Inson ruhining do'stlari

O'zbekiston Respublikasi fan arbobi, akademik Abdulla A'ZAM bilan suhbat

Abdulla A'ZAM — o'zbek ilm-fani va adabiyotining turli yo'nalishlarini rivojlantirishga ulkan hissa qo'shib kelayotgan olimlardan biri, fizika-matematika fanlari doktori, professor, akademik, O'zbekiston Respublikasi fan arbobi. Taniqli olimning aruz sohasidagi ko'plab risolalari, mutafakkir Alisher Navoiy asarlari to'g'risidagi kitoblari juda qimmatlidir. Xususan, “Munojotnoma”, “Abrorlar hayrati”, “Alisher Navoiy asarlarida hazil-mutoyiba”, “Mirzo Bobur devonida aruz mahorati” kabi kitoblari mumtoz adabiyotimizni o'rganuvchilar uchun muhim manba bo'lib qolmoqda.

Taniqli olim bilan ilm-fan, ijod, mutolaa madaniyati, bugungi kun adabiyoti va boshqa mavzularda suhbatlashdik.

— Hurmatli ustoz, o'zingizga ma'lum, ilm ahlida, odatda, bitta yo'nalish ustunlik qiladi. Yoki ikkinchisi birinchisiga yaqinroq bo'ladi. Sizni esa ham matematik-fizik olim sifatida, ham adabiyotshunos, navoiyshunos, aruzshunos sifatida yaxshi bilamiz. Qaysi sohada o'zingizni erkinroq his etasiz: adabiyotdami yoki matematikada?

— Avvalambor, ilm va fan o'rtasidagi farqni belgilab olaylik. Bu ikki tushuncha o'zaro bog'liq, ammo alohida mazmunga ega. Ilm (o'zbek tiliga bilim deb tarjima qilinadi) — yig'ilib boradigan ma'lumot (bu so'zning o'zi ko'plikda). Ilmi ko'p odam olim (ko'pligi ulamo), bir necha sohaning olimi alloma deyiladi. Fan tushunchasi esa ilmiy tadqiqotga, yangi bilim izlashga nisbatan qo'llanadi. Kamina fanning matematika sohasi bo'yicha mutaxassis. Adabiyot, tarix, falsafa — ko'ngil ishi. Tarixda bir necha sohaga qiziquvchilar juda ko'p, hozir ham oz bo'lmasa kerak. Kishi biror fanning biror sohasi bo'yicha mutaxassislikka da'vo qilsa, u shu fanning ilmiy metodologiyasini o'zlashtirgan bo'lishi va unga amal qilishi lozim (xususan, matematikada tushunchalarning qat'iyligi, teoremalar isbotlanishi, isbotlanganda ham, to qiyomatgacha o'z kuchini saqlaydigan tarzda). Hozir tarixchilar juda ko'payib ketdi. Tarix kitoblarini o'qish oson-da. Tarixga oid ko'p kitob o'qigan bilan odam tarixchi bo'lib qolavermaydi. Ilmiy metodologiyasi bo'yicha tarix — fanlarning eng murakkabi. Axir biror tarixiy voqelik haqida maqola yozgan odam bayon qilganlariga shunchaki ishonadimi yo boshqacha o'ylaydiganlarni ham ishontira oladigan dalillar keltiradimi — bu o'ta murakkab ish.

Bir misolni eslatay. 2001 yil 11 sentyabr voqeasi hammaning ko'z oldida, ta'bir joiz bo'lsa, onlayn tarzda yuz berdi. Ammo uning tarixi sir-asrorga to'laligicha qolmoqda. Shunday ekan, tarixda bo'lgan voqealar haqida o'z bilganicha da'volar bilan chiqish durust emas, ko'pincha kulgili yoki fojiali bo'ladi. Bu izoh boshqa sohalarga ham taalluqli. Zotan, har bir fanning o'z metodologiyasi borki, uni puxta o'zlashtirmaguncha, “chumchuq so'yishga ham pichoq olmagan” ma'qul.

