy dardlari bilan jimgina yashayapti. Necha yuzlarining ichida esa bu dardlar portlash bosqichida bo'lishi mumkin.
Oldini olish mumkinmi? Ha, atrofimizdagilarga mehrliroq, bag'rikengroq bo'lib. Ajrashgan ayollarning sha'nini toptamasdan, qo'ldan kelsa yordam qo'lini cho'zib, kelmasa, xalaqit bermasdan.
Oldini olish mumkinmi? Ha, hech bo'lmasa, uni tinglab.
Jurnalist Aziza Qurbonovaning
“Facebook” sahifasidan olindi.