Shoir qo'lidagi olov

2024 yil 21 mart. Yozuvchilar uyushmasining Do'rmon ijod bog'ida O'zbekiston Qahramoni, xalq shoiri Abdulla Oripovning tug'ilgan kunida ulug' ustozni xotirlab ramazon iftori o'tkazildi. Yaxshi va fayzli o'tgan kechadan chiqib ketayotganimizda, O'zbekiston xalq shoiri Usmon Azim:

— Hoy, do'stlar, qo'limda olov bor, ehtiyot bo'ling, qo'limda olov bor, — deb bir necha bor takrorladi.

Shoirning biroz yuqori ko'tarilgan qo'lining barmoqlari orasidagi sigareta cho'g'iga ko'zim tushdi. Bu cho'g' menga olov bo'lib ko'rindi. Bu ajoyib holat hamisha olovday yonib she'r yozib kelayotgan shoirga juda-juda mos kelgan edi…

Shoirning qo'lida olov —

       shiddat-la borayotir.

Shoirning qalamida olov —

                      shijoat-la yozayotir.

Shoirning she'rida olov —

     yuraklarni yoqayotir.

Shoirning so'zida olov —

    osmonga yuksalayotir.

Usmon Azimga nasib etgan olov she'rlar muborak bo'lsin!

Olov So'z bilan egizak. So'z ham aslida olov kabi yonishi kerak! Yonib, yuraklarga otash solmog'i lozim!

She'rda olov bo'lmasa, tez so'nadi. Yurakka yetib bormaydi. So'ngan she'r asta-sekin kulga aylanib, qumga singib ketgan sho'rlik suvning ahvoliga tushadi. So'nib, kulga aylanib ketayotgan she'rlar, to'g'risi, ijod namunalaridan uyulgan xarob xirmonlarni ko'rib achinasan.

Olov odamning tanasini harorat bilan siylagani kabi, she'r ham yurakka yetib borib, hayratga solib, harorat bag'ishlashi kerak.

She'rda olov bo'lmasa, tutaydi. Uni puflash bilan yoqib bo'lmaydi. Ba'zi shoirlarning orqasida guruhlar, homiylar turadi. Uni adabiyot maydoniga olib chiqib, yulduz yasamoqchi bo'lib puflaydilar. Puflovchilarning kuchangani qoladi…

Shoirning qalbi yonmasa, qalamidan o't chaqnamasa, yozgan she'ri tutaydi.

Usmon Azimning she'rlaridagi olov uchqunlari charsillab sachraydi. Uning uchqunlari she'rxonning yuragiga yetib boradi.

So'z yolg'onni, aldovni, xushomadni aslo yoqtirmaydi. Yolg'on — she'rga tirgak bo'lmaydi. Yolg'on she'rning umri bo'lmaydi. Go'yo tug'ilgani zahoti o'lgan kabi. Shu bois shoir:

Yolg'ondan uyaldim,

Qochmadim yomondan.

Shu sabab o't oldi

Xonumonim mening, —

deb baralla yozdi. Shoir olovli satrlarni qog'ozga tushirishda davom etib, ochiq-oydin yozdi:

Aniq aytdim hamma narsaning ismini:

Toza — toza,

Iflos — iflos.

Halol — halol,

Harom — harom…

Umrimni do'zax qildi bu haromilar!

Bu satrlar alanganing soyasi emas, aynan o'zi! So'z yana shiddatli olovga aylanadi:

Mayda-mayda bo'lma,

Mudom butun bo'l.

O'zingni-o'zingga qilmagin talosh.

Bir tan bo'l,

Bir so'z bo'l,

Bir tugun bo'l —

Faqat bitta yurak,

Faqat bitta bosh…

So'z shoirning yuragini yaxshi ko'radi. Qaysiki shoirning yuragida olov bo'lsa, So'z uni makon etadi. U bilan do'st bo'ladi. O'z soyasidan qo'rqadigan odamlarni ogohlikka chaqiradi:

Ehtiyotkor odam! Hoy, ehtiyotkor odam!

