She'riga haykal qo'yilgan shoir

Atoqli adib, tarjimon, adabiy tadqiqotchi

Matnazar ABDULHAKIMni eslab

(Esse)

XX asrning oxirlarida Xorazm adabiy muhitida ajib bir jonlanish ro'y berdi. O'sha paytda ijod qilgan Rustam Nazar, Shokir Bek, Jumanazar Yusupov, Yo'ldosh Eshmurodov, Yusufjon Latipov, Ismoil Olloberganov, Otabek Ismoilov, Bahrom Ro'zimuhammad, Sodiqjon Inoyatov kabi ijodkorlarning respublika matbuotida e'lon qilingan ilk asarlari adabiy jamoatchilik, tanqidchilik tomonidan iliq kutib olindi. Vaqt o'tib, ushbu ijodkorlarning asarlari respublika nashrlarida uzoq yotib qolmaydigan, e'lon qilinganlari yuqori baholanib, ba'zilari bahs-munozaralarga sabab bo'ladigan bo'ldi. Natijada Xorazmda o'ziga xos adabiy muhit yaratilganligi e'tirof etila boshlandi.

Viloyatning turli burchaklarida yashab ijod qilayotgan iqtidorlarni kashf etib, o'z atrofiga to'plagan, ularning ilk asarlari res­publika gazeta va jurnallarida e'lon qilinishiga yaqindan yordam bergan va chinakam iste'dod egalariga haqiqiy ustoz sifatida e'tibor va g'amxo'rlik ko'rsatib, Xorazm adabiy muhitini yangi pog'onaga olib chiqqan kishi — ustoz Matnazar Abdulhakim edi.

Matnazar Abdulhakim 1948 yilning 20 fevralida Urganch tumanidagi Qorovul qishlog'ida ziyoli oilasida tug'ildi. Bo'lajak shoirning padari buzrukvori Abdulhakim ota madrasa ta'limini ko'rgan, arabiy, forsiy tillarni mukammal bilgan, vohaning ko'zga ko'ringan savodxon kishilaridan biri edi. Biroq XX asr boshida ro'y bergan Oktyabr to'ntarishidan keyin yurtda barqaror bo'lgan mustabid tuzum o'tgan asrning 30-40 yillarida, keyin 50-yillarda yana bir karra Abdulhakim otaga o'xshagan savodli kishilarni eskilik qoldig'i sifatida ta'qib ostiga oldi. Abdulhakim ota, ustoz Matnazar Abdulhakimning ta'biri bilan aytganda, “turkman ichiga ketib”, keyin yurtning ma'rifatli kishilari qo'llovi bilan jon saqladi.

Zamon biroz tinchlangach, o'tgan asrning 60-yillaridagi qatag'onlardan omon o'tgan Xorazm-u Toshovuz, Qoraqalpog'is­tonda yashovchi, o'sha paytning tili bilan aytganda, “o'tkir mullalar” Abdulhakim otaning uyida tez-tez yig'ilishadigan, navoiyxonlik, bedilxonlik, ogahiyxonlik qiladigan bo'lishdi.

— Shunday kunlari akamning (“ota” Xorazm shevasida — Sh.M.) do'stlariga xizmat qilib, choy-poy tashib turar edim, — deya eslar edi o'sha paytlarni Matnazar og'a keyinchalik. — Ular Bedil, Navoiy g'azallarini mutolaa qilishardi.

Eslayotgan voqeamiz: azaldan elimizda urf bo'lgan an'ana — kitobxonlik kechalari edi. Odatda, bunday kitobxonliklarda Abdulqodir Bedil yoki hazrat Navoiy asarlari, yoxud diniy, falsafiy, ilmiy asarlar jamoa bo'lib o'qilar edi. Kitobni, odatda, davradagilarning savodi nisbatan sustrog'i o'qir, u kishi biror narsani tushunmaganida mutolaani to'xtatar va davradagilarga savol nazari bilan qarar edi. Bunday vaqtda u kishiga matnning tushunmagan yeri tushuntirilar va yana mutolaaxonlik davom etar edi.

