Демократик овоз бериш тизимлари ва жаҳон тажрибаси
Сайлов тизимини уч турга бўлиш мумкин: кўпчилик тизими, мутаносиб вакиллик тизими ва аралаш тизим. Ушбу турдаги тизимлар нафақат расмий жиҳатлари, балки ушбу сайлов тизимларидан фойдаланишда эришилган сиёсий мақсадлари билан ҳам фарқланади.
Сайлов тизимининг учинчи тури мажоритар ва пропорционал турларининг аралаш тизимидир. Ушбу тизим, мутахассисларнинг фикрига кўра, кўпчилик ва мутаносиб сайлов тизимларининг ижобий хусусиятларини ўз ичига олиши керак. Мазкур тизимнинг моҳияти шундан иборатки, депутатлик мандатларининг маълум бир қисми кўпчилик тизими тамойилларига мувофиқ тақсимланади. Бу барқарор ҳукуматни шакллантиришга ёрдам беради.
Мандатларнинг бошқа қисми пропорционал сайлов тизими тамойилларига мувофиқ тақсимланади. Овоз бериш тартиби қуйидагича: сайлов участкасида сайловчи иккита бюллетень олади. Шунга кўра, номзод иккита овозга эга: бири сиёсий партияга, иккинчиси маълум бир сайлов округида қатнашадиган аниқ номзодга. Амалдаги сайлов тизимлари тажрибаси шуни кўрсатадики, ушбу тизим сиёсий барқарорликка эришишда янада демократик ва самаралидир.
Қонун чиқарувчи ҳокимият органларини шакллантиришда сайлов кампанияси алоҳида ўрин тутади.
Сайлов кампанияси мураккаб ва узоқ давом этадиган жараён бўлиб, бундай кампаниялар давомида ҳал қилинадиган вазифалар жуда кўп ва хилма-хилдир.
Сайлов кампанияси шахснинг сайланган лавозимга сайланиш нияти тўғрисида расмий баёнот билан бошланади, гарчи сайловолди фаолияти анча олдин, баъзи масалалар ҳал қилинганда бошланади: сайловда ғалаба қозониш эҳтимоли, сайловчиларнинг қўллаб-қувватлаш даражаси, манбалари сайлов кампаниясини молиялаштириш, қўллаб-қувватлаш гуруҳининг имкониятлари аниқланади ва ҳоказо.
Бундай ҳолда, ҳатто соф техник, расмий масалалар ҳам муҳим роль ўйнайди, масалан, ариза берилган вақтни танлаш, нутқ сўзланадиган жой, нутқ пайтида депутатни ўраб оладиганларни танлаш, қандай воқеа бўлиши тўғрисида қарор аризадан кейин дарҳол ўтказилади.
Номзоднинг сайлов кампаниясига қўшилиши тўғрисида расмий эълон қилинганидан сўнг, кенг кўламли сайлов кампанияси бошланади, у уч босқичдан ўтади, уларнинг ҳар бири ўз вазифаларини ҳал қилади.
Сайлов кампаниясини, айниқса, бугунги кунда кенг кўламли оммавий ахборот воситаларисиз ўтказиш мумкин эмас. 80-90 йиллардаги ахборот инқилоби электрон воситалардан фойдаланишда янги имкониятлар яратди.
Аксарият ва мутаносиб сайлов тизимлари ўзларининг афзалликлари ва камчиликларига эга.
Кўпчилик тизимининг афзаллиги шундаки, у самарали ва барқарор ҳукуматни шакллантириш учун имкониятлар яратади, чунки бир партияли ҳукуматларни тузадиган йирик, яхши ташкил этилган партиялар сайловларда ғалаба қозонади. Амалиёт шуни кўрсатадики, шу асосда яратилган ҳокимият органлари барқарор ва қатъий давлат сиёсатини амалга оширишга қодир.
Лекин ушбу тизимнинг камчиликлари ҳам мавжуд.
Пропорционал тизимнинг афзаллиги шундаки, унинг ёрдами билан шаклланган ҳокимият жамиятнинг сиёсий ҳаёти, сиёсий кучларнинг уйғунлиги ҳақида ҳақиқий тасаввурни тақдим этади. У сиёсий плюрализм ва кўппартиявийлик муносабатларини ривожлантиришга ҳисса қўшадиган давлат ва фуқаролик жамияти ташкилотлари ўртасида қайта алоқа тизимини тақдим этади.
Бироқ ушбу тизимнинг ҳам камчиликлари бор. Пропорционал тизимнинг камчиликлари аниқ ва аҳамиятли, шунинг учун тизимнинг ўзини ўзгартириш орқали уларни йўқ қилишга кўплаб уринишлар мавжуд.
Ҳар бир мамлакатнинг мутаносиб вакиллик тизими ўзига хос хусусиятларга эга, бу унинг тарихий тажрибаси, ўрнатилган сиёсий тизими ва бошқа ҳолатларга боғлиқ. Гарчи барча мутаносиб тизимлар мутаносиб вакилликка эришишни мақсад қилган бўлса-да, бу мақсад ҳар хил даражада амалга оширилади. Шунинг учун жаҳон амалиётида мутаносиб сайлов тизимларининг уч тури бор.
Булар: мутаносиблик тамойилини тўлиқ амалга оширадиган тизимлар; мутаносиблик етарли бўлмаган сайлов тизимлари; берилган овозлар ва олинган мандатлар ўртасида мутаносибликка эришса-да, айрим сиёсий кучлар вакилларининг парламентга киришига турли тўсиқларни таъминлайдиган тизимлар.
Бундан ташқари, бир қатор мамлакатларда сайлов чегараси деб аталадиган чегара мавжуд, яъни парламентда вакиллик қилиш учун ҳар бир партия рўйхати тўплаши керак бўлган максимал овозларнинг маълум фоизи. Бунга Россия ва Германиянинг сайлов тизимлари мисол бўла олади.
Бозор иқтисодиёти шароитида замонавий сайловчи бозор қонунларига мувофиқ ҳаракат қилади. У турли партиялар томонидан таклиф қилинган дастурлардан ўзининг иқтисодий ва сиёсий манфаатларига энг мос келадиганини танлайди. Шунга кўра, у “доимий бўлмаган” сайловчига айланади. Ўйлаймизки, 27 октябрда Ўзбекистонда ўтказиладиган аралаш сайловлар жаҳон демократик андозаларига тўла мос келади.
Рустам ЖУМАЕВ,
ЖИДУ ҳузуридаги Дипломатик
академия декани.
(ЎзА).