— Baribir adabiyot olamiga matematika sohasi mutaxassisi bo'la turib yangiliklar, tahliliy va tanqidiy nazariyalarni taqdim etishingiz ko'pchilik uchun qiziq-da. Badiiy ijodga qiziqish sizda qachon paydo bo'lgan yoki iste'dod qachon namoyon bo'lgan?

— Taxminan 5-sinfda o'qigan yillardan boshlab adabiyotga mehrim tushgan. 8-sinfgacha adabiyot to'garagiga qatnaganman, she'r, kichik pyesalar ham yozganman. Keyin matematikaga berilib ketdim. Ammo adabiyotga qiziqishim hech qachon susaymagan. Aksincha, hayotning achchiq-chuchugini totgan sayin ortib borgan. Adabiyot, kitob inson ruhining do'stlaridir.

— Ulug' alloma Alisher Navoiy va uning ijodiy merosi haqida “Munojotnoma”, “Abrorlar hayrati” kabi risolalaringizda chuqur izlanishlar olib borgansiz. Nega aynan Navoiy falsafasini tanlagansiz?

— Aynan tanlagan emasman. Hamma qatori Navoiy bilan tanishishni uning aforizmlari, ruboiy va qit'alaridan boshlab, so'ng g'azallari, nasriy asarlarini o'qishga o'tganman. Hamma ham “Mahbubul-qulub” asari, devonlaridagi falsafiy mazmundagi she'rlari, ko'pincha g'azallaridagi atigi bir baytda naqadar chuqur tafakkur aks etganini payqaydi. Shu tariqa asta-sekin “Navoiy — birinchi navbatda daho faylasuf, o'zbek xalqiga, hatto butun dunyo ahliga murabbiy” degan tushuncha mustahkamlanib bordi. “Xamsa”ni o'qishga kirishgach, bu tushuncha e'tiqodga aylandi. Bu borada hali qilinishi lozim yumushlar nihoyatda ko'p. O'nlab, yuzlab yillar davomida qilinadigan ishlar.

— Alisher Navoiyni yoshlarga o'rgatish haqida qimmatli fikrlaringiz bor. Balki, bog'cha yoshidanoq, keyin maktabda Navoiy ijodini, uning g'oyalarini o'rgatadigan dastur zarurdir? Bu borada sizda qanday takliflar bor?

— O, qizim-ey, bog'cha yoshidan deysiz. O'rta maktab tugul, hatto o'zbek filologiyasi fakultetlarining ko'pida Navoiyning ma'naviy merosini yoshlarga o'rgatadiganlar, o'rgata oladiganlar yetarli emas. Navoiyshunoslar ko'p, alhamdulillah. Ammo ularning aksari ana shu merosga akademik yondashadi, hatto manfaatdan kelib chiqib, masalan, dissertatsiya yoqlash maqsadida shug'ullanadi. Navoiy tavalludining 580 yilligi munosabati bilan Davlatimiz rahbari imzo chekkan muhim qaror qabul qilindi. Uning deyarli hamma bandi bajarildi. Ammo yoshlarni Navoiyga yaqinlashtirishda sezilarli o'zgarish bo'ldimi? Bilmadim. Qarorni bajarishga kirishishdan avval va undan keyin ijtimoiy tadqiqot o'tkazilganda yaxshi bo'lar edi. Takliflarga kelsak, birinchi navbatda hamma oliy o'quv yurtida Navoiyning siymosiga shaydo, shu qadar shaydoki, dars o'tganda, suhbat qilganda tinglovchilarga ana shu shaydolikni yuqtira oladigan murabbiylar bo'lishiga erishmoq kerak. Bu juda muhim. Buyuk bobomizning:

Odamiy ersang, demagil odami,

Onikim yo'q xalq g'amidin g'ami, —

degan baytini bilmaydigan o'zbek yo'q chiqar. Ammo turli bo'g'in rahbarlari orasida “xalq g'amidan g'ami borlar” ko'p emas. Chunki o'qigan, hatto yodlagan bilan yuqmasa qiyin-da.

— Badiiy kitoblar mutolaasi haqida hamisha tanqidiy va og'riqli fikrlar aytiladi. Qachondir kitobxonlik yuksalishi aniq. Chunki ko'p ziyolilar bu borada izlanishmoqda. Siz nima deysiz?

