Uyg'oq qalblar, birlashaylik!

Bugun ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqatilayotgan hayosizlik, ma'naviy tahdidlarga qarshi chora izlab…

Ijtimoiy tarmoqqa qo'yilgan bir postda 4-5 yoshlardagi xorijlik qizcha kitob o'qib o'tiribdi. Bundanam g'aroyib jihati: u o'zi kabi qizaloqqa ustozlik qilib, kitob so'zlarini dona-dona o'qiydi, uni takrorlayotgan “shogirdcha” talaffuzidagi xatoliklarni ta'kid­lab-ta'kidlab tuzatadi. Shu yoshida kitob va uning har harfiga bunchalar mehru ixlos qo'ygan qizaloqqa, g'oyibdan uning ota-onasiga, hayotdagi yuzlab voqea-hodisalar orasidan ayni mana shu lavhani tanlab ijtimoiy tarmoqqa qo'ygan insonga va unda shunday tanlov farosatiyu salohiyatini tarbiyalaganlarga havasim keldi.

Benazir shoir To'ra Sulaymon bir she'rida “Shamol shamolni tebratar” degandek, yana shunga o'xshagan videolavhalar ko'rgim keldi. Ayniqsa, o'zimizga, o'z xalqimiz hayotiga taalluqli bo'lsa, degan ilinjda edim. Ijtimoiy tarmoqlarga kirib yurmaganingdan keyin bilmaysan, balki bundan-da ma'no-mohiyati chiroyli postlar bordir. Shunday qiziqish, umid bilan kuzatuvni boshladim.

…Karnay-surnayning to'y bazmida bo'ladigan navolari yangraydi, qishloq ko'chasiga nimagadir uzundan-uzun matolar poyandoz kabi solingan, uning ikki tomonida odamlar qator tizilgan.

“Kelin-kuyovni katta ko'chadan uyigacha shunaqa tantana bilan olib kirisharmikin?” — deb o'ylab turgandim, yo'q, bu Umra ziyoratidan qaytib kelayotgan otaxonni kutib olish marosimi ekan. Otaxon vajang navolar ostida katta ko'cha yoqasidan boshlangan uzun yo'lni, keyin burilib hovlisiga olib keladigan ko'chani bosib o'tdi. Xuddi rasmiy bir vakildek. Ko'zing ochiq bo'lsa, xilma-xilini ko'raverar ekansan. Bungacha Haj ibodati, Umra ziyoratiga borib kelgan ayrim kishilar xonadonidagi dasturxonlarga to'lib toshgan ne'matlar, ziyofatlarni ko'rib hayron bo'lardim, axir ibodatning maxfiy bo'lishi afzal, mo'min-musulmonga kamtarlik, kamsuqumlik munosib-ku.

Marg'ilondagi jome masjidi qurilishining ilk g'ishtini qo'yayotgan uch ulamoning noyob surati saqlanib qolgan. Ular orasida ona tomondan bobom Qozoqvoyhoji ham borlar. O'tgan asrning 20-yillarida ko'p ilmu ma'rifatli insonlar qatorida yeru suvlari sho'ro tomonidan tortib olingan rahmatli Qozoqvoyhoji bobom poyi piyo­­da uch marta Haj safariga borib kelgan ekanlar. Yuz yoshdan o'tib yashagan bobomiz umrlarining oxirigacha kimdir yonlariga kelib tavoze ko'rsatishi, qo'ltiqlab olishiga yo'l qo'ymas ekanlar: “O'zidan boshqa hech kim maqtov, ta'zimga loyiq emas!” Shu bobomning G'aribiy taxallusi bilan yozgan g'azallari jamlangan kichkina devon qolgan. Onam uni har gal o'qiganda: “Shuncha toat-ibodatda o'tgan dadam gunohlar yukidan bu qadar qo'rqqan ekanlar, biz nima qilamiz?” — deb yig'layverardilar.

Keyingi yillarda Haj, Umraga boruvchilar soni yildan yilga ortmoqda; safar davomida yaratilgan sharoitlar yaxshilanib borayotganini ko'rib, eshitib turibmiz, bu xayrli ishlarga bosh bo'lib turganlar martabasini Alloh yanada baland qilsin. Lekin “to'qlikka sho'xlik” degandek, muborak safar nasib etganlar orasida ibodatlari qabul bo'lishini umidu iltijo bilan so'rash o'rniga, o'zlarini “hoji ota”, “hoji ona” saylab olib, buni har jihatdan namoyish qilishga o'chlik kasali urchib bormoqda. Qo'ni-qo'shnilar, qarindoshlar, shahar-qishloqlar aholisi orasida kuni nonu shakar bilan o'tayotgan millatdoshlaring, yurtdoshlaring oz emasligini ko'rib-bilib turib, qorni to'qlarga ziyofat ulashmoq va uni namoyish etmoq uyat, gunoh emasmikin?..