Matnazar og'aning yoshligi ana shunday kitobxonliklar ta'sirida o'tdi. Ustoz shoir o'sha paytlardan boshlab she'r, arabiy va forsiy tillar, aruz ohanglariga “quloq qondi” bo'ldi. Shu muhitda kamolga yetgan yosh yigitning ko'nglida badiiy so'zga, she'riyatga mehr uyg'onishi tabiiy bir hol edi. Bu narsa uni otalar suhbatida faolroq ishtirok etishga, bilmaganlarini so'rab o'rganishga chorlar edi. Ammo hali bu dunyoda yosh ko'ngillar ang­lamaydigan sir-sinoatlar ham mo'l edi.

— Akam bunday kitobxonliklarda mening faol bo'lishimni uncha rag'batlantirmas edi negadir. O'sha vaqtlari men buning sababini tushunmas va hayron bo'lar edim, — deb eslardi Matnazar og'a. — Keyin bilsam, akam ham, uning do'stlari ham arab va fors tillari, arab yozuviga asoslangan eski o'zbek yozuvini bilgan savodxon kishilar bo'lganligi uchungina XX asrning o'tish davri — 30, 40, 50-yillarning qatag'on mashinasi chig'irig'iga tushishgan, bundan ularning har biri nafaqat jismoniy, balki ma'nan ham qattiq iztirob chekkan kishilar ekan. Bunday savodxonlik qizil tuzum tomonidan turli tazyiqlarga uchraydi, deb o'ylagan otalarimiz bizlarni shu yo'sin balo-ofatlardan saqlagan ekanlar o'zlaricha.

Nima bo'lganda ham yosh Matnazarning qalbidagi adabiyotga bo'lgan mehr ulg'aya bordi. Ilk qoralamalari maktabda o'qib yurgan vaqtlariga to'g'ri keladi. Matnazar og'a ijodining ilk namunasi o'zi o'qiyotgan maktabning yettinchi sinfini bitiruvchilari oldida o'qigan she'ri ekanligini o'ziga xos yumor tuyg'usi bilan eslab turar, mavridi kelib qolganda, o'sha she'rini o'qishni xush ko'rardi. Bu she'rga ustozning mehri bo'lakcha edi:

Xayr, xayr, yettinchi sinf,

Xayr, aka-opalar, sizga.

O'qituvchi, doktor, kosmonavt

Bo'lib xizmat qilinglar bizga.

Matnazar og'a o'rta maktabni bitirgach, Taganrog pedagogika institutiga kirib, uni muvaffaqiyat bilan tamomladi. Oliy o'quv yurtida o'qib yurgan kezlarida mumtoz va zamonaviy rus, Yevropa adabiyoti bilan ham yaqindan tanishdi.

U paytlar — XX asrning 60-70-yillari qizil mafkura turmushning barcha jabhalari, jumladan, adabiyotni ham o'z domiga olgan, o'sha zamonlarda yashab ijod qilgan shoir-u yozuvchi faqat va faqat o'sha mafkuraga xizmat qiladigan, haqiqiy hayotdan juda uzoq bo'lgan, qotib qolgan siyosiy qarashlarni ifoda etuvchi asarlar yozishga mahkum edi.

— Ana shunday sharoitda ustoz Abdulla Oripovning “Mitti yulduz” deb nomlangan mittigina kitobining yorug' olam yuzini ko'rishi o'zbek adabiyotida juda katta voqea bo'ldi, — deb o'sha vaqtlarni eslardi ustoz Matnazar Abdulhakim. — Ushbu kitob hukmron mafkura ta'sirida dimiqqan, mog'or bosgan qalblarga bahor nasimlarini olib keldi, uni uzoq uyqudan uyg'otishga xizmat qiladigan ilk turtkilardan bo'ldi.

Har qanday chin iste'dod singari Matnazar Abdulhakimning ham shoir sifatida shakllanishi oson kechmadi. Tinimsiz mutolaa, o'z ustida ayovsiz ishlash — bularning bari ustozning shoir, adabiyot bilimdoni, keyinchalik nozikta'b va mohir tarjimon sifatida shakllanishiga ko'mak berdi.