— Bu borada sho'ro tuzumida ulg'aygan biz ziyolilarda o'sha davr muhitini qo'msash bor. “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” bilan yoshlar gazetalari, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik”, “Guliston” jurnallari har birining tiraji necha yuz mingga chiqqan edi. Jamlansa ikki-uch millionga boradi, aholi soni esa o'shanda 20 millionga ham yetmas edi. Xohlaymizmi-yo'qmi, u davr o'tib bo'ldi, qo'msashdan naf yo'q, kerak ham emas. Bozor sharoitiga mos, pul topish g'oyasi birinchi o'ringa chiqqan muhit bilan uyg'un usullar izlash kerak. Konkret taklif: sho'ro davrida “Kitob savdosi” degan davlat tashkiloti bo'lar edi. U bozor iqisodiyotiga moslasha olmay yopilib ketdi. Biror ma'naviyatli tadbirkor zamona zayliga mos, muvaffaqiyat bilan ishlaydigan xususiy firma ochsa, qaniydi. U hech bo'lmasa 5 yilga hamma soliqlardan ozod etilsa va shu bilan tejalgan mablag'i evaziga hamma shahar va yirik qishloqlarda kitob do'konlari ochishiga imkon yaratilsa, ayni muddao bo'lar edi (bir paytlardagi kitob do'konlari allaqachon xususiylashtirilib bo'lgan).

— Kitob nashri va uni mamlakatimizning barcha joyiga bir vaqtda yetkazish ham bugungi kunda muammolidir. Chunki aholi soni ko'p bo'lsa-da, kitoblar kam nusxada chiqayotir. “Kitoblar yaratilsa, bir kun o'qiladi”, degan taskin sizni ham ovutadimi?

— Yo'q, ovutmaydi. Aksincha, bugungi ahvol — holva. Boshini internet saytlaridan ko'tarmaydigan avlod yetisha boshladiki, u kitob o'qiydigan avlod o'rnini batamom egallagach, kitoblar — makulatura bo'ladi (ishonmasangiz, makulatura punktlariga bir borib ko'ring). Ba'zilar: “Mana, ayrim G'arb davlatlarida kitob o'qishga qiziqish ortmoqda-ku”, deyishadi (THGM tashkiloti 2022 yilda Shimoliy Amerika va Yevropaning 56 ta mamlakatida o'tkazgan so'rovnomaga javob berganlardan AQShda 39 foiz, Buyuk Britaniyada 44 foiz bir yilda 20 tadan ziyod kitob o'qiganini aytishgan, shundan taxminan choragi − badiiy adabiyot). Ijobiy an'analar nihoyatda qiyinlik bilan tarqaladi, salbiylari esa yorug'lik tezligida. Yoshlarimiz G'arbdan kitob o'qishni o'rganmasa ham mayli, g'arbona madaniyatga taqlidni yuqtirmay turishining o'zi katta gap.

Biroq masalaning boshqa tomoni ham bor. Xoliqi egam bani basharni to'g'ri yo'lga solish uchun yo'riqnoma va pandnomalarini kitob tarzida nozil qilgan, kompyuterlar, gadjetlar tarzida emas. Demak, kitobda bir tilsimli quvvat bor va o'z kuchini albatta ko'rsatadi.

— Bugungi kun adabiyoti, xususan, adabiyotshunoslik va adabiy tanqidning ahvoli haqida qanday fikrdasiz? Ko'plarning “nasr oqsayapti”, “dramaturgiya o'ldi”, “tanqid yo'q” degan xulosalari, sizningcha, to'g'rimi?

— Nasr, dramaturgiya, adabiy tanqid va boshqalar o'lgan emas, hech qachon o'lmagay. Hatto ertak janri ham. U yoki bu janr qanchadir yillar mudroq holga tushishi mumkin. Bir vaqt kelib, iste'dod chaqmog'i chaqnab, momaqaldiroqday janrni mudrashdan uyg'otishi mumkinligiga tarixda misollar ko'p. Balki, hozir shunday iste'dodlar voyaga yetayotgandir?! 1960 yillarda Qashqadaryoning Neko'z qishlog'idan “Abdulla Oripov” degan portlash chiqishini kim kutgan?

