Aravani quruq olib qochmaylik
Dunyo — mo''jizalar makoni. Ko'rib hayratlanganingdan eshitib hayron qolganlaringning hisobi yo'q. Qushlar, baliqlar, hayvonlar orasida umri yer, suv, osmon yo'llaridan o'tsa-da, albatta, bir makonda qishlab, bir makonda yozlaydiganlari ko'p. Qaldirg'ochning o'ziga uy qurish “arxitektura”si ming-ming yillar davomida yangilanmagan bo'lsa kerak. Ayiq, quyon, qizilishton, ari, sichqon… hatto chumolilarning ini-uyasi o'sha-o'sha. Faqat ODAM bolasining yashash sharoitlari, liboslari, tayyorlaydigan taomlaridan tortib qiziqishlarigacha tinmay o'zgaradi.
Buning sababi, balki, yer yuzida eng ongli zot bo'lgan insonning hamisha taraqqiyotga, qulaylikka, chiroyli hayot tarziga, kamolotga ehtiyoji, intilishidandir?.. Yana sabablarni to'ldirish, tahrir etish mumkin, lekin kim bo'lishidan qat'i nazar, o'z vaqtini qadrlaydigan, zoe ketkizishni istamaydigan odam borki, bir bora ko'rib, eshitib, o'qib anglagan fikrini yana chaynayvergisi, boshini egib o'tirib eshitavergisi kelmaydi. Mulohazali inson hatto juda qiziqarli mavzulardagi suhbat, ma'ruzasining ohanglari ham tinglovchini zeriktirmasligi, malol kelmasligining g'amini yeydi. Axir so'zlovchining ham, tinglovchining ham vaqtdan qimmatliroq boyligi yo'q-da.
“Saodat” jurnalida ish boshlaganimda, ustoz Zulfiyaxonim 60 yoshni qoralagandilar. Hamon ko'rkam, fikrlari teran, faoliyatlari qizg'in edi. Lekin televidenie xodimlari intervyu olmoqchi bo'lsalar, she'rlaridan o'qib berishlarini so'rasalar, deyarli har safar: “Hozir ajoyib iqtidorli yoshlar ko'p. Ularni ko'rsatinglar”, degan javobni berardilar. Keyin bizga qarab: “Xalq bizni juda ko'p ko'rdi”, deb qo'shib qo'yardilar. Davralarda, uchrashuvlarda ham shu tamoyilni qattiq tutardilar.
Keyingi paytlarda davlat telekanallarining “mix” ko'rsatuvlariga aylangan dasturlarni kuzatarkanman, Zulfiya opa yodimga tushaveradi. Chunki qay biri shou, qay biri ko'rsatuv… ammo ularning ishtirokchilari orasida tomoshabinni “sog'intirib qo'ymay”, har oyda kamida ikki-uch marta diydorlashadigan “teleyulduz”lar o'zlarining chiqishlari muxlislarga nechog'liq ko'ngilli yoki aksincha ekanini o'ylab ko'rarmikinlar? To'g'ri, ularni o'z tanish-bilishlari olqishlaydilar; ular bilan ishlash telejurnalist va telerejissyorga ham oson — kamera oldida qanday turishni yaxshi bilib, ko'nikib ketishgan.
Gaplari ham risoladagidek, yana “falonchi” degan nomlari bor…
Faqat… bola tarbiyasi haqidami, mahallalardagi qadriyatlar to'g'risidami, yoshlarning qiziqishlari, zamonaviy fan yutuqlari, mamlakat ichki va tashqi siyosati, ma'naviy-ma'rifiy-madaniy sohalar, qaynona-kelin munosabatlari, hojilar odobiyu mas'uliyati, yangi oila qurishga tayyorgarlik… — xullas, hamma mavzularda sharillatib, to'lqinlanib gapiraveradigan “qomusiy” voizlar ko'pchilik teletomoshabinlarning tushlariga ham hamroh bo'lib qolgan bo'lsa, ajabmas.
Ilgari teledasturlarda imkoni boricha takrorlarga, ya'ni fikriy va ishtirokchilarning birxilligiga yo'l qo'ymaslik talabiga jiddiy amal qilinardi. Bir ko'rsatuvda ishtirok etgan shaxslarni ancha muddatgacha keyingi teledasturda ishtiroki cheklanib, yangi qiyofalar, qahramonlar topardik. Hattoki bitta ko'rsatuvda bir xil qiyofaning tez-tez ko'rinishi ham kamchilik sanalardi (bu qoida gazeta, jurnal materiallariga suratlar qo'yishda ham amal qilardi). Endi esa… ekran qarshisidagi tomoshabinning “yana o'sha chiqdimi?” degan ensa qotishini va “o'chir!” deyishini yo teleijodkorlar bilmaydi, yo bilib bilmaslikka oladi. Doimiy “teleyulduzlikka talabgorlar” esa “Kambag'alning bir to'ygani — boy bo'lgani” qabilida yana bir karra ekranlarda ko'ringaniga xursand — bu ham ma'naviyatning saviyasi belgisi.
“Hurriyat” gazetasining shu yil 3 iyul sonida bosilgan bo'lg'usi jurnalist talaba qalamga olgan holat, ya'ni ba'zi telejurnalist, telerejissyorlarning o'zlari tayyorlaydigan ko'rsatuvlar ishtirokchilariga gap o'rgatishlari, maxsus tayyorlashlari yangilik emas. Respublika Milliy teleradiokompaniyasidagi o'n besh yildan ortiq faoliyatim davomida ko'rgan-kechirganlarimga asoslanib aytamanki, ayrim telejurnalistlar, telerejissyorlarning dasturlar ishtirokchilariga gap o'rgatishlari, maxsus tayyorlashlari yangilik emas.
Talaba teledasturlar sifati, saviyasi, tomoshabinlar talabi bilan bog'liq muhim masala-muammoni tilga olgan. Gap shundaki, haqiqiy telejurnalist teledastur uchun tanlangan mavzusini imkon qadar to'liq, chiroyli yoritish uchun o'sha sohaning ham bilimdon, ham fikrini ravon ifodalab beradigan vakilini topishi doim ham tez va oson kechmaydi. Buning uchun u soha xodimlari bilan yaqindan tanishishi, suhbatlashishi va ular orasidan har jihatdan munosibini tanlab olishi kerak bo'ladi. Va yana yaxshi mutaxassislarning hammasi ham kamera oldida hayajonini yenga olmasligi mumkin. Shunday paytda telejurnalist va rejissyor qahramonini tabiiy, samimiy suhbatga kirishtira oladigan ruhiyatshunos ham bo'lishi kerak.
Dasturlarni tasvirga olishgacha bo'lgan mana shu ijodiy izlanish jarayoni talablarini jiddiy, chin dildan bajargan teleijodkor tomoshabinlarga manzur ko'rsatuv tayyorlash uchun dastlabki qadamlarni qo'ygan bo'ladi. Bundan eringan, vaqtiniyu asabini tejaydiganlar, shuningdek, qadrdonlariyu yaqinlarini, ekranda ko'rinishga ishqibozlarning “hojatini chiqarish”ga moyillar yoki “teleyulduzlikka ishqibozlar”ga suhbat jilovini berish, yoki gap o'rgatilganlarni bir ilojini qilib teledasturdan “sudrab o'tish” yo'lidan boradilar.
Keyingi paytda davlat telekanallarida ijtimoiy tarmoqlarda yoritilayotgan mavzular, ayniqsa, salbiy yo'nalishdagi kontentlar, postlar tahliliga ko'p e'tibor qaratilyapti. Yurtimizda shuncha ijobiy o'zgarishlar, yangilanishlar, sohalarda beqiyos yutuqlar bo'la turib, aksariyat blogerlar faqat “millatning or-nomusini yerga urish”, “tirnoq ostidan kir qidirish” “botqog'iga botib qolgani”ni kuyib-yonib teleekranlar orqali so'zlovchilar haq gapni aytmoqdalar. Haqiqatan ham, mamlakatimizning barcha hududlarida ibratga, faxrlanib targ'ib etishga arziydigan voqea-hodisalar har kuni topiladi. Ammo nega o'zini bloger deb atovchi bu kimsalar ularni ko'rmaydilar yoki ko'rib ko'rmaslikka oladilar, yoki ko'rishni xohlamaydilar?
Boshqalar nima deydi, bilmayman, mening fikrimcha, bunda ham qariyb yarim asr davomida davlat telekanallarida shakllangan “biyronu ravon chiroyli so'zlovchilar chiroyli manzaralar, chiroyli devorlar oldida turib chiroyli gaplarni aytishi” an'anaga aylanib qolgan teledasturlarning yaxshigina hissasi bor. Tomoshabin bunday ko'rsatuvlardan bezib ketgan, ularni azbaroyi yolg'izlikdan zerikkanlargina tomosha qilishini aksariyat, ayniqsa, yoshlar yaxshi bilishadi (fikrimning isboti uchun bir misol: yaqindagina davlat kanalida tayyorlanguncha va tayyorlangandan keyin ham anonslar bilan targ'ib etilgan, ma'naviy-ma'rifiy sohada amalga oshirilayotgan tadbirlarning targ'ibotiga bag'ishlangan ko'rsatuvlar “Youtube” tarmog'iga qo'yilganda, ularning biri to'qqiz kunda 19 marta, ikkinchisi olti kunda 60 marta ko'rilgani qayd etilgan). Shuning uchun ularga o'xshatib post, kontent qo'yish hech kimga qiziq bo'lmasa kerak.
Odam bolasining tabiiy holatlari, ma'naviy-ruhiy ehtiyojlari, bilimi, saviyasidan kelib chiqib fikrlaydigan bo'lsak, har uchrashganda, to'rt kishi yig'ilganda, turli vaziyatlardagi bahsu munozaralarda hadeb o'zini maqtayveradigan, o'zini bekamu ko'st farishta qilib ko'rsatadigan, faqat o'ziga ma'qul gapni eshitib, boshqasiga qulog'ini berkitadiganlar hatto ularning o'ziga o'xshaganlargayam yoqmaydi. Teledasturlarga faqat o'zini ma'qullab, o'zi chizib bergan chiziqdan chiqmaydiganlarni taklif etadiganlarni mana shundaylar toifasidan, deb bilaman. Bunday kishilar bilan bir davrada o'tirishning o'zi qiyin bo'lgandan keyin, undaylarning ekrandagi so'zlarini eshitish azobi vaqtini qadrlaydigan insonga kerakmi?
Xassos shoira Saida Zunnunovaning:
Romanlar, azizlar, aql o'rgatmang,
Aql o'rgatsangiz keladi g'ashim, —
degan satrlariga ajdodlarning “Sen gaping bilan emas, amaling bilan ibrat bo'l” degan hikmati singdirilgandek.
Mamlakatimizda o'z nufuzi, mavqeiga ega bo'lgan ommaviy axborot vositalarining fidoyi, tajribali ijodkor-zahmatkashlari zimmasida bu sohaga yangi kirib kelayotgan izdoshlarga har jihatdan o'rnak, ustoz bo'lish mas'uliyati ham katta.
“Yutuqlar o'zimizniki” degan e'tirof bor. Qaysi sohada bo'lmasin, ijobiy natijalarni yanada ko'paytirish, sifatini oshirish, ommalashtirish, odamlar turmushini yengillashtirish, qulay bo'lishiga to'siq muammolarni hal etish yo'lida izlanish, xaqiqatni tan olish, birlashish, kamchiliklarni to'g'rilab borish — rivojlanishning oddiy talabi. Mavzu, masalalarga mana shu talabdan kelib chiqib yondashuv jamiyat e'tiborini, albatta, tortadi. Masalan, kechagina bir blogerning yurtimizda aholining elektr energiyasidan foydalanishi me'yorlari bilan bog'liq yangi qonunga hayotiy holatlardan kelib chiqib bildirgan munosabati — postini bir kunda yuz ming kishi ko'rib, o'n mingdan ortiq fikrlar bildirildi.
Yurtboshimiz ham Yangi O'zbekiston qurish, Uchinchi Renessans poydevorini qo'yish juda katta, mas'uliyatli, murakkab, aqlu bilimga suyanib bir musht kabi jipslashgan, qalb ko'zlari ochiq jamiyatning ishi ekani haqida ko'p gapiradilar.
Xalq tili bilan aytganda, hayotga, odamlarga yaqin bo'laylik, ularning ichida ko'rgan-bilganlarimizga asoslanib so'z aytaylik, “aravani quruq olib qochadigan”lar toifasidan bo'lib, el nazari-e'tiboridan qolmaylik.
Muhtarama ULUG'OVA,
O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.