…Yana bir postda san'atkorlikka da'vogar bir qiz blogerning savollariga javoban uzu­lari, bo'ynidagi zanjiri, sirg'asi, soati, ko'ylagu etigi, sumkasi… kechirasizu, ishtonigacha qancha narxda olganini yayrab-yashnab turib aytib berdi. Umumiy narx 25 ming AQSh dollariga yetdi. To'g'risi, men uning birorta qo'shig'ini eslolmadim. Qarang, to'qson to'qqiz foizimiz qizimizni uzatish, o'g'limizni uylash uchun sepu sarupo rejasini tuzganda, yangi yosh oilaga eru xotinlik mas'uliyati, axloq-odobi haqida yozilgan uch-to'rtta kitob olishni xayolga ham keltirmaymiz-u, ma'naviy saviyasi kiyimlarining narxini minglab odamlarga ovoza qilish darajasida bo'lgan “san'atchi” bir sidra kiyimiga 25 ming dollar sarflab qo'yilibdi! Biz kimmiz?

“Onamni, inshaalloh, deb niyat qilgan kunlariga alhamdulillah deb aytaman… xursand bo'lib yuraylik…” — yana bir postda bir juvon bu so'zlari bilan nima demoqchiligini harchand urindim, anglolmadim. Onasi haqiga duo qil­yapti desam, qo'lidagi ryumkada suvmi, boshqa narsami chayqalib turibdi…

Lekin bular keyingi postlardagi tomoshalarning changida qolib ketdi. Hamma narsa qo'sh-qo'sh keladi, degandek, to'ylar, har xil davralardagi o'yin-kulgilardan olingan videolavhalar qatorlashib chiqib keldi-yov! Ularning o'ziga xos jihatidan ko'ra umumiy o'xshashliklari ko'p: gumburaqars musiqa ostida davrani “gullatayotgan” qizu ayollarning deyarli hammasi boshdan-oyoq tanasini sirib turgan liboslar kiygan; yaratilishda o'ziga xos bo'lgan qiyofalarning aksari zamonaviy kosmetologning qolipidan chiqqan — qop-qora qoshlar, kerilgan qaboqlar, ajralib turgan yonoqlar, kattalikda musobaqalashayotgan lablar… (shularni kuzatib, haqiqiy go'zallikni hamma o'ziga xos bo'lgandagina ajratish mumkinligini angladim). Nafaqat qiyofalar, raqslar ham egizakdek: ayollar toru tanqis liboslarda o'zi bo'rtib, ajralib turgani kamdek, ibo-hayo bilan yashirish lozim bo'lgan joylarini qo'llari, harakatlari bilan ko'rsatadilar. Mukarrama Turg'unboyeva, Tamaraxonim, Gulchehra Ismoilova, Dilafro'z Jabborova kabi raqqosalar qo'lu qadamlarining musiqaga uyg'un nozik-nafis harakatlariga, yuz-ko'zlaridagi hayo, jilvaga maftun bo'lgan bo'lsak, mana bu videolardagi xatti-harakatlarni ko'rayotganingdan uyalib ketasan. Lekin mening bu gapim ustidan kuladiganlar, zamondan orqada qolganimni yuzimga aytadiganlar, “ko'rmay qo'ya qoling” deb maslahat beradiganlar ko'p. Ular orasida oppoq soqolli chollar (ana, videoda bittasi yoshgina qizni quvlagandek o'rtada yugurib o'ynab yuribdi), nevara-chevarali xotinlar (yosh qizu ayollarning beldan pastini silkitib o'yinga tushishlarini xursand kuzatib o'tirishibdi), zimmasiga oriyat posboni bo'lmoqlik ham yuklangan yigitlar bor. Bir postni kuzatarkan, “Asl yigitlar, qaerdasiz? Qaerga qarayapsiz?” deb baland minbardan chaqirgim keldi. Ya'ni yigirma-o'ttiz erkak o'rtasida yigit bilan qiz bir-biriga qarab o'ynayapti. Qizning harakatlari quyushqondan chiqib ketgan, uning yigitga yaqinlashib kelishdagi shiddatini ko'rib, beixtiyor “Qoch!” devoribman, ammo yigit eshitsayam, ulgurmasdi… Qiz unga baqamti kelib shunaqa besharm harakat qildiki, buning ta'rifida “sharmandalik” so'zi qochmoqqa kunjak izlab qoladi.