U Urganch tumanidagi qishloq maktabida o'qituvchi bo'lib ishlaganda ham, tuman gazetasida mehnat qilganda ham, keyinchalik O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Xorazm viloyat bo'limida adabiy maslahatchi bo'lib ishlagan paytlarida ham o'z hayotining mazmunini adabiyot, she'riyat deb bildi. Hayotdagi qolgan barcha-barcha narsalar Matnazar Abdulhakim uchun ikkinchi, uchinchi, to'rtinchi va boshqa o'rinlarda edi. Ana shu mehnatlarning samarasi o'laroq, 1982 yilda G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyo­tida shoirning “Tiniq tonglar” deb nomlangan birinchi kitobi nashr etildi.

Bu kitob Matnazar og'aning katta adabiyot eshigini dadil taqillatishidan darak edi. Shuni ham aytish kerakki, Matnazar aka o'z tabiatiga ko'ra yoqtirmaydigan so'zlar bo'lardi. Ana shunday so'zlardan biri “provinsiya” edi. Ustoz bu so'zning o'zini emas, balki o'sha o'tgan asrning 70-80 yillarida chekka-chekka hududlar, qishloq va ovullarda umrguzaronlik qilib kelayotgan ijodkorlarga nisbatan biroz mensimay va bepisand qarash mahsuli — provinsial aniqlamasini hazm qilolmasdi. “Adabiyotda provinsiya va markaz, markaz va provinsiya bo'lishi mumkin emas! Yurtda markazlar ko'p bo'lishi kerak, jumladan, adabiy markazlar ham, — derdi Matnazar aka. — Balki fransuzlarning mashhur “shoirlar qishloqda tug'ilib, Parijda vafot etadilar” degan iborasi dunyoga kelgan o'z davri uchun to'g'ri bo'lgandir. Chunki axborot almashinuvi bevosita shoirlarning o'zaro muloqotlari, suhbatlari, tortishuvlari, mushoiralari orqali kechgan. Ammo u vaqtlar endi ertak. Bugun boshqa davr — axborot asri, axborot texnologiyalari zamoni. Axborot almashinuvi bugun dunyo­dagi eng oson narsaga aylandi. Shunday ekan, qaerda yaxshi ijodkorlar yashasa, o'sha yer adabiyot markaziga aylanadi va ijodiy bahsgina kim “markaz shoiri” va kim “provinsial shoir” ekanligini ko'rsatadi”.

U kishi iqtidorlarni qo'llab-quvvatlashdan, ularni rag'batlantirishdan, bolasi, nevarasi tengi ijodkorlarning asarlariga so'zboshilar yozib, ularni respublika matbuotida ishlayotgan tanish-bilishlarga tavsiya etish, lozim bo'lsa, ularni tahririyatlarga shaxsan o'zi eltishdan charchamasdi va buni ajib bir rohatlanish, huzur bilan bajarardi. Ammo harfxo'rlarni, o'zining ijodi haqida o'zi juda yuksak fikrda bo'lgan “adabiyot parazitlari”ni yoqtirmasdi. Bu ma'noda Matnazar aka juda qattiqqo'l va shafqatsiz edi. U: “Adabiyot — muqaddas ma'vo, bu yer har xil “qalang'i-qasang'i”lar uchun makon bo'lmasligi kerak”, deb hisoblardi. Xuddi shu qoidasi uchun Matnazar og'ani yoqtirmaydigan toifalar ham bor edi, albatta. Ular Matnazar Abdulhakimning zalvorli obro'sidan, o'tkir so'zidan cho'chib, buni oshkor qilmaslikka intilar edilar. Ammo kishi o'z botinidagi gap­larni butun umri davomida yashirib yurolmaydi. U yoki bu sabab bilan, o'ziga juda ishonchli deb bilgan davralarida ular o'z zardoblarini to'kib qolganlari haqidagi gaplar ustozning quloqlarigacha yetib qolardi ba'zan. Shunday vaqtlarda Matnazar og'a o'zining qaynoq xulqiga qarshi o'laroq, juda bosiqlik bilan qo'l siltab qo'ya qolardi. “O'zi bularni iste'dodsiz etib yaratib, xudoning urgani ham yetadi”, der edi.

