“Buyog'iga qanday yashayman?”

Talabaligimda Abdulla Qahhor uy-muzeyida ilmiy xodim bo'lib ishlaganman. Baxtimga uy-muzey ta'mirda edi, kunim bir-ikki  qo'ng'iroqlarga javob berish va adib kutubxonasidagi kitoblarni o'qish bilan o'tardi.  Mana shu ma'naviy qarzdorlik boismi yozuvchiga doir  neki  gap-so'z bo'lsa hech biri meni chetlab o'tolmasdi. 

“Haqiqat — mendan ustun” hujjatli filmining ssenariysini yozish uchun Abdulla Qahhor dunyosiga  yana bir bor sho'ng'ishimga to'g'ri keldi. O'tgan yillar ichida Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Ibrohim Haqqul ardog'idagi Qahhor domlani  anglash bilan birga  Naim Karimov, Shuhrat Rizo, Suvon Meliyev bilgan qahrli Qahhorni ham tanigandek bo'ldim. Har birida jon bor edi go'yo. Haqiqat kim tomonda? Asl qiyofa qanday?  Ruhimda tinimsiz kurashgan ikki to'lqin orasidan ko'zida yig'i qotib qolgan, siniq tabassumli, bemahal mayiz bo'lgan mo'ysafid siymosi chiqib kelaverardi. Fursat va imkon berilganda edi, hujjatli film toshbaqa kosasi misol gunohini bir umr    ko'tarib yurgan  ziyolining mahzun dramasiga bag'ishlanardi. 

Muzeyda ishlab yurgan paytimda adibga tegish­li qo'lyozmalarni topish uchun Markaziy Arxivga kirishimga to'g'ri kelgan.   O'shanda shoir Elbek so'roq qilingan stenogrammani o'qib qoldim. Ilk bor noma'lum Qahhorga duch kelganimdan anchagacha o'zimga kelolmadim. Qanday sir bor, bilmayman, vaziyat taqozosidan Abdulla Qahhor dunyo­siga qayta-qayta yuzlanyapman. Birida haqgo'y, oqil odam g'olib kelar,  yana birida esa makkor aqliga ega usta… Lekin yuragimda o'gaylik emas, girya  qotib qoldi. Aslida o'sha o'kirikni chiqarishim kerak edi. “O'tmishdan ertaklar” qissasi  ko'ksimdagi girya­­ni ko'zimga ko'chirdi. Men xalos bo'ldim.

* * *

“O'tmishdan ertaklar” avtobiografik qissasi yozuvchi umrining adog'ida yozilgan. Asar usta Abduqahhorning sotqinligiga ishora bilan, boshi xam o'g'ilning “Endi nima bo'ladi?” savoli bilan yakunlanadi. “Endi nima bo'ladi”ning  qat-qatlaridan “buyog'iga men qanday yashayman?” degan  has­ratli sadoni eshitganday bo'laman. Yozuvchi bu savolni o'ziga ko'p berganga o'xshaydi.

Adib  bolaligini  otaning  xorlanishi,  onaning kamsitilishi, jigardorlikning achchiq judosi, haydalish azobi, hissiz to'da dedi-dedisi, qashshoqlikning qattiq noni va aybdorlik hissi barbod qildi. Diydasi temirga aylanib bo'lgan temirchi otaning tirikchilik uchun kurashlari o'g'ilning qismatida birmuncha mahobatliroq, birmuncha mash'umroq tus oldi, bir umrlik og'ir iz qoldirdi.  Sarson bolalikning chang ko'chalari va ota tanlagan yo'l uni  firqa-sho'ro internatiga, “Kommuna” maktabiga olib boradi, chigal TUZOQqa tushiradi.  Temirchi ota qizillar xizmatiga o'tganidan keyingina  ular ro'shnolik rangini ko'rgandek bo'ladilar. Kirmoq boru chiqmoq yo'q. Yer-suvlar kambag'allarniki, tenglik  kabi g'oyalar qanchalar jozibali-a?

