Ўзбекистонда спортни оммалаштириш нималарга боғлиқ?

Маҳаллаларда ёшлар ўртасида оммавий спорт мусобақаларини тизимли ташкил этиш орқали соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб қилиш, уларни оммавий спортга жалб этишни янги босқичга олиб чиқиш ҳамда 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси 67-мақсадида белгиланган вазифаларнинг ижросини таъминлаш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан ҳисобланади.

Спорт жамият ҳаётида муҳим роль ўйнайди, миллат саломатлигини мустаҳкамлашга, ёшларни тарбиялашга, халқаро майдонда муваффақиятларга эришишга ва мамлакат обрўсини оширишга ёрдам беради. Спорт анъаналарига бой Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни ривожлантиришга давлат даражасида устувор аҳамият берилмоқда. Бироқ амалга оширилаётган саъй-ҳаракатларга қарамай, аҳолининг мунтазам спорт билан шуғулланиш даражаси етарли эмас. Статистик маълумотларга кўра, Ўзбекистон фуқароларининг атиги 20 фоизи мунтазам равишда жисмоний фаолият билан шуғулланади.

Аҳолининг кенг қатламлари орасида спортга бўлган қизиқишни ошириш ва соғлом турмуш тарзини шакллантириш комплекс ёндашув­ни ва спортни оммалаштиришнинг самарали стратегиясини ишлаб чиқишни талаб қилади. Ушбу тадқиқот мавжуд усул ва дастурларни таҳлил қилиш, уларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш, шунингдек, Ўзбекистонда спортни оммалаштириш стратегиясини такомиллаштириш бўйича таклифларни шакллантиришга қаратилган.

Жумладан:

— маҳаллаларда ёшларнинг оммавий спорт билан шуғулланишлари учун моддий-техник базани мустаҳкамлаш ва спорт иншоотларини замонавий спорт жиҳозлари билан таъминлаш, шунингдек, имконияти чекланган ёшлар учун тегишли спорт инфратузилмасини яратиш;

— аҳолининг кенг қатламлари, айниқса, ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантириш, улар ўртасида оммавий спорт мусобақаларини ташкил этиш орқали ёшларнинг оммавий спортдаги улушини ошириш;

— оммавий спорт билан мунтазам шуғулланувчи оилаларга маҳаллалар ва истироҳат боғларида шароит яратиш ва оилавий спортни рағбатлантириш механизмларини жорий этиш;

— оммавий спорт тадбирлари давомида ўқувчилари ғолиб ва совриндор бўлган умумий ўрта таълим мактабларининг жисмоний тарбия фани ўқитувчилари ва спорт-таълим муассасаларининг тренерлари меҳнатини муносиб рағбатлантириш ва уларнинг фаолият олиб бориши учун шароит яратиш.

Турли мамлакатларнинг илмий адабиёти ва амалиётида спортни тарғиб қилиш ва аҳолининг жисмоний фаоллиги даражасини ошириш соҳасида катта тажриба тўпланган.

Хусусан, сўнгги йилларда Ўзбекистонда спортни оммалаштириш ва аҳолининг жисмоний фаоллиги даражасини ошириш мақсадида амалга оширилган турли давлат дастурлари ва ташаббуслари таҳлил қилинди.

Спорт инфратузилмаси қурилиши. 2017-2022 йилларда Ўзбекистонда 200 дан ортиқ спорт иншоотлари, жумладан, йирик мажмуалар, стадионлар, бассейнлар ва кўп функцияли майдончалар қурилди ва реконструкция қилинди. Тошкентда “Ҳумо Арена” универсал спорт мажмуаси ва Самарқанддаги минтақавий Олимпия марказини барпо этиш энг муҳим лойиҳалардан бўлди.

Оммавий спорт тадбирлари. Ўзбекистонда ҳар йили 50 га яқин оммавий спорт тадбирлари ўтказилади. 2022 йилда бундай тадбирларда 2 миллиондан ортиқ киши иштирок этди.