Ulug' manzillarni ko'zlovchi har qanday kishi kabi Matnazar og'aning tabiatiga ham har qanday maydakashlik, ipirisqilik yot edi. Shuning uchun ustoz o'ziningmi yo o'zganing oldiga qaysidir maqsadni qo'yar ekan, hech qachon shaxsiy, mahalliy yoxud tor sohaviy manfaatlarni ko'zlamagan. Matnazar og'aning har qanday fikri ostida g'oyat katta maslaklar, ulug' g'oyalar yotardi. Deylik, Matnazar og'a qaysidir yosh ijodkorni yangi asarlar yozishga, uni e'lon qilishga va to'plam holida nashr etishga unday boshlasa va shu yo'lda o'zi ham kimningdir havasini, kimningdir hasadini keltirib, shiddatli bir sa'y-harakatlar qila boshlasa, bilingki, o'sha qalam sohibi juda iqtidorli va u o'zbek adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa qo'sha oladi.

Tinimsiz mehnat, izlanishlar vaqti kelib Matnazar og'ani nafaqat Xorazmda, balki o'zbek adabiyotining ko'zga ko'ringan vakillaridan biriga aylantirdi. Birin-ketin shoirning “Fasllar qo'shig'i”, “Qor qo'shig'i”, “Mavj”, “Yonimdagi daryolar”, “Qorachiqdagi dunyo”, “Oydinlik”, “Yolg'iz yaproq” kabi she'riy to'plamlari nashr etildi.

Matnazar Abdulhakim o'zbek tilining haqiqiy jonkuyari sifatida uning boyishida shevalarning ahamiyati haqida ham ko'p fikr yuritardi. “Agar adabiy til bir dengiz bo'lsa, turli shevalar unga turli tomonlardan quyilib, uning hayotligini ta'minlab turuvchi irmoqlardir”, derdi ustoz. Shu ma'noda u Xorazm og'zaki adabiyoti namunalariga o'zgacha ixlos bilan qarar, uning o'ynoqi ohang­lari Matnazar og'ani doimo to'lqinlantirib kelardi. Ana shu ta'sir ostida va adabiy tajriba sifatida Xorazm shevasida ham she'rlar yozdi. Keyinchalik ularni “Bir qujoq gul” nomi ostida bir to'plamga yig'di.

Matnazar Abdulhakim 1982-1997 yillarda O'zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi Xorazm viloyat bo'limida adabiy maslahatchi sifatida faoliyat olib borgan bo'lsa, 1997 yildan e'tiboran Xorazm Ma'mun akademiyasida ilmiy izlanishlar, mumtoz Xorazm adabiyo­­ti tadqiqi bilan mashg'ul bo'ldi. Xorazmda yashab, forsiy tilda ijod qilgan Shayx Najmiddin Kubro, Shayx Maj­diddin Bag'dodiy, Pahlavon Mahmud, keyinchalik Muhammad Rizo Erniyozbek Ogahiy kabi azizlarning asarlarini o'zbek tiliga o'girish Xorazm Ma'mun akade­miyasidagi ustoz faoliyatining asosini tashkil etdi. Shu davrda Matnazar Abdulhakim Mirzo Abdulqodir Bedil asarlarining tarjimasiga ham qo'l urdi. Murakkabligi bilan mashhur bo'lgan ushbu pirning asarlarini o'zbekchaga o'girishga bel bog'lash Matnazar Abdulhakimning adabiy jasoratidan yana bir darak edi. Natijada “Tabarruk tashrif” (Shayx Najmiddin Kubro, Shayx Majdiddin Bag'dodiy, Pahlavon Mahmud, Mirzo Abdulqodir Bedil asarlaridan iborat to'plam), “Kim agar ozoddur” (Pahlavon Mahmud asarlari), “Jamoling menga bas” (Shayx Najmiddin Kubro ruboiylari), “Takallum” (Mirzo Abdulqodir Bedil asarlari), “Ko'ngil ko'zlari” (Muhammad Rizo Ogahiy asarlaridan iborat to'plam), “Haq fayzi” (Pahlavon Mahmud ruboiylari), “Oy ketdi, oftob keldi” (Muhammad Rizo Ogahiy asarlari), “Shavqingni yod etib” (Mirzo Abdulqodir Bedil, tarjimonlar jamoasi bilan birgalikda), “Humo parvozi” (Mirzo Abdulqodir Bedil asarlari) kabi tarjima asarlari dunyo yuzini ko'rdi.