Sovetning jahannamini ham, jannatini ham ko'rgan bu avlod ustidan hukm o'qishdan oldin  haqiqatga olib boruvchi iztirob ildizini izlash zarur, deb o'ylayman.  Abdulla Qahhor yuragidagi achchiq alam bilan  Demon, Pechorin  yoki Dorian Greyning emas,  faqat Nastasya Filippovnaning isyoni bo'ylasha olardi.  “Valine'mat” Afanasiy Toskiy g'o'r Nas­tasyaning bolaligini badnom qildi,   tuyg'ularini toptab, ma'sumiyatdan butkul mosuvo etdi. Gunoh atalmish la'nati yoziqni qismatiga bitdi, evaziga unga hasham hayotni, kibor doiraning xonimi maqomini tuhfa etdi. Shuning uchun ham qurboni oldida o'zini zarracha aybdor sezmaydi. Biroq hamma ayol ham bunday “muruvvatni” badbaxtlik demaganidek, tuzum toskiylari to'layotgan tovonni, ya'ni saltanat sadaqasini marhamat deb ko'ziga surtgan ijodkorlar ham hamma zamonda yetarlicha topiladi.  Nastasya Toskiy atalmish nusxaning ichak-chavog'ini qanchalar nafrat bilan ko'rgan bo'lsa, Abdulla Qahhor ham o'zi sajda qilgan siyosat  qanday gunohlar evaziga gurkirayotganini  ming bir nadomat bilan ko'radi.

Sinchi adib Sharof Rashidovning kimligini, uning imkoniyatlarini, o'zbekning peshonasidagi sharafli o'rnini bilmasligi mumkin emas  edi, nazarimda. Rashidovning asarlariga munosabati sof adabiyot uchun kurash ekanini ham inkor etolmaymiz. Lekin bu yerda yana bir og'riq ko'zga tashlanadi: u Rashidov timsolida  o'zini bir umrlik vijdon azobiga mahkum etgan tuzumni ko'rmaganmikan? Asl  isyonning ildizini  shunda  topgandek bo'laman.

* * *

Iste'dod — makoning qaerda? Qay jonda ildiz otasan? Kuch-qudratni nimadan olasan? G'ij-g'ij ma'lumotga to'la bosh­danmi? Yoki  dargohing — mehr-muhab­batga boy qalbmi? Menimcha, SEN  ozod ruhda qo'nim topsang kerak. Bo'y-basting­­ni, sir-sinoatingni parvozga shaylangan ruhda ko'rsatasan. Tutqun boshu  qoringa qaram vujud falaj fikrlar, to'mtoq tuyg'ular ishlab chiqaradigan bir korxona, xolos. Yosh iste'dodlarning najot  qo'rg'oniga aylangan Abdulla Qahhor uchun yoshlarning o'zi najot farishtasi edi. U o'zlarining avlodlari  yo'l qo'ygan xatoliklarni adabiyot kelajagida ko'rishdan qo'rqardi. Xoh ijtimoiy bo'lsin, xoh ijodiy.  “Men adabiyotni propaganda quroli deb bilganman, lekin senlarni bunday o'ylashga haqqing yo'q!”. Aforizmga aylangan “Adabiyot atomdan kuchli, uning kuchini o'tin yorishga sarflamaslik kerak” fikri, ehtimol, birinchi navbatda Qahhorning o'ziga aytgan dashnomi edi.  Targ'ibot-tashviqot vositasiga aylangan adabiyot tarix axlatxonasidagi chiqindi ekanini o'zining ishlari misolida tan oladi. Avvalida adabiyotni ciyosatning so'zi deb adashgan yozuvchi bora-bora  uning san'at ekanini anglay boshlaydi. Jahon adabiyotini idrok etish    orqali o'zi va safdoshlari noto'g'ri yo'ldan ketayotganini anglaydi,  zamondoshlari uni   “so'z zargari” deya e'tirof etadilar.