Ахборот-маърифий компаниялар. 2019 йилдан 2022 йилгача Ўзбекистонда спорт ва соғлом турмуш тарзини оммалаштиришга қаратилган 3 та йирик ахборот-маърифий компаниялар амалга оширилди. Улар телевидение, радио ва интернетда ижтимоий реклама жойлаштириш, шунингдек, таниқли спортчилар ва жамоат арбоблари иштирокида махсус тадбирларни ўтказишни ўз ичига олган.

Болалар ва ўсмирлар спортини ривожлантириш. Сўнгги 5 йил ичида Ўзбекистонда мактаб ва олий ўқув юртларида 1000 дан ортиқ янги спорт секциялари ва тўгараклари очилди. Спорт билан мунтазам шуғулланадиган болалар ва ёшлар сони 25 фоизга ошди.

Баъзи ижобий натижаларга қарамай, таҳлил шуни кўрсатдики, жисмоний фаоллик билан мунтазам шуғулланадиган фуқароларнинг улуши ҳали ҳам нисбатан паст даражада — 2022 йилда тахминан 22%. Бу мамлакатда спортни оммалаштириш стратегиясини янада такомиллаштириш зарурлигини кўрсатади.

Таҳлил асосида Ўзбекистонда спортни самарали оммалаштириш учун турли усул ва ёндашувларни бирлаштирган комплекс стратегия зарур деган хулосага келишимиз мумкин. Бундай стратегиянинг асосий элементлари қуйидагилар бўлиши мумкин:

1. Спорт инфратузилмасини ривожлантириш. Йирик шаҳар ва ҳудудларда замонавий спорт объектлари қурилишини давом эттириш, шунингдек, қишлоқ жойларда спорт билан шуғулланиш учун муносиб шароит яратиш. Аҳолининг барча қатламлари, шу жумладан, ногиронлар учун спорт иншоотлари мавжудлигини таъминлаш муҳим.
2. Ахборот-маърифий фаолият. Телевизион, радио, интернет ва ижтимоий тармоқлар каби турли хил алоқа каналларидан фойдаланган ҳолда спорт ва соғлом турмуш тарзининг фойдалари тўғрисида хабардорликни оширишга қаратилган кенг кўламли тадбирларни ўтказиш. Ушбу ишда ижобий ўрнак бўла оладиган таниқли спортчилар ва жамоат арбобларини жалб қилиш муҳимдир.
3. Ёшларни жалб қилиш. Болалар ва ўсмирлар спортини ривожлантиришга эътиборни кучайтириш, таълим муассасаларида спорт секциялари ва тўгараклари тармоғини кенгайтириш, ўқувчилар ўртасида мунтазам мусобақалар ва спорт байрамларини ўтказиш. Шунингдек, болалар ва ёшлар билан ишлайдиган малакали мураббийлар ва ўқитувчиларни тайёрлашга эътибор қаратиш лозим.
4. Рағбатлантириш. Солиқ имтиёзлари, спорт майдончаларига чегирмалар, корпоратив аъзолик дастурлари ва бошқалар каби фаол ҳаёт тарзини олиб борадиган фуқароларни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришнинг турли шаклларини жорий этиш. Шунинг­дек, таниқли спортчилар ва мураббийлар учун махсус мукофотлар ва мукофотларни таъсис этиш ҳақида ўйлаш керак.
5. Хусусий сектор билан ҳамкорлик. Бизнесни спорт лойиҳаларини молиялаштириш ва амалга оширишга жалб қилиш, шериклик дас­турлари ва ҳомийлик ташаббусларини яратиш. Бу ресурсларни кўпроқ жалб қилиш ва тижорат тузилмаларининг спортни ривожлантиришга қизиқишини оширишга имкон беради.
6. Илмий ва услубий таъминот. Жисмоний тарбия ва спорт соҳасида илмий тадқиқотларни ривожлантириш, илғор халқаро тажрибани ўрганиш, спорт машғулотлари самарадорлигини ошириш ва спортни оммалаштириш учун янги техника ва технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш.
7. Идоралараро мувофиқлаштириш. Спортни оммалаштириш стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун масъул бўлган махсус мувофиқлаштирувчи орган ёки ишчи гуруҳни ташкил этиш, бу жараёнда иштирок этаётган турли вазирликлар, идоралар ва ташкилотларнинг ҳаракатлари изчиллигини таъминлаш.