Xullas, tushundim: yurtdoshlarimiz orasida ijtimoiy tarmoqdan foydalanuvchilar qo'ygan postlarda kitob o'qish, farzand tarbiyasi, biror badiiy yoki san'at asaridan olingan taassurot, qarindosh-qo'shnichiligu quda-andachilik odob­lari, yoshligu keksalikka oid saboqlar… – bu kabi muhim va kerakli mavzular anqoning urug'i ekan.

“Momolarimiz, onalarimiz undoq bo'lgandilar, bundoq bo'lgandilar”, — deb nolalar qilishdan foyda yo'q endi. His-hayajonlarga berilib, ko'ngilning hoyu havas ko'chalarida adashib yurganlarni insofga chaqirish, o'z nazdimizda ta'sirchan gaplar aytish, nasihatlar qilish — fursatni boy berish. Zero, bugun millat yuzini yerga qaratadigan gaplariyu qiliqlari bilan o'zini namoyish etayotganlarni tomchiga qiyoslasak, tomosha qilib o'tirganlar daryo, dengizga monand. Tarbiyasi, hayot tajribasi, saviyasi turlicha bo'lgan odamlarning, ayniqsa, yoshlarning qay biriga ularning yengil-elpiliklari, beodobliklari, behayoliklari, tashqi yaltir-yultir-u umrni bekorga sovuradigan o'yin-kulgilarga o'chliklari yuqmaydimi?

Bozorlarda telefon savdosi qizigandan-qizigan; oq-qorani ajrata olishi haqida-ku gap yo'q, hali yuz-qo'lini tuzukroq yuvishniyam bilmagan bolasiga ota-onalar: “ko'pdan ajralmasin”, “boshqa ilojim qolmadi”, “shunday qilmasam o'qimasmish, gapimga quloq solmayapti” degan o'yda yeb-icharlaridan tejab bo'lsa-da, telefon olib beryaptilar. Ko'chada, uyda, kunduziyu kechasi telefonga termilgan bolalarimizning necha foizi ilm, fan, madaniyat, ma'naviyatga taalluqli postlarni kuzatadilar-u, necha foizi ur-sur multfilm va kinolar ko'radilar, shafqatsizliklaru baxtsiz hodisalar qurbonlarining tomoshabinlari safiga qo'shiladilar, uyatsiz davralarga “mehmon bo'ladilar”? — hisobini chiqarib olish uchun hammamizda dalillar yetarli.

Yaqinda Chechenistonda bir bola PUBG o'yinida kompyuter o'yinchasida “o'ldirib qo'ygani” uchun o'z do'stini shafqatsizlarcha pichoqlab o'ldirgani haqida xabar tarqaldi. “Dahshat, bunaqasidan Xudo saqlasin”, — deymiz. Ammo aqlu idrok ko'zlarini qo'rqmay ochib qaraylik: o'quvchining o'qituvchisiga qo'l ko'targani (gap qaytarishi, masxaralashi, laqab qo'yishi) unda ustoz zotiga va ilmu fanga muhabbat o'lgani emasmi? Erning farzandlari oldida xotinini vahshiylarcha pichoqlagani unda insoniylikning qurib bitgani emasmi? O'n bir-o'n ikki yoshida qiz bolaning tuqqani yon-atrofidagilarning undan yuz o'girgani, qizaloq kelajagiga… qo'ygani emasmi? Pul topish uchun xorijga birgalashib ketgan eru xotinning qarindoshda qoldirgan murg'ak bolalari xor bo'lib, zulm ostida jon berishi qay bir qalblarning bir parcha qora go'shtga aylanganidan darak emasmi?.. Achchiq misollarning ni­hoyasi yo'q!

