Suvning suvrati
yoki “O'zbekgidroenergo” AJ faoliyatidan kichik lavha
Sariosiyo tog'lari orasida joylashgan “To'polang” gidroelektrostansiyasi hududi mitti shahar ko'rinishiga ega ekan. Biz, poytaxtdan kelgan bir guruh jurnalistlar zamonaviy tipda qurilgan “Anjumanlar uyi”ga yig'ilishib o'tiribmiz. Kamina “O'zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyati raisi Abdug'ani Sanginov ikki-uch yordamchisi hamrohligida uzun stollar atrofida o'rnashsa kerak, deya xayol qilardim. Ko'z o'ngimda galstuk taqqan shamoyili gavdalandi. Yo'q, unday bo'lmadi. Oddiygina ish kiyimida A.Sanginovning bir o'zi keldi. “Kursi opkenglar, jurnalistlarga yaqinroq o'tiray, jurnalistlar — hayot ko'zgusi”, — deya mutoyiba ham qildi.
— Yo'l-yo'lakay ko'rgan bo'lsalaring kerak, toshlarni teshib, ko'chatlar ekkanmiz, — dedi u suhbat orasida. — Kelajak avlodlar bularni ko'rib ruhlansinlar, bizdan ko'ra yaxshiroq ishlasinlar!
Darhaqiqat, tog'u tosh ichkarisidan “mo'ralayotgan” zumrad yaproqlar shodasini tomosha aylab zavqlanganimiz rost.
To'polang daryosi, GESi, suv ombori to'g'risida ko'p va xo'b eshitgan edim. Ammo eshitgan boshqa, ko'rgan boshqa.
… Yangiliksevar jurnalistlar bilan “ichini to'ldirgan” mikroavtobus burama yo'ldan tepalikka ko'tarila boshladi; sal yuradi — yana buriladi… Yo'l yuzasiga qaramasangiz, samolyotda uchayotgan kabi bo'lar ekansiz. Archalari, mevalari asnosida ko'zlarni quvontirayotgan stansiya bog'i pastlarda qolib ketdi; cho'qqilar sari qarasak, u joylarda ham dov-daraxtlar…
Manzilga “qo'ndik”. Chamasi, ikki yuz metrlar ko'tarildigov o'ziyam. Ochiq chehrali bir kishi: “To'polang suv ombori” rahbari Hamroyev Saidvaqqosman”, dedi. Tepalikda yoqimli shabada esa boshladi.
Romantikaning xuddi o'zi! Yuksaklikda jimirlayotgan suv… Moviy zaxira. Olisdan shishadek tiniq tortib ko'rinadi. Xuddi mohir rassom chizgan diltortar kartina yanglig'.
— Suv omborining uzunligi 996 metr, eni 410 metr. Bu inshootning qurilishiga 1969 yildagi sel sababchi bo'lgan. Selni bilasiz… Asov. Bir jabha olsa, hech kimning kuchi yetmaydi. Qanchadan- qancha xushmanzara qishloqlarni vayron qilgan shu sel. Xo'sh, nima qilmoq kerak edi? Ko'rib turibsiz chora topilganini. Yuqoridan sira pastga tushgisi kelmayotgandek. Shirin baliqlariyam bor — shirmoyi va gulmoyi. Marinka baliqlar-da!
To'g'ri, baliq deyilganda goho og'izdan suv oqadi. Ammo-lekin ko'pchiligimiz romantika asnosida suvning suvratini ko'rayotganimizni tusmollash mumkin edi.
* * *
Rasmiy manbalarda qayd etilishicha, 1940 yillarda serquyosh O'zbekistonimiz aholisi olti million atrofida bo'lgan. Sug'oriladigan ekin-tikin maydoni ikki yarim million gektarni tashkil etgan. Binobarin, aholi jon boshiga 0,40 gektar to'g'ri kelgani oydinlashadi. Bugun-chi? Bugun yurtimiz aholisi o'ttiz olti millionga yaqinlashmoqda. Ularning rizqi-ro'zi dalalarga sochilgani ayon. Dalalar esa suv so'raydi. Suv tanqisligi voqelikka ko'chsa, dala-tuz toshdek qotadi. Oqibatda el-ulus boshqa mintaqalarga ko'chishga majbur bo'ladi.
Ayni davrda Surxondaryo chegarasida yerlari boshlanadigan Afg'onistonning aholisi bizdan sal ko'proq. Necha yillardan beri urush-janjaldan boshi chiqmayotgan afg'on xalqi endi sokinlashdi. Qo'shtepa kanalini qazib, o'zlarining hududidan oqayotgan Amudaryodan mo'l-ko'l suv olib, ekin-tikinlarini jonlantirish harakatidalar.
Daryo suvi kamayib borsa, eng avvalo, Surxon vohasi jabr tortadi. O'tgan asr boshlarida yuz ming nafarning nari-berisidagi aholi umrguzaronlik qiladigan Surxondaryo el-ulusi hozirda uch million bo'sag'asida.
Vohaning hayot-mamoti Amudaryo bilan chambarchas bog'liq. Qadimda Jayhun nomi ostida jabha olgan Markaziy Osiyoning eng sersuv daryosi Tojikistondan boshlanib, Afg'on yurtidan aylanib keladi. Turkmaniston yerlari ham shu daryoga mushtoq.