— Millat qiyofasini saqlash yo'lida og'riqli muammolardan biri ona tilimizni rivojlantirish bo'lib qolmoqda. Navoiyga bag'ishlab yozgan “Abrorlar hayrati” esse-tadqiqot kitobingizda “Alisher Navoiy insoniyat tarixidagi birinchi ona tili patriotidir”, degansiz. Rostdan ham, insoniyat tarixida o'z tilini himoya qilishga uringan boshqa shaxs chindan ham yo'qmi?

— Ona tilimiz rivojlantirishga muhtojmi, yo'qmi — bilmadim. Lekin bugun uni asrab-avaylash, buzuvchilardan, mensimayotganlardan himoya qilish dolzarb. Til patriotizmiga kelsak, Navoiy — bu borada dunyoda birinchi. Balki yagona ham bo'lsa kerak. Chunki u fors tilida yoki arab tilida ijod qilganida, dovrug'i o'z davrida kamida o'n barobar ko'proq hududga tarqalgan, bugun esa yuz barobar ko'proq xalqlarning qalbu shuurini zabt etgan bo'lar edi. Ammo u o'z ona tili mavqei uchun bunday shuhratdan ongli ravishda voz kechgan. Tarixda ham, bugun ham buning aksi — o'z ona tili qolib, boshqa, kengroq tarqalgan xalq tilida ijod qilgan adiblar ko'p.

— Biz — bugungi kun o'zbeklari Alisher Navoiyga til borasida izdoshlikni qanchalik uddalay olyapmiz?

— Hazrat ko'rganlarida rosa yig'lagan bo'lar edilar.

— Namangan davlat universitetida rektorlik qilgan yillaringizda shoir Usmon Nosir xotirasiga bag'ishlab “Usmon Nosir qaerda?..” pyesasini yozgansiz. Pyesa taqdiri haqida so'zlab bersangiz. Sizni bunga nima undagan? Uni bugun ham tomosha qilsa bo'ladimi?

— Pyesa bahonasida zamondoshlarimga savol bermoqchi bo'ldim: “Usmon Nosirday adabiyot sohasida Nobel mukofoti sohiblaridan kam bo'lmagan iste'dod egasini qaerga gumdon qildingiz? Bugunning tirik usmon nosirlari qadriga yetyapsizmi?” Afsuski, javob bo'lmadi.

Pyesa Namangan davlat universitetining havaskorlar sahnasi uchun yozilgan bo'lib, bir tajriba edi. Undan rejissyor, O'zbekiston san'at arbobi Karim Yo'ldoshev favqulodda ruhiyatli spektakl yaratdi. Bu pyesa muallifining ya'ni kaminaning fikri, albatta. Unda ko'tarilgan masala dolzarbligicha qoladi, deb o'ylayman.

— G'azallaringiz, aruzdagi she'rlarga bog'langan naziralar sizning bu vazn va mumtoz she'r san'atlarini ham chuqur bilishingizdan darak beradi. Aruz ilmi bo'yicha ham shogirdlaringiz bormi?

— Bitta aruzshunoslik ilmi ishqiboziga, to'rt-beshta aruznavislik havaskoriga ozmi-ko'pmi yordam bergan chiqarman. Istovchilar ko'p emas.

— Ijtimoiy tarmoqlardagi o'z sahifalaringizda jamiyat muammolari, oila masalalari, yurtdoshlarimiz turli sohalarda erishayotgan yutuqlar, muammolar haqida xolis fikr bildirib kelmoqdasiz. Shu o'rinda bir savol. Ziyolilarimiz millat ma'naviyatini saqlash, boshqalarga o'rnak bo'lish to'g'risida yoppasiga yo'l qo'yayotgan xatolar nechog'liq? Ana shular haqida nima deya olasiz?

— Bunaqa qiyin savol bermang-da, javob berolmagan akademikka uyat bo'ladi.