Matnazar Abdulhakim mumtoz adabiyot vakillari ijodining teran tomirlari, uning falsafiy ozuqa manbalarini tadqiq etishga ham alohida e'tibor qaratdi. “Iymon tuhfasi”, “Yaldoni yoritgan nur”, “Ikkinchi muallim saboqlari” kabi ilmiy asarlar o'sha izlanishlarning mevasi edi.

Matnazar og'ani boshqalardan ajratib turadigan yana bir xislat — u kishining hazrat Navoiy ijodiga bo'lgan beqiyos ixlosi edi. Ana shu ixlosning natijasi o'laroq, Matnazar og'a butun umr Alisher Navoiy asarlarini o'qidi, o'rgandi, targ'ib qildi. Natijada hazrat Navoiyning ulkan ijodiy merosining zukko bilimdonlaridan biriga aylandi.

Matnazar og'aning adabiyot, ayniqsa, she'r, she'riyat masalalarida yuksak o'lchovlari bo'lib, bu o'lchovlarni kim tomonidan bo'lsa ham buzishga yo'l qo'ymasdi. Agar kim o'sha o'lchovlarga shak keltirmoqchi bo'lsa, darhol “munosib bahosini” olar edi. Ular Matnazar og'aning yaxshi do'stlari, kursdoshlari, aka va uka, jo'ralari ham bo'lishi mumkin edi. Shunday bo'lsa-da, ularning hech qaysisiga she'riyat o'lchovlarini buzishga izn yo'q edi.

Odatda, ulkan ijodkorlarga ular vafotidan so'ng ehtirom ko'rsatilib haykallar qo'yiladi. Lekin yozgan she'riga haykal qo'yilgan shoirlar dunyoda juda kam bo'lsa kerak. Matnazar Abdulhakimning mashhur “Darsdan so'ng” she'riga Qoraqalpog'is­tonning Ellikqal'a tumani Bo'ston shahrida haykal o'rnatilgan. Bejiz o'zbek she'riyatining ulkan vakili, O'zbekis­ton xalq shoiri, O'zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov Matnazar Abdulhakimni “Adabiyotimizning mahaktoshi” deb atamagan edi.

Matnazar aka umrining oxirlarida necha yil xastalikdan dard chekdi. Shunday bo'lsa ham, xayolida faqat she'r, faqat adabiyot va faqat ijodkorlar tashvishi edi. Xastalik zo'raygan kunlardan birida shifokorlar Matnazar akaga bundan bu yog'iga endi o'z sog'lig'ini, o'zini ko'proq o'ylash zarurligi haqida gap ochishdi. Matnazar aka diqqat bilan tingladi, ammo indamadi. Faqat qarashlaridan bu fikr u kishiga yoqmaganligi anglashilardi. Bu haqda eshitgan kishilardan biri bir so'z bilan ustozning xulqiga eng yorqin chiziq tortdi: “Bu fikr Matnazar akaga yoqishi mumkin ham emas edi-da! Chunki boshqalar iloji boricha uzoqroq yashamoqchi, Matnazar og'a esa iloji boricha ko'proq ishlamoqchi”.

Haqiqatan, Matnazar og'a hali ko'p va uzoq ishlamoqchi edi. Ammo taqdir ekan. U xuddi sham kabi umrining oxirgi daqiqalarigacha yonib, atrofdagilarning yo'lini yoritib turishga harakat qildi.