Таклиф этилаётган стратегияни амалга ошириш давлат органлари, жамоат ташкилотлари, бизнес тузилмалари ва фуқароларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришни талаб қилади. Бироқ узоқ муддатда бу аҳолининг жисмоний фаоллик даражасини оширади, спорт ва соғлом турмуш тарзига доимий қизиқиш уйғотади, шунингдек, халқаро спорт майдонида муваффақиятларга эришишни таъминлайди.

Болалар ва ўсмирлар спортини ривожлантириш, мактаб ва олий ўқув юртларида янги спорт секциялари ва тўгаракларини очиш борасидаги ҳаракатларни таъкидлаш лозим. Ёшларни жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шуғулланишга жалб қилиш стратегик аҳамиятга эга ва ҳаёт давомида ривожлантириб бориладиган барқарор одатларни шакллантиришга ёрдам беради.

Шу билан бирга, Ўзбекистонда спортни самарали оммалаштиришга тўсқинлик қилувчи бир қатор камчиликлар ҳам мавжуд. Асосийси, комплекс ва тизимли ёндашув­нинг йўқлиги, ушбу жараёнга жалб қилинган турли идоралар ва ташкилотларнинг ҳаракатларининг изчиллиги етишмаслиги.

Кўпинча амалга оширилаётган дастурлар ва лойиҳалар турлича бўлиб, турли ташаббуслар ўртасида тегишли мувофиқлаштириш мавжуд эмас эди. Бу ресурсларнинг етишмаслигига олиб келди ва кўрилган чораларнинг умумий самарадорлигини пасайтирди.

Бундан ташқари, спорт иншоотларини тақсимлашда номутаносиблик мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти йирик шаҳарларда тўпланган, қишлоқ жойлари ва кичик аҳоли пунктлари аҳолиси ҳали ҳам тегишли инфратузилма тақчиллигини бошдан кечирмоқда.

Таҳлил, шунингдек, спортни оммалаштириш жараёнларида хусусий бизнеснинг етарли даражада иштирок этмаганлигини кўрсатади. Тижорат тузилмалари спорт лойиҳаларини мо­лиялаштириш ва амалга оширишда ҳали ҳам кам иштирок этмоқда, ушбу соҳадаги давлат-хусусий шериклик салоҳиятидан тўлиқ фойдаланилмаяпти.

Ахборот-маърифий фаолиятнинг самарасизлиги ҳам бор гап. Бир қатор кампаниялар ўтказилишига қарамай, улар ҳар доим ҳам мақсадли бўлмаган ва турли мақсадли аудиторияларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмайди. Бундан ташқари, замонавий рақамли алоқа каналлари, ижтимоий тармоқлар ва интернет-ресурсларнинг салоҳияти тўлиқ ишга солинмаяпти.

Шундай қилиб, таҳлил Ўзбекистонда спортни оммалаштириш соҳасида ҳам ижобий натижалар, ҳам ҳал этилмаган муаммолар мавжудлигидан далолат беради. Ушбу йўналишда янада ривожланиш учун аниқланган камчиликларни бартараф этиш ва турли усул ва ёндашувларни ягона келишилган чора-тадбирлар тизимига бирлаштирган комплекс стратегияни ишлаб чиқиш зарур.

Тельман АЧИЛОВ,

Чирчиқ давлат педагогика университети

Жисмоний маданият факультети декани, доцент.