Texnika tobora rivojlangan hozirgi zamonda nima bo'lishini tusmollash amrimahol. Bir mahallar O'zbekiston qishloq xo'jaligi vaziri rutbasida “javlon urgan” davlat arbobi Marks Jumaniyozov qalamiga mansub “Esimda qolgan onlar” nomli kitobda mazkur satrlarni o'qigandim: “…Ilgarilari Amudaryodan, Tojikistonni hisoblamaganda, Xorazm vohasidan boshqa joylar suv icholmagan. Chunki, u vaqtlarda hozirgidek suv chiqazadigan nasoslar bo'lmagan. Amudaryo butun voha orqali qadimda Kaspiy dengiziga, keyin esa Orol dengiziga oqqan. Bu asov daryoni jilovlash qiyin bo'lgan. Xorazm tuproqlari qumoq bo'lgani sababli daryo o'zani tez-tez o'zgarib turgan” (Marks Jumaniyozov. “Esimda qolgan onlar”. 2008. 11-bet).
Haq gap. Jayhun o'zanini keskin o'zgartirgani oqibatida Urganch (Xorazmning avvalgi poytaxti, ayni vaqtda osori-atiqalari Turkmaniston Respublikasining Ko'hna Urganch viloyatida qad rostlab turibdi) tevaragidagi unumdor yerlar qaqrab, ekin-tikinga yaramay qolgani tarixdan ma'lum. Oqibatda poytaxt Xivaga ko'chirilgan.
Tasavvur qilib ko'ring. Obrazli zaylda aytsak, qadimda Jayhun yo'lbars yanglig' tajovuzkor edi, endilikda mushukday yuvvosh tortganki, uni har ko'yga solmoq mumkin. Chunonchi, ayni davrda Amu suviga Tojikiston ham, Afg'onistonu Turkmaniston ham birdek da'vogar bo'lmog'i mumkin. Ha-da, texnika jadal taraqqiy etayotgan zamonda shundoqqina yoningdan o'tayotgan suvni tomosha aylash asnosi ila kifoyalanish loqaydlarning amali. Ustiga-ustak, el-ulus yeyman, ichaman deb tursa?!
Xo'sh, nima qilmoq kerak? Uddaburon ulus iborasi bilan aytganda, paypaslab ishning ko'zini topmoq joiz. Yaponiyada yer kam ekan — suvning ustiga taxta o'rnatib, tuproq sochib shu joyga urug' qadar emishlar. Shunga qiyosan aytganda, bizda imkoniyatning ko'p turlari mavjud. Eng cho'qqisi — suv omborlarini ko'paytirib, zaxirani mo'l-ko'l qilishdir. Suv jamg'arish oltin yig'ishdan ham a'lo amal.
Shu onda Abdug'ani Sanginov — suvchilarning piri aytgan gaplari yodga tushadi. “Xitoydan ibrat olaylik. Shuncha sonli aholisini suvga ham, elektr energiyasiga ham zoriqtirmayapti. Xitoyda olti mingdan oshiq yirik elektrostansiyalar mavjudligini bilasizlarmi?”, degan edi u. Xullasi kalom, mashoyixlar aytganidek, qalovini topsang qor yonur.
* * *
“To'polonchi” (darvoqe, Amuni “Jayhun” deganlar) daryoga doxil inshootlarni ko'rib, tomosha aylab kelganimizga ham yarim yil bo'libdi. Ayni paytda dekabr — sarhisob oyi ro'parasidamiz. “O'zbekgidroenergo” AJ 2023 yil yakunlari bo'yicha kuni kecha katta matbuot anjumanini o'tkazdi. Mazkur tashkilot O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 18 maydagi 5044-son Farmoniga asosan tashkil etilgan. So'nggi olti yil ichida serquyosh O'zbekistonda GESlarning umumiy soni 2017 yildagi 35 tadan 58 taga hamda o'rnatilgan quvvati 1 856 MVt. dan hozirgi 2 233 MVt.ga yetkazilib, qo'shimcha ravishda qariyb 400 MVt. quvvatlar voqelikka ko'chirildi. Ushbu natija MDH davlatlari orasida ham katta ko'rsatkichlardan biri ekanligi qayd etilgan.
Hozirgi kunda Investitsiya dasturiga muvofiq jami quvvati 749 MVt.ga teng bo'lgan 13 ta investitsiya loyihasi doirasida qurilish-montaj ishlari amalga oshirilmoqda ekan. Hisobotda ta'kidlanishicha, 2023 yilda Toshkent, Andijon, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida umumiy quvvati 190 MVt.ga teng 8 ta GES, shu jumladan, 3 ta yirik GES va 5 ta mikroGES ishga tushirilgan. Toshkent viloyatidagi Ispaysoy mikro GES, Andijonda Zavroq, Xonobod mikro GESlari, Samarqanddagi Shaudar va PK 102 + 00 GES, Surxondaryodagi To'polang GES va Isfara-1 mikro GES loyihalari shular jumlasiga mansubdir.
Yaqindagina Surxondaryo viloyatining Qiziriq tumanida “Isfara mikroGES-1”ning ochilish marosimi bo'lib o'tgani mamlakat suv inshootlari yilnomasiga zarhal harflar ila yozildi, deyishimiz mumkin. Bularning hammasi suv surati-da axir!
Eski kitoblarda naql etilishicha, suv, avvalo, yulduzlarda yaralib, so'ng pastga engan. Bu tusmollarda jon bordek. Negaki, suvning “yulduzi” odamlarning “yulduzlari”ga monand kelib turibdi.
Ta'kidlash joizki, butun mamlakatimiz aholisini toza ichimlik suvi bilan, uzluksiz va sifatli elektr energiyasi bilan ta'minlashdek zalvorli yumushlarga Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev bosh rahnamo, g'amxo'r, tashabbuskordir. Bunday ezgu amallarni ro'yobga chiqarish uchun esa respublikamizda “O'zbekgidroenergo” AJ va uning tizimlari, aytish mumkinki, tinim bilmay izlanishda, harakatdalar.
Bahrom RO'ZIMUHAMMAD,
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi.