“Besh barmoq”

yoki bugungi maktab ta'limiga oid ayrim mushohadalar

Mavzu yana maktab, xalq ta'limi! Bugun uning dolzarbligi hammaga ayon, bu borada jiddiy islohotlar ketayapti, katta-katta mablag'lar yo'naltirilgan, xullas, sohada ish jadal. Albatta, qanchalik safarbarlik kuchli bo'lmasin, har holda, jamoatchilik fikriga ham quloq tutish ancha mantiqlidir, chunki hammasi shu “jamoatchilik”, ya'ni xalq uchun qilinadi. “Hukmlar o'qilur sening nomingdan…” degan shoir. Ayni paytda ta'lim-tarbiyaning sifati yuzasidan tashvishli fikrlar ham bildirilayaptiki, ularda ham jon bor. Garchi biror aks-sadodan umid bo'lmasa-da, maktabdagi islohotlarda xalqaro andazalarda tasdiqlangan eng so'nggi yutuqlar amaliyotga joriy qilinayotgan bo'lsa-da, “Yotib qolgandan ko'ra otib qol” qabilida ish tutib, yana qog'ozga yuzlandik. Bugun yangiliklar joriy qilinishi barobarida nimalardandir voz kechilayapti, ularga “eskirgan”lik tamg'asi bosilayapti. Quyida shulardan ba'zilari yuzasidan fikrlar izhor qilinadi. Bizning andishalarimiz ancha jaydari, ular yuzasidan munosabat bildirish uchun maxsus tahsil olish shart emas, azbaroyi maktab ko'rgan, o'qituvchining sabog'idan savod chiqargan har qanday kishi ular yuzasidan munosabat bildira oladi. Demak, tartib bilan ketdik.

Rahbarlarning dars o'tmasligi

Oddiy bir haqiqat bor: ma'lum sohaga kim rahbar bo'la oladi? Javoblar ko'p bo'lishi mumkin, lekin asosiysi — o'sha sohaning ustasi rahbar bo'lishi shart. Endi ta'lim-tarbiyadek har kuni amaliyot bilan yuzma-yuz keladigan, bolalar dunyosi dengizdek qaynab, har kuni sohilini yangilab turadigan sohada maktab rahbarlari: direktor, ilmiy bo'lim mudiri va boshqa muovinlar aksariyat hollarda sinfga kirmaydi, dars o'tmaydi! Ular nima qiladi va bu holda ularning maktabga qanday taalluqli joyi bor, degan savol paydo bo'lishi tabiiy. Siz nima deb javob berardingiz? Biz esa “Rahbarlik qilsa kerak!” degan mavhum javobni bergan bo'lardik. Ha, maktabda hammasidan ustun jihat — rahbarlik! U qanday uslub bilan rahbarlik qiladi? Zamonaviy maktab hayoti tasdiqlaydiki, hozirgi direktor (uning muovinlari) “yuqorining topshiriqlari”ni jamoaga yetkazadi va shu topshiriqlarning bekamu ko'st bajarilishini ta'minlaydi. Bu qanday “pedagogika” bo'ldi? Bolalar “yuqorining topshiriqlari” asosida boshqariladimi? Unaqada o'qitishning erkin, ilmiy-ijodiy tabiati qaerda qoldi? Maktab ta'lim-tarbiya o'chog'i emas, byurokratik muassasaga aylanib qolmaydimi bunaqada? Aylanib qoladi va shunday bo'lib qoldi. Holbuki, o'quvchining nafasini his qilib turmagan rahbar boshqa hamkasblariga qanday yo'l-yo'riq bera oladi, ular bilan ta'lim-tarbiyaning sifati haqida qay darajada munozara qila oladi? Oxir-oqibat sinfga kirmay, ko'chadan rahbarlik qilgan direktor yoki o'rinbosarlar “rais bobo — rais momo”ga aylanib qolmaydimi? Gap ko'p, davomi o'zingizdan!

O'qituvchining konspekt yozmasligi

“Maktabda asosiy siymo — o'qituvchi” degan oltin qoida bor. Shuning uchun maxsus tayyorgarlikka ega bo'lgan, jamoatchilik orasida obro'-e'tibor qozongan, bolalarni sevadigan kishilargina o'qituvchi sharafiga loyiq ko'riladi. “O'qituvchi — bola qalbining me'mori” deydilar. Ta'lim-tarbiyaning sifati yuz foiz o'qituvchiga bog'liq. Bu gapga ortiqcha isbot kerak emas, deb o'ylayman. O'qituvchining kimligi uning dars o'tishida namoyon bo'ladi. Umuman, maktab hayotining asosiy belgisi — dars. Shunday o'qituvchilar bor, har bir darsi bir asar, bolaning jonu dili, shundaylari bor, o'quvchilar ko'rmasam, deydi. Darsning yaxshi-yomon o'tilishi esa, shubhasiz, unga tayyorgarlikka bog'liq. Ba'zan bir soatlik darsga 2-3 soat tayyorgarlik ko'riladi.

O'qituvchi ham biologik mavjudot, unda turli holatlar bo'lishi mumkin, demak, istisno tariqasida uning shu kungi darsga tayyorgarligi qanday nazorat qilinadi? Hozirgacha bu “o'qituvchining konspekti” (bu kasbga xos atama, ba'zilar tushunmasligi mumkin) orqali amalga oshirilardi va ta'lim jarayonida har kungi muhim voqea “konspekt ko'rsatish” hisoblanardi. Shunday holat qaror topgandiki, konspekti bor o'qituvchi — darsga tayyor, sinfga kirishi mumkin; konspekti yo'q o'qituvchi darsga tayyorlanmay kelgan, bunday muallimni ilmiy bo'lim mudiri dars o'tishdan mahrum qilishi, darsga kiritmasligi mumkin edi. Nima deysiz, bugungi kunda “o'qituvchini ortiqcha qog'ozbozlikdan xalos qilish” uchun konspekt yozish bekor qilingan! Bu ayni “Sallani olib kel, desa, kallani olib kelish”ga o'xshaydiyov. To'g'ri, qog'ozbozlik ko'p, hozir undan ham ko'payibdi. Lekin uni o'qituvchining asosiy faoliyatini yo'lga qo'yish, nazorat qilish vositasidan voz kechish bilan kamaytirish shartmidi? Insof bilan aytganda, hech kerak bo'lmaydigan yuzlab qog'ozbozliklar bor-ku!

Ammo amaliyot ko'rsatadiki, pedagogik jihatdan ham, ma'rifiy, hatto moliyaviy jihatdan ham qaraganda, darsga tayyorgarlik qandaydir tartibda qayd qilinishi shart, ya'ni o'qituvchi maosh olayotganini “hujjat bilan (u konspekt, dars rejasi yoki ko'rgazmali qurol bo'ladimi) dalillashi”— majburiy. Konspekt yozmaslik qandoq bo'ldi, yo darsda hamma narsa haqida gapiraverish, bilganini qilish mumkinmi? Aytaylik, jurnalist sifatida safarga borib kelsam, maqola yozishim shart emasmi? Yoki jarroh shundoq ko'chadan kelib, ishga kirishib ketmaydi-ku!

O'quvchi kundaligi

Maktab — jamoaviy tashkilot. U o'z faoliyatini oila va jamoatchilik hamkorligida olib boradi. O'quvchining ma'lum vaqti maktabda o'tsa, qolgani oilada, jamoatchilik orasida o'tadi. Bolani maktabga kuzatdik, yarim kun u yerda bo'ldi. Xo'p, ota-ona uchun bu qiziqmi? Ana shu qiziqish bolaning kundaligini varaqlash bilan qondirilardi yoki ko'p savollarga javob olinardi. Endi… kundalik bekor bo'libdi, u “elektron ko'rinish”ga o'tibdi. Bu nimasi? To'g'ri, zamondan orqada qolmaslik, qog'ozni tejash kerak, ammo elektron kundalikni “noelektron” ota-ona qanday tushunadi? Darsliklar dunyoning eng qimmat va zamonaviy bosmaxonalarida chop etilayotgan bir sharoitda kundalik uchun xomashyo topish qi­yinmi? Qolaversa, uni sotib olishadi-ku. Kundalik o'quvchi bilan ota-ona o'rtasida ma'naviy bog'lanish vositasi edi, uni yo'q qilish kimga kerak bo'lib qoldi? Yoki bolalarimizni “onlayn” hayotga tayyorlayap­mizmi? Tushunib bo'lmaydi!

Sinfda bola soni

Har sohada imkoniyat va chegara degan tushuncha bor. Oddiy yuk xaltasiga ham sig'dirganicha lash-lush joylanadi. Odam ham kuchi yetganicha yuk ko'taradi. O'qituvchi ham kuchi yetganicha dars o'tadi!

