Qabrdan qaytgan bola
Xo'janazar G'oyibnazar o'g'li Huvaydoning 320 yilligi
1927 yil. Farg'onaning Chimyoniga ham davrning to'fonlari kirib keladi. Islom diniga kuchli e'tiqod qilgan olim-ulamolar, diyonatli, iymonli kishilar boshiga dahshatli musibatlar tusha boshlaydi.
O'zbek adabiyotining vakillaridan biri, tasavvuf ilmi bilimdoni Xo'janazar G'oyibnazar o'g'li Huvaydoning avlodi bo'lmish Oxunjon eshon o'g'li Muqimiddin maxsumning ham hayotiga xavf tahdid qila boshlaydi. U qatag'on qurboniga aylanib qolishdan qo'rqib, rafiqasi Munisxonni olib, O'sh tomonlarga ketadi. Ona yurtidan ayrilish, och-nahorlik, musofirlik, har kimnikida berkinib yashash ming azob-uqubat edi. 1934 yil dekabr oyining oxirlarida bu oilada o'g'il farzand dunyoga keladi. Qishning qoq chillasida tug'ilgan bola oradan bir necha oy o'tib o'lib qoladi.
Mushtipar ona bo'zlab-bo'zlab qo'ni-qo'shnilarni chaqiradi. Go'dakni qabristonga eltib ko'mish taraddudini ko'rishadi, go'r kovlab qo'yiladi. Tobutni ko'tarmoqchi bo'lib turilganida, Chimyondan Munisxonning onasi yetib kelib, nabirasini bag'riga bosib yig'laydi. So'ng Qur'oni Karimning “Yosin” surasini qayta-qayta tilovat qiladi. Onaxon qarasaki, nabirasining badanida iliqlik paydo bo'ladi. Munisxonga onasi: “Chaqaloqning labiga ko'krak sutingdan tomizgin, agar sut go'dak lablari orasidan o'tsa, u yashab ketadi”, deydi. Allohning qudrati bilan go'dak labidan ona suti o'tadi. O'sha kuni bolaning qulog'iga qaytadan azon aytilib, nomini O'lmas deb atashadi. Oradan bir yil o'tgach, Muqimiddin oila a'zolari bilan Farg'onaning Vodil qishlog'iga qaytib keladi. “Dindor shoirning urug'-aymog'i” degan fitnalar unutilganday bo'lib turganida, Ikkinchi jahon urushi boshlanib qoladi. Muqimiddinni ham urushga jo'natishadi. Urush tufayli erta ulg'ayib qolgan bolalar onalar joniga ora kirar edi. O'g'li O'lmas ham yosh bola bo'lsa-da, onasining yoniga kirib, uy-ro'zg'or, tomorqa ishlariga yordam berib, tinmay mehnat qiladi. Urush yillari bolalari o'yin-kulgi o'rniga og'ir mehnat girdobida qolishadi. Xuddi kattalardek mehnat frontida jonbozlik ko'rsatadi. U yillardagi qiyinchiliklar, ayniqsa, ocharchilik oqibatiyu tafsilotlarini bayon etishning o'zi og'ir…
Urushdan eson-omon qaytgan Muqimiddin 1948 yili bola-chaqasini olib Vodildan Chimyon qishlog'iga keladi. Ular bobosi Huvaydoning qabrini ziyorat kilishga borishadi. Qabr chiqindilar ostida qolib ketgan ekan. Bu xunuk manzarani ko'rib, ota-bolaning dillari vayron bo'ladi. Guvohlarning aytishlaricha, 1937 yili “dindor shoir” deb Huvaydoning qabri sag'anasi buzdirilib, undan chiqqan pishiq g'ishtlarni paxta quritiladigan xirmonga terib chiqishgan ekan.
Muqimiddin va o'g'li O'lmas yig'lab-yig'lab qabrning tevarak-atroflarini tozalashadi. Ota-bola bobokaloni qabrini qayta tiklashni mo'ljallab turganida, kimdir tegishli idoraga “chaquv” qiladi chog'i, Muqimiddinni militsiya olib ketadi. Sobiq kommunistik partiya qonli qilichini yalang'ochlab, dindorlarga qarshi ayovsiz kurash olib borayotgan bir paytda Huvaydoning qabrini obod qilish u yoqda tursin, nomini tilga olish ham ilojsiz bo'lib qoladi…
1977 yili Muqimiddin maxsum og'ir kasal bo'lib, to'shakka mixlanib qoladi. Nima bo'lsa, Allohdan deb tavakkal qilib, “Otamning ko'zi tirikligida bobomning qabrini obod qilib qo'yayin, bu yorug' dunyodan u armon bilan o'tib ketmasin”, deb O'lmas ota ish boshlaydi. Quvasoydan besh mingta pishiq g'isht olib keladi. Baxtga qarshi, Chimyon va qo'shni qishloqlardan birorta usta qabrni tiklashga qo'rqib, rozi bo'lmaydi. Ha, “Bismillahir rohmanir rohim” deb ovoz chiqarib ayta olmaydigan o'sha zamonda “dindor shoir” degan tamg'a bosilgan Huvaydoning qabrini obod qilishga kim ham jur'at eta olardi…
O'sha yili oktyabr oyida quvasoylik usta Mahkam Xolboyevning mardligi, dovyurakligi tufayli Huvaydoning vayron bo'lib yotgan qabri ustiga sag'ana quriladi.
