Mediasavodxonlikni oshirish zarur
Bugun axborot asrida yashayapmiz. Shunday ekan, xabarlar oqimining tezlashishi ijobiy yangiliklar bilan bir qatorda, salbiy xarakterdagi axborotlar ham tarqalishiga sabab bo'lmoqda. Bunday vaziyatda kishilarning mediasavodxonlik darajasi yuqori bo'lishi talab etiladi.
Shu o'rinda savol tug'iladi: mediasavodxonlikning o'zi nima?
Mediasavodxonlik — ommaviy axborot vositalari yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali uzatilayotgan va qabul qilinayotgan kundalik axborotni saralash ko'nikmalarini, turli axborotlarni qabul qilgandan keyin ham har qanday vaziyatda to'g'ri qaror qabul qilish, axborot qaerdan, kim tomonidan va nima maqsadda uzatilyapti, o'zida kimning manfaatlarini aks ettiryapti degan tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Mediasavodxonlikning maqsadi har bir medianing ustuvorliklari va kamchiliklarini tushungan holda ular tomonidan tarqatilayotgan axborotni saralay bilish va zarurini qabul qilish ko'nikmalarini shakllantirish bo'lsa, asosiy vazifasi insonlar tomonidan qabul qilinadigan har qanday axborotning manipulyativ kuchini anglagan holda undan chegaralanishdir.
Deylik, ijtimoiy tarmoqda biror xabar o'qidik: bu axborotning qaysi manbadan olinganligi, rasmiy yoki feyk xabar emasligiga ishonch hosil qilish, bu — bizning asosiy vazifamiz hisoblanadi. Bu xabarlarni ajrata bilish uchun ham mediasavodxonlik kerak. Afsuski, bugun oramizda ijtimoiy tarmoqlar orqali pul ishlayotgan firibgarlarning tuzog'iga tushayotganlar kam emas. Feyk akkauntlar ortiga berkingan ustomonlar va ularning nayranglari ham ko'paygan. Misol uchun, hozirda og'ir dardga chalinganligi, shu sababli merosini sizning nomingizga o'tkazib bermoqchi bo'lgani, buning uchun oldin qanchadir miqdorda pul o'tkazib berishingiz kerakligi haqida yozadigan opa “Facebook” foydalanuvchilariga tanish bo'lsa kerak. Bu kabi firibgarlar va ularning tuzog'iga ilinayotganlarning soni kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday xavfdan o'zini-o'zi himoya qila olish choralaridan biri, bu — mediasavodxonlikni kuchaytirish deb o'ylayman. Zero, har tomonlama savodxon bo'lgan kishiga hech qanday axborot yoki feyk xabarlar xavf tug'dira olmaydi.
Shu o'rinda bir taklif aytmoqchiman: axborot xavfsizligini ta'minlash maqsadida aholida media texnologiyalar va zamonaviy texnikadan foydalanish, tanqidiy, mantiqiy fikrlash, axborotni filtrlash ko'nikmalarini shakllantirish, raqamli texnologiyalar savodxonligini oshirish maqsadida “Mediasavodxon” platformasi yaratilsa, yoshlarimiz undan samarali foydalanib, ijtimoiy tarmoqlardagi turli axborot xurujlaridan himoyalanish imkoniga ega bo'lardi.
Dunyo miqyosida oladigan bo'lsak, rivojlangan davlatlarda mediata'lim allaqachon alohida fan sifatida o'qitilmoqda.
Aslida, mediata'lim ommaviy axborot vositalarining zararli ta'siri va tendensiyalaridan himoya qilish vositasi sifatida paydo bo'lgan. Ushbu paradigmadan birinchi bo'lib 1930 yillarda Buyuk Britaniya foydalangan. Buyuk Britaniya va Avstraliyada mediasavodxonlik gumanitar fanlar majmuasiga alohida kurs sifatida kiritilgan. Finlyandiyada esa media va axborot savodxonligi yo'nalishi 1970 yillardan boshlab maktab va universitetlarda o'qitila boshlangan.
Mediata'lim komponenti maktab dasturiga birinchi bor mustaqil fan sifatida emas, balki ona tili, tarix, ekologiya va estetik fanlarga integratsiya qilingan holda kiritilgan. 2021 yilda e'lon qilingan mediasavodxonlik indeksiga ko'ra, Finlyandiya “yolg'on xabarlar va dezinformatsiyaning salbiy ta'sirlariga qarshi turishda eng yuqori salohiyatga ega mamlakat” sifatida e'tirof etilgan va indeksda birinchi o'rinni egallagan.
Shvetsiyada mediata'lim 1980 yildan boshlab ta'lim muassasalarida alohida fan sifatida o'qitila boshlangan. Mediata'limni joriy etishdan asosiy maqsad yoshlarda ommaviy axborot vositalarining xabarlarini tanqidiy idrok etish qobiliyatini rivojlantirish, turli xil manbalardan olingan ma'lumotlarning rost-yolg'onligini ajrata olish, shuningdek, tomosha qilingan filmlar va teledasturlar haqida o'z fikrini bildirish qobiliyatini shakllantirish bo'lgan. 2000 yilning kuzidan boshlab mediata'lim Shvetsiya milliy o'quv dasturiga rasman kiritilgan.
Ayrim mamlakatlarda mediata'limni qo'shimcha amaliy mashg'ulot tarzida kiritish, ba'zi fanlarning o'rniga yoki ular o'rtasidagi oraliq fan sifatida o'qitishga qaror qilingan, ya'ni darsdan tashqari vaqtda maktab gazetalari va jurnallari, radioeshittirishlar va audiovizual mahsulotlar yaratiladi; bu jarayonda ishtirokchilar mediadan foydalanishning turli usullari bilan bevosita tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Bu ko'rsatkichlardan xulosa shuki, aholining mediasavodxonligini oshirishni mamlakatimizda ham keng ommalashtirish kerak. Chunki axborot xuruji eng katta tahdidlardan biriga aylangan zamonda yosh avlodni buzg'unchi g'oyalardan asrab-avaylab, ularni milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analar ruhida tarbiyalashda mediasavodxonlik muhim o'rin tutadi.
Zanjiloy ABDUSALOMOVA