Ijtimoiy buyurtmalar iste'dodning kushandasi. Ijodkordagi neki o'ziga xoslik bo'lsa barini bittalab  tozalab chiqadi. Ruhiy quvvati so'ngan, qiyofasini yo'qotgan  qalamkashning har bir qoralamasi egasini hechlik tomon sudrashga xizmat qiladi.   Abdulla Qahhor har holda haddini  va o'rnini o'z vaqtida bildi.

Yozuvchida iste'dodni ilg'ash qobiliyati kuchli edi. U adabiy maydonga kirib kelayotgan hurfikr yoshlarni siyosatning nafaqat tazyiqidan, balki minnatli saxovatidan ham asramoqchidek tasavvur uyg'otadi. Zamondoshlarining xotiralarini sinchiklab o'qisangiz, adib yosh ijodkorlarni ham ma'naviy, ham moddiy qo'llashga harakat qilgan. Non va nom g'avg'osini adabiyotga aralashtirmaslikni talab qiladi.  Ularning tepaga talpinishini istamaydigandek, hukumat himmatidan qizg'anadigandek taassurot qoldiradi. Albatta, bu  ham kimlar uchundir g'ayirlik bo'lib ko'rinishi mumkin.

Odil Yoqubov bilan Ozod Sharafiddinov tabiatidagi yovqurlikni taniydi va teppa-teng hisoblashadi. Shukur Xolmirzayevning ijodiy salohiyatini sezib, uzrxohlik va istihola ila “Bizlar savodsiz bo'lganmiz, bolam, faqat Gogol bilan Chexovni o'qib yozuvchi bo'ldik”, deydi. Uchqun Nazarov va O'lmas Umarbekovga talabi yanada qat'iylashadi, adabiyotni jo'n tushunishga, o'zi qilgan xatoliklarni ular takrorlashiga haqqi yo'qligini bot-bot ta'kidlaydi. Erkin Vohidov haqidagi fikrida burgutnigoh donishmand  chiqib keladi: “Erkin juda aqlli, bilimdon, o'ta serandisha, yetti o'lchab bir kesadigan yigit ko'rinadi.  Buni she'rlaridan ham bilsa bo'ladi… Lekin  o'ta ehtiyotkorlik har doim ham o'zini oqlayvermaydi…” Mana shu ehtiyotkorlik qachondir va qaerdadir pand berishini, shoirning ijodiy va insoniy parvozidagi katta g'ov ekanini bashorat qilgandi go'yo.

* * *

2003 yil. Rahmatli Kibriyo opaning sarg'ish tusga kirgan gazeta-jurnallarini saralayapman. Qayta qurish yillaridagi “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasining bir nashrida  Aleksandr Fadeevning o'zini otishdan oldin yozgan xatiga ko'zim tushib qoldi. Yutoqib o'qiyman… “Meni kirakash aravani tortadigan otga aylantirdilar, butun umrim keraksiz, yarim chaqaga ham arzimaydigan “yuklarni tashish” bilan o'tdi. Bu rasmiyatchi to'rachilikning behisob, nozarur ishlarini har qanday odam ham eplay olardi. Vaholanki adabiyotga katta, go'zal niyatlar bilan kelgandim…” O'shanda o'q  ovozini yuragim bilan eshitdim.

Hamon o'ylayman, nega taqdir menga bu vasiyatni aynan Abdulla Qahhorning ijodxonasida o'qishni buyurdi? “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasining tahririyatida yoki dadamning kutubxonalarida ham o'qib qolishim mumkin edi-ku! O'zimcha javob topgandek bo'laman. Tushlarimda ham ta'qib etadigan sochlari oppoq,  siniq tabassumli, ko'zlari ma'yus,  nurli qariya elliginchi yillardayoq o'ziga  hukm o'qib bo'lgandi. Fadeev yetib kelgan haqiqatga u bora olmasmidi? Bora olardi!  Boshqalarni bilmayman-u, lekin Abdulla Qahhor o'ziga shafqat qilmaslikka qodir shaxs edi. Shuning uchun ham atoqli adib hayotining so'nggi o'n yilida uning uchun ikki dunyo bir qadam bo'lib qolgandi…

Iqbol QO'ShShAYEVA