Uyquni asraysan-u uyg'onolmaysan,

Yurakni asraysan — to'lg'onolmaysan,

Dardkashlar yurti bu, qara, sog'i yo'q,

Sening yuragingning nega dog'i yo'q?..

Ehtiyotkor odam olovni yoqtirmaydi. Unga faqat kul bo'lsa, atrof kultepalar bilan o'ralsa. Unga o'tli so'zlar ham kerak emas. Ehtiyotkor odam qorovuli bisyor hushyorlik ko'chasida yashaydi. Hammayoq motam bo'lganday jimjit. Na musiqa, na o'yin-kulgi, na ovoz eshitiladi. Go'yo ko'chani ulkan xarsangtosh bosib qolganday. Shunda yana xaloskor shoir yordamga shoshadi:

Menga bir tosh kerak — osmon kabi keng,

G'azab kabi og'ir, g'amday benavo…

Menga bir tosh topib berolmading sen —

Toshlari tuproqqa aylangan dunyo…

Yana olov, yana she'r, yana so'z. Shoirning yuragi gulxan kabi gurillab yonayotir. Chunki bir-birovning qadamini, og'zini poylaydigan ayg'oqchilar, vijdonsiz sotqinlar safi ortib borayotgan, odamlar birovning haqini ochiq-oydin talon-toroj qilayotgan, gunoh qilish, yolg'on aytish, bir-birovini aldash kundalik mashg'ulotga aylanib qolayotgani ko'rib turgan shoir: “Chidagin, bolam-a, chidagin”, deb baralla hayqirdi. Uning ovozi olis-olislardan aks-sado beradi. Bu o'tli ovozni eshitganlar shoirga iltijo qiladilar:

Bu dunyoga bir qo'shiq,

Berib ketgin, shoirim —

Marhumlar uyg'onsinlar,

Uxlolmasin tiriklar…

Shoir yana:

Qancha omad bo'lsa — hammasi yolg'on,

Qancha hasrat bo'lsa — chindir!..

Chindir!.. Chin!..

Bunday rost so'zni, bor so'zni haqiqiy shoir ayta oladi!

Shoirning yuragi fasllarni sevadi. Ba'zan uning Boysuntog'dek ulkan yuragida to'rt fasl ham kutilmaganda sodir bo'lishi mumkin. Shu bois ham uning she'rlarida fasllarga keng o'rin berilgan. Har faslning o'z olovi, o'z gulxani bor shoir yuragida.

Usmon Azim o'ychan– kuzni yaxshi ko'radi. Shoirdan ham ko'ra, uning yuragi kuzni sevsa kerak. Kuz havasi, kuz iztirobi va kuz dardi bilan she'r yozish oson emas. Kuz xazonlari o'chira olmagan iztirob, o'kinch va armon olovlarining hali bozillab turgan cho'g'larini she'rga ko'chirish oson emas. Shoirning yuragi afsus bilan iltijo qiladi:

Qanday chidab bo'lar bunday hijronga,

Qichqirdim — yetarmi yurakning uni:

— Bu yozga ishonma, bahorga ishonma!

Kuzga topshiradi meni bir kuni!

Yana yolvoradi shoir:

Bahorni bir bora ko'rsam,

Kuzga o'zim ketmoqchi edim.

Yana dardli misralar qog'ozga tushar:

…Onam bu dunyodan ketganidan so'ng,

Menga kuz qolmasdan, nima qolardi?..

Shoirning qat'iy va dangal xulosasi shu:

Yozib bo'zlagan bilan

Ado bo'lmas kuz so'zim.

Xazonning bir bargi — siz,

Kuz esa mening o'zim…

Hoy, she'rsevar do'stim, angladingmi, shoirning kuzga fidoyilik va kuzga o'zini, qalbini, she'rini payvand etish shunchalar bo'lar-da! Shoir yuragiga tasanno!..