Va nihoyat, O'zbekistonimiz mustaqil bo'lgach, O'lmas ota hamqishlog'i shayx Abdulaziz Mansurni qidirib Toshkentga keladi. Bobosining maqbarasini obod qilish haqidagi iltimosnomasini hukumatga yetkazishga yordam berishini so'raydi. Murojaat e'tiborga olinib, Farg'ona viloyati hokimiyatiga Huvaydo maqbarasi majmuasini qurishga topshiriq beriladi. Farg'ona viloyatidagi homiy tashkilotlar tomonidan qadamjo butunlay yangidan bunyod etiladi. Bugun bu qadamjoga uzoq-uzoqlardan, nafaqat yurtimiz viloyatlaridan, balki chet o'lkalardan ham sayyohlar kelishmoqda.
Biz hikoyamiz boshida tilga olgan — qabrdan qaytgan bola — O'lmas ota ham bobosi kabi hikmatli g'azallar yozib, ziyoratchilarga o'qib berib, ilhomidan zavqlanib uzoq umr ko'rdi. Farzandlari, nevara-evaralari, hamyurtlari e'zozida umrguzaronlik qildi. Bobolar ruhini shod etish — ularga munosib, diyonatli, halol-pok zurriyotlar tarbiyalash to'qson yoshdan o'tgan O'lmas otaning ezgu niyati bo'ldi.
Huvaydo 1704 yili O'sh shahrida tug'ilgan edi. Hayoti Farg'ona viloyatining Chimyon qishlog'ida o'tadi. Tasavvuf she'riyatining yirik vakili. Qo'qon madrasalarida o'qigan, qishlog'ida maktab ochib, uzoq vaqt maktabdorlik qilgan, kosiblik bilan ham shug'ullangan. Otasi G'oyibnazar so'fi Qashqardagi Ofoqxo'ja eshonning muridlaridan bo'lgan. Chimyonda masjid va xonaqolar qurdirib eshonlik qilgan. Huvaydo mumtoz she'riyatning deyarli barcha janrlarida ijod qilgan. She'rlari xalq orasida juda mashhur bo'lgan.
Taniqli adabiyotshunos olim Begali Qosimovning yozishicha, Huvaydo axloqiy didaktik yo'nalishdagi mazmunan teran, uslubiy go'zal asarlari bilan adabiy maktab yarata olgan shoirdir. Uning ijodi va dunyoqarashi shakllanishida Xoja Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, So'fi Olloyor, Boborahim Mashrablarning tasavvufiy, falsafiy fikrlari va asarlarining ta'siri katta bo'lgan. Huvaydo majoziy va haqiqiy ishq haqidagi orifona, dunyoviy she'rlaridan tashqari zolimlik va mazlumlik, kamolot va axloqiy tubanlik haqidagi she'rlarida ham mazkur shoirlar an'analarini davom ettirgan va yangi fikrlar bilan boyitgan.
Huvaydo hanuz ko'plab muxlislarga ega. U tasavvuf merosini puxta o'rganib, zamirida chuqur falsafiy-axloqiy dunyoqarash mujassam bo'lgan asarlar yaratgan. U komil insonni shakllantirishdek g'oyat muhim va murakkab masalaga yangicha yondashadi, tasavvufning insonparvarlik, ma'rifatparvarlik g'oyalarini keng targ'ib etishda she'riyatning imkoniyatlaridan mohirlik bilan foydalanadi.
Huvaydoning Chimyondagi maqbara majmuasiga kiraverishda “Ilohiyot ilmining bilimdonlaridan biri” bo'lganligi haqidagi yozuvlarga nigohingiz tushadi. Darhaqiqat, Huvaydo shaxsi bilan aloqador xalq orasida “Chimyon”, “Mindon” nomlari bilan bog'liq tildan-tilga o'tib kelayotgan rivoyatlar ham bor.
Ijodkor umri yaxshilikka sarflangan bo'lsa, uning yodi barhayotdir. Shoir Minhojiddin Mirzo ta'biri bilan aytganda, bobomiz Huvaydoning qaysi bir misralariga boqmaylik, ilohiy muhabbatni, insoniy ishqni, pok sevgini ko'ramiz. Bejizga hazrati Huvaydo “Muhabbatdan muhabbat bo'ldi paydo, Muhabbatsiz kishidin qoch, Huvaydo” demagan.
Mustaqillik yillarida bu go'shada katta obodonchilik ishlari amalga oshirildi. Maqbara yonidagi qadimiy masjid o'rniga zamonaviy jome masjidi bunyod etildi. Bu esa mahalliy aholining ibodat qilishlari uchun katta qulaylik bo'ldi.
Huvaydo kabi ajdodlarimizning maqbaralarini muqaddas qadamjo sifatida ziyorat qilish imkoniyatiga ega bo'lsak-da, hali-hanuz uning ijodiy merosini to'laqonli ravishda o'rganishga kirishilmaganligi armonli bir holdir. Esimda, bir paytlar Huvaydo ijodi bo'yicha tadqiqotlar o'tkazib, dissertatsiya yoqlamoqchi bo'lgan olimga “Huvaydo diniy shoir” deb yo'l berilmagan.
Har gal Farg'ona vodiysiga borsam, muqaddas qadamjolar qatorida Chimyon qishlog'idagi bobomiz Xo'janazar G'oyibnazar o'g'li Huvaydoning maqbarasini ham ziyorat qilar edim. Xo'janazar G'oyibnazar o'g'li Huvaydoning 320 yilligi arafasida yaqinda bu foniy dunyodan u boqiy dunyoga safar qilib, bobosining yoniga ketgan, uzoq yillik qadrdonim O'lmas otaning ziyoratiga bordim, ruhini shod etish uchun Qur'on oyatlaridan duo qildim…
Bir yonda atirgullar-u bir yonda ilhomgullar ochilib turgan maqbaradan qaytar ekanman, ushbu misralarga ko'zim tushdi:
Huvaydoning mozoriga borib,
yorim tomosha qil,
Unubdur lolai hasrat,
xazon bo'lmas bahorim bor…
Muhammad KENJA