Bir sahna asaridan xotiramga yozilib qolganidek:

Ko'ngil yig'laydi-yu, ko'zlarda nam yo'q…

Jurnalistlar, jamoatchilikning jonkuyar vakillari bu mavzuda bosma ommaviy axborot vositalarida e'lon qilgan maqola, suhbatlarini adadi mingdan boshlanib, o'n mingdan ham oshmaydigan o'sha gazeta yoki jurnallarning obunachilari o'qiydilar, xolos. Agarda shuni ham o'qisalar?! Shu o'rinda bosma ommaviy axborot vositalarida chiqqan materiallar haqida hamkasblar, boshqa o'quvchilar fikr-mulohaza bildirishi va ular e'lon qilinishi, muammolar hal etilishi uchun mas'ul tashkilotlarga rasman murojaat etilishi oddiy qoida. Ammo ijtimoiy tarmoq egalarining hammasi o'ziga xon, o'ziga bek. Hammasi o'zining shon-shuhratini va muxlislarini oshirish g'amida. Milliylik, sharmu hayo, axloq-odob haqida rivoyatlar aytib gurunglar bergan blogerlardan birontasi (misol uchun): “Hoy falonchi, xalqning e'tiboriga kiyimi, mashinalari, sayru sayohatlarini sanab karillaydigan maqtanchoqni olib chiqishni bas qil!” — deganini eshitmadik.

Bugun xalq bilan kundalik muloqot, jamiyat qalbiga yo'l topishning eng qulay bir vositasi bor, bu — deyarli hamma xonadonda mavjud bo'lgan teleekranlar. Televizor katta avlod vakillari juda ko'pchiligi hayotining ajralmas qismi bo'lib qolgan. Bu imkoniyat telejurnalist hamkasblarimiz, telekanallar mas'ullariga har doimgidan ham jiddiyroq vazifa yuklaydi, desak, bizni tushunsalar kerak. Har xil shoular, san'at, madaniyatga tariqchalik foydasi yo'q o'tkinchi qo'shiqlardan iborat konsert dasturlari, axloqsizlikni ochiq-oshkor targ'ib etadigan seriallaru videofilmlar, behayo reklamalar o'rniga jamiyat ma'naviyati, madaniyati, saviyasini tarbiyalaydigan, yuksaltiradigan tishli-tirnoqli dasturlar kerak. Televizor ko'rishni faqat dam olish, rohatlanish deb bilganlarga “tishli-tirnoqli” iborasi juda qo'pol, xunuk ko'rinishi mumkin. “Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi”, bugun kesib tashlanmagan yara ertaga gazak oladi… Ha, ijtimoiy tarmoqlardagi umuminsoniy, milliy qonun-qoidalar, qadriyatlarni mensimasdan ularning oyoq osti qilinishi jamoatchilikning qat'iy, doimiy nazoratiga olinmas ekan, ko'pchilikning ko'z o'ngida, e'tiborida bo'lgan telekanallar orqali tahlil etilib, kelib chiqishi mumkin bo'lgan oqibatlar ro'y-rost aytilib, ularning oldini olish choralari umumxalq ishiga aylanmas ekan, so'z va shaxs erkinligini “ommaviy madaniyat”ga vosita qilib oladiganlar ko'payaveradi.

Xalqimizning lo'nda iborasi bor: “Bitta kalla — bitta, o'nta kalla — o'nta…” Yuqorida shaxsiy mulohazalarim, takliflarimni yozdim. Ular to'g'ri, noto'g'ri bo'lishi mumkin. Ammo hurmatli Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham ta'kidlaganlaridek, bugun ming-minglab “bolalarimizni telefon tarbiya qilayotgani” — bor gap. Bu tarbiya berayotgan achchiq mevalar har bir oiladan tortib mamlakatimiz hayotining barcha sohasida rejalashtirilgan, kutilayotgan yuksalish, ezguliklarga salbiy ta'sir ko'rsatishi — oldimizda turgan katta muammo. Bu haqda yuragi yonib o'ylayotgan, so'zlayotgan, taklif-mulohazalar bildirayotgan yurtdoshlarimiz yuzlab, minglab topiladi.

Muhtasar qilib, demoqchimanki, mahalla oqsoqollari, ziyolilar, tajribali otaxonu onaxonlar, ustozlar, xotin-qizlar faollari… bir ibora bilan aytganda, barcha uyg'oq qalblar birlashib, bu masala-muammoning yechimini topish harakatini boshlamasak, moddiy va ma'naviy yo'qotishlarimiz har lahza ortib boraveradi.

Muhtarama ULUG'OVA.