Shoirlarni ma'lum ma'noda valiylar ham deyish mumkin. Albatta, bu yerda haqiqiy shoirlar nazarda tutilmoqda. Matnazar og'aning o'zi ham bu haqda ko'p gapirar va “shoir hech qachon o'zining o'limi haqida yozmasligi kerak, chunki she'r vahiy va bir kuni u, albatta, amalga oshadi”, derdi. Misol tariqasida mashhur rus shoiri va Matnazar og'a katta ixlosmandi bo'lgan Sergey Yesenin va uning o'z o'limini bashorat qilib yozgan she'rlarini keltirar edi. Jumladan, quyidagi satrlarni sel bo'lib o'qir edi:

Bir manzilga borurmiz kam-kam,

Bir manzilki, halovat hokim.

Yig'ishtirmoq chog'i menga ham

Boqiy yo'lga do'kon-dastgohim.

 

Ey siz, suluv, oppoq qayinlar,

Ey sen, zamin, bog'lar, barxanlar.

Ketayotgan saflarga qarab

Yuragimga cho'kar armonlar.

 

Men o'zimcha ko'p o'ylar surdim,

O'z haqimda she'r aytdim talay.

Baxtlimanki, yashadim, ko'rdim,

Bu dunyoga keldim, har qalay.

 

Baxtlimanki, sevdim, intildim,

Quloch yozdim chechaklar aro.

Jonivorlarni ukam deb bildim,

Boshlariga urmadim aslo.

Bilaman, ul manzilda balqib

Yotmas oqqush bo'yin boshoqlar.

Ketayotgan saflarga boqib,

Shundan menda alam, qiynoqlar.

Bilamanki, o'shal ma'voda

Bu kengliklar bo'lmas, shubhasiz.

Shuning uchun menga dunyoda

Yashayotgan odamlar aziz.

Matnazar Abdulhakim qushday beozor va osmonni, cheksiz ko'kni behad sevuvchi inson edi. Matnazar og'aning xorazmlik shoir Ro'zmat Otayev xotirasiga bag'ish­langan “Vido” she'rini o'qir ekanmiz, go'yo ustoz yuqoridagi hamma gaplarga o'zi yakun yasaganday tuyuladi.

Qo'llarimning patlari yo'qlar,

Suyaklarim – qo'rg'oshin yilik.

Meni buncha yomon chorlaysan,

Jonim osmon, bu ne ko'rgilik?

Samarlari uzoq kuttirdi

Umid bilan ekkan mevamning.

Ko'chmoqdasan gumbazlariga

Sendan ulgu olgan Xevamning.

Tun-kunlaring talashadilar

G'amlarimni – alamlarimni.

Tortisharlar cheksizliklaring

Poyoni yo'q olamlarimni.

Yuragimni tortar bir yurak

Mendan olis-olis yerlarda.

Men misralar bilan dardlashib

Sargardonman g'arib she'rlarda.

Ishqdan bo'lak titrog'im yo'qdir,

Yo'qdir she'rdan bo'lak hech larzam.

Do'stlarimdan boshqa hech kimim,

Yerdan – ko'kdan boshqa hech narsam.

Do'st mehrini parhez tutmadim,

Nodo'st dunyo garchi g'amxona.

O'ldirsa ham oldim-da yedim

Luqma tutgach xasta hamxonam.

Siz ham tutmang mehrimni parhez,

Jonim tandan bo'larkan judo.

Merosdirman hammangizga teng,

Teng ko'rganni teng ko'rar dunyo.

Ko'ringizlar barobar baham,

Dardmand so'zim she'rniki bo'lsin.

Ruhim bo'lsin seniki osmon,

Va jasadim yerniki bo'lsin.

Do'stlarimga baxshida bo'ldim

Ummon edim qolmay bir qatra.

Yuragimni tortgan oshufta

Yurakniki bo'lsin xotiram…

Shuhrat MATKARIM.