Usmon Azimning kuz haqidagi hazin she'rlari inson yuragidagi ado bo'lmas armonlar, dardlar, g'ussalarning mangu qo'shig'i, erta to'kilib ketayotgan barglarning hasratli madhiyasidir. Agar rassom bo'lganimda edi, shoirning, ayniqsa, kuz haqidagi she'rlariga suratlar chizgan bo'lar edim. Faqat… faqat bunga yurakning bardoshi yetarmikin?..

Shoirning dardli yuragidan to'kilgan mahzun misralar faryodi kartinada aks etarmikin? Uni ko'rsatishga ranglarning kuchi yetarmikin?..

Shoirning she'rlarida undov belgilari ko'p ishlatiladi. Bu bejiz emas. Nazarimda, har bir undov — ko'kka tomon o'rlayotgan cho'qqisimon tik olovni esga soladi. Har bir undov — bir olov!

Bu belgilar, avvalo, shoirning Xudoga iltijolari:

Faqat Xudodan qo'rqdim,

Faqat Xudoga shukur qildim.

Xudo berganini oldim intilib…

Yoki:

Nurdan boshqa narsa yo'qday tuyular,

Olloh bilan mening oralig'imda…

Yana:

Osmon-ku yetti qavat,

Men necha qavat, Olloh?..

Undovlardan adoqsiz nidolar, hayratlar sasi keladi: “Men osmonman, quyoshini yo'qotgan osmon, Quyoshimni topolmasdan dilimda armon”, “Yurak, rahming kelsin, to'g'ri yo'l ko'rsat, Men qanday Boysundan ketay ajralib?..”, “Shoirning umrida axir ne ma'ni? U kuylar — qalblarda lovullar quyosh…”, “O't yoqdim. Tutashdi shoxu shabada — Gulxan lang yondi tunning parchasi…”, “Hamma daraxt­larga bitta shamoldir, Hamma shamollarga bitta men o'zim…”, “Falakni negadir ko'tarib turar — Meni yerga urgan bir inja g'ussa…”, “Sensiz yashay desam, hayotim yo'qdir — hayotsiz yashashga o'rganib qoldim…”, “Hech kimga ko'rsatmay bir yig'lab olsam… Qorong'ulik tushsaydi tezroq…”, “O'limning borligi — qo'rqinchli emas, Yashashning yo'qligi — dahshatli qo'rqinch…”

Shoirning she'r gulxanida bunday charsillab turgan, hikmatga boy cho'g'li satrlar to'lib-toshib yotibdi. Istagancha o'qib, har bir she'rdan rohatlanish va olov taftini sezish mumkin. Bu she'rlar tafakkurga ildiz bo'ladi…

Olovi bo'lmagan she'r o'quvchining yuragini yoqolmaydi. She'rning tangrisi ham olov bo'lsa kerak.

Shoirning yana bir ulug' mavzusi bor. Yaxshi angladingiz — bu Vatan degan boqiy mavzu. Shoir o'tli satrlarda Vatanni shunday kuylaydi:

Chinoring tagida bo'linib yotibman,

Shunda bir so'z bargday labimga qo'nar.

“Vatan” deyman, takror aytaman:

“Vatan”…

Birlasha boshlaydi, yurak, aql, tan…

Shoir yana bir she'rida vujudi, yuragi olov-otash bo'lib, shunday nurli va o'tli misralarni yozadi:

Xalqim! Xijolatdan lovullar yuzim,

Men bir xizmatkorman sening qoshingda:

Bu nima qilganing — yuraman o'zim,

O'zim ko'taraman seni boshimga.

Bu Vatanning mard shoiri Usmon Azim aytgan mardona so'z…

“Xudoga ming shukur, hushim uyg'oqdir, Yuragim uyg'oqdir, tushim uyg'oqdir…” Yuragi uyg'oq shoir hamisha olovli she'rlar yozishiga ishonamiz…

Usmon Azim — yaxshi shoir,

Usmon Azim — baxshi shoir,

Usmon Azim — she'rlari naqshi shoir.

Keling, hammamiz niyat qilaylik:

Usmon Azimning qo'lidagi olov hamisha lovullab yonib tursin!