O'qituvchida filning quvvati-yu sherning shiddati yo'q, uning ham imkoniyati chegaralangan. Qolaversa, maktabda xalqaro me'yordagi ish sharoitini talab qilishga o'qituvchining huquqi bor. Maktab hayotida ham shu qoidalarga amal qilinadi. Olimlar o'zaro fikrlashib, ma'lum me'yorlarni tavsiya etgan va shu asosda mezonlar belgilangan. Masalan, dars — 45 daqiqa, chunki bola shu muddatda bir dam bilan uzluksiz faoliyat olib bora oladi, uning vujudi shunga qodir. Va ustoz dars jarayonida har bir bolaga 2 daqiqadan e'tibor bersa, samarali ishlagan hisoblanadi. Demak, 45 daqiqada o'qituvchining me'yorida faoliyat olib borishi 22 bolaga yetadi. 45 daqiqaning qolgan 1 daqiqasi kirish va chiqish uchun, deylik. Shu oddiy mantiqdan kelib chiqib, bir sinfda bola soni 22-25 nafargacha belgilangan. Endi mavjud ahvolni ko'z oldingizga keltiring (izoh ortiqcha). Mabodo standartdagi me'yorga amal qilinsa, birinchi navbatda ta'lim-tarbiyaning yuqori sifatda bo'lishi ta'minlanadi, ikkinchidan, qanchalab yangi ish o'rinlari ochiladi, madaniy-ma'rifiy qatlam kengayadi. Ayni shu o'rinda og'riqli bir gap: jamiyatga maktablar ko'proq kerakmi, masjidlar? Hech kim masjidlarga qarshi emas, ammo o'sha mablag'larning ma'lum qismini nega maktablar qurilishiga yo'naltirish mumkin emas? “Qaysi davlat maktabni boy bersa, kelajagini boy beradi” degan gap bor. Bu juda o'ylab ko'riladigan masala.

Darsliklar

Bu yil bir yangilik ro'y beribdi: darsliklar har chorakda bosiladigan bo'libdi. Mayli, bu holning ham ilg'or tomonlari bordir, ammo maktab­larda xayolga ham kelmagan bir holat yuzaga kelibdi: o'tgan choraklarda foydalanib bo'lingan “darslik”larni saqlashga joy yetmayotgan ekan! Gap nimadaligini tushundingizmi-yo'qmi, bilmadim, maktabda hammasi hisob-kitobli, bir qarich joy ham o'lchovli. Shunday sharoitda bolalardan yig'ib olingan kitoblarni asrashga joy yetmayotgan ekan. Axir darsliklarning maxsus joylarda, ehtiyotlab saqlanishi talab qilinadi-ku!

Albatta, darslik bilan ta'minlashning yangi usuliga o'tilayotganda masalaning shu tomonlari hisobga olinganmi-yo'qmi, noma'lum, lekin yurtimizda o'ttiz yildan beri darslik tayyorlashning izga tushmagani bor gap. Va bunga nimalar xalaqit berayotgani ham aniq. Axir katta bir mamlakatda har jihatdan talabga javob beradigan darslik tayyorlashga ilmiy salohiyat yo'qmi? Bor, oshib-toshib yotibdi, lekin hamma gap masalaga umummilliy, umumxalq manfaati asosida yondashuvda.

Shubhasiz, yuqorida bayon etilgan mavzularda har kimning o'z qarashlari bordir. Ammo bir mulohaza: maktab hayotiga Singapur tajribasi joriy etiladimi, fin maktablaridan namuna olinadimi, Kembrij yoki Sarbonna talablari asosida ish ko'riladimi, har qanday holatda ham mahalliy sharoit va milliy mentalitet bilan hisoblashish zarur. Buning eng aniq ko'rinishi — amaliyotda o'zini oqlagan uslub va yondashuvlarni saqlab qolishdir. “Besh barmoq” sifatida qayd etilgan (beshta barmoq birlashsa, musht bo'ladi!) mumtoz (klassik) yondashuvlar amaliyotda o'zini oqlagani ko'pchilikka ma'lum. Axir nega maktab rahbari asosiy jarayondan tashqarida bo'lib, ya'ni suvga tushmay, baliqchilarga ko'rsatma berishi kerak? O'qituvchi har bir darsga maxsus tayyorgarlik ko'rmasa va tayyorgarligini qayd etmasa, borib-borib mas'uliyatini butunlay unutib yubormaydimi? Kundalik masalasi, sinfda bola soni yoki darsliklar ham bugungi maktab hayotining asosiy qirralari emasmi? Shunday ekan, bu mulohazalar jamoatchilikni beparvo qoldirmaydi, deb o'ylaymiz. Muammoning yangi qirralari bahslar, munozaralar davomida ma'lum bo'ladi, albatta.

Hakim SATTORIY,

publitsist.