— Ustoz, maylimi, biroz lirik chekinsak? Inson hamisha tabiatni anglashga, his qilishga urinadi. Kuzgi gullar haqida “Kuzni bahorga aylantiruvchilar” degan ajoyib jumlangizga duch keldim. Darhaqiqat, inson qalbi va tafakkuri dunyosida gullarning qanday o'rni bor deb hisoblaysiz?

— Lirik chekinish uchun tashakkur. Shunday fikrdaman: tabiatda odamzodning qo'li tegmagan hamma narsa go'zal. Masalan, tog'da qiyshayib o'sgan, shamol sindirgan archa shahardagi qaychilab sun'iy sarvga aylantirilgan archadan beqiyos darajada go'zal (soatlab tomosha qilish mumkin). Albatta, odam ham go'zallik yaratadi, ammo tabiiy go'zallik o'z nomi bilan tabiiy-da. Shu jumladan, gullar. Allohning mo''jizasi. Darvoqe, kitoblar, spektakllar, musiqa va tasviriy san'at asarlari, arxitektura va inshootlarning ham gullari bo'ladi.

— Bugungi kun matbuoti haqida nima deysiz? Gazetani yoshlar o'qimayotgani qanday natija beradi deb o'ylaysiz? Balki, gazeta nusxalari ko'paysa, narxi arzonlashib, obuna masalalari yechilarmidi…

— Afsuski, ko'z quvvati tushib ketgan (nuri “Bobur ensiklopediyasi”ni ikki marta nashrga tayyorlashga to'kilgan). Gazeta, umuman, mayda harfli matnlarni lupa bilan o'qishga to'g'ri keladiki, maza topmaysan. “Facebook” tarmog'ida faolligimning sabablaridan asosiysi ham shu — katta ekranli kompyuterga matnni yiriklashtirib olib o'qiyman. Ana shu sababli bugungi davriy matbuot haqida biror jo'yali gap aytolmayman. Buni, yaxshisi, sotsiologlardan so'rab ko'rish kerak. Mabodo “Tafakkur”chi degan so'zni uchratmaganmisiz? Kamina ham “Tafakkur”chi. O'ylaymanki, qaysi nashrning chin muxlislari bo'lsa, demak, u yashashga haqli.

— “Hurriyat” gazetasining ham o'ziga xos tarixi bor. Uni kuzatib borasizmi? Bugun u siz kutgandek chop etilyaptimi? Qanday takliflaringiz bor?

— Yangi nashr etila boshlaganida, matbuot maydonida portlash sodir etgan, hammaning og'ziga tushgan edi. Do'stim Xurshid Do'stmuhammad bosh muharrir bo'lgan yillarda gazetadan ma'naviy qarzdor ham bo'lganman. Hozir ham bu tuyg'u o'z kuchida. Gazeta rahbariyatiga tolmas izlanuvchanlik, yosh ijodkorlariga shijoat, ilhom, yuksaklikka intilishda horib-charchamaslik tilayman. Intilganga tole yor.

Gazeta nomi tabarruk so'zdan olingan: yurt mustaqilligi, millat tafakkurining erkinligi, inson ongining ozodaligi. O'z kasbim taqozosi, qiziqishlarim tufayli yoshlar bilan doimiy muloqotdaman (orada bahslashib ham turamiz). Kim nima desa deyaversin, ammo men Prezident Shavkat Mirziyoyev orzu qilayotgan Uchinchi Renessans ro'yobga chiqishiga ishonaman, kuchim yetganicha hissa qo'shishga tirishaman. Hamkasblarim yozning jaziramasida Kislovodskka birga borishga undashganlarida, vaqtimni qizg'andim. Hali xalqim oldida, ayniqsa, yosh matematiklar va Navoiyga intiluvchilar qarshisida ado etishim lozim bo'lgan qarzlar ko'p. Qarangki, fanda, ijodda inqilobiy natijalarga erishish uchun tadqiqotchining tafakkuri hur bo'lishi lozim. Umid qilamanki, “Hurriyat” gazetasi ham bu borada o'z hissasini qo'shadi.

— Qadrli ustoz, samimiy suhbat uchun tashakkur! Sizga sihat-salomatlik tilaymiz.

Suhbatdosh:

Gulnora ShERMATOVA