Tarbiyada tanaffus bo'lmaydi!
— Oddiy maktabda musiqa fanidan dars beradigan o'qituvchi bizning musiqaga iqtidorli o'quvchilar uchun ixtisoslashgan maktabimizga kelib, o'quvchilaridan birining qobiliyatini sinab ko'rishimizni astoydil iltimos qildi. Maslahatimizga ko'ra, qabul imtihonlariga o'sha o'quvchisini olib keldi. Bola, keling, ismini shartli ravishda Tohir deylik, imtihonlardan yaxshi o'tdi, maktabning 5-sinfiga qabul qilindi, — deya hikoyasini boshladi erkak muallim. — Tohir g'ijjak, skripka chalishga qiziqarkan. Bu sozlar mutaxassisligim bo'lgani uchun, u bilan individual darslar o'tish mening zimmamga tushdi. O'quvchimning xayoli parishonroq, diqqatini jamlashi qiyinroq bo'lsa ham, musiqa bo'yicha darslarni yaxshi o'zlashtirar, vazifalarniyam qoniqarli bajarib kelardi. Lekin boshqa fanlar o'qituvchilarining deyarli hammasi shikoyat qilishardi: “Darslarga qiziqmaydi Tohir”. “Vazifalarni bajarmaydi”. “Sinfdoshlari bilan urishadi”. “Yotoqxonada hech kim u bilan bitta xonada turishni xohlamaydi”.
Tohir mening gaplarimga quloq solardi-yu, lekin kutilmaganda ishkal chiqarib qo'yaverardi. Maslahat bilan maktabga tajribali ruhshunos taklif qildik, u bola bilan ancha gaplashganidan keyin: “Muammolarning ildizi ko'proq o'quvchining onasi bilan bog'liqqa o'xshaydi”, — dedi. Onasini chaqirdik, ma'lum bo'ldiki, ayol eridan ajrashgan, Tohirni yoshligidan o'zi boqib kelarkan. Hamma narsadan norozi, asabiy… Hatto biror oydan buyon uchrashmagan bo'lsalar-da, onayu bola tuzukroq ko'rishib gaplashmadilar ham. “Avvalo, onani tarbiyalash kerak. Lekin bu juda qiyin ish. O'quvchingiz bilan suhbatdan bildimki, onasi hayotdagi barcha ko'rgiliklari uchun qasdini bolasidan olgan. Endi sizlar unga sabr-toqat bilan mehr, tarbiya ham berishlaring kerak”, — ruhshunosning bizga maslahati shu bo'ldi.
Bu gaplardan keyin ko'pchilik o'qituvchilarning Tohirga munosabati o'zgardi. Sinf rahbari yo'lini topib tushuntirgan bo'lsa kerak, sinfdoshlari ham undan shikoyat qilmaydigan bo'lib qoldilar. Eng muhimi, o'quvchimning o'zida ham yaxshi tomonga o'zgarishlar bo'layotganini sezib, ko'ra boshladik. O'zaro gaplarda muallimlar hazillashib meni “Tohirning dadasi” deyishardi. Chindan ham, u ertalab ishga kelganimda, o'quvchilardan birinchi bo'lib kutib olar, darsdan bo'sh paytlarida ham oldimga ko'p kelar, kechki payt kuzatib qo'yardi, unga mehrim tushib qolgandi.
O'quv yili tugab borar, yozgi ta'til oldidan deyarli hamma bolalar yuzida tez kunda jonajon oilasi, ota-onasi bag'riga borishlaridan xursandligi shundoq ko'rinib turardi. Faqat Tohirda bunday kayfiyat yo'q edi. Cababini tushunsam-da… ammo oqibati bunchalar ayanchli bo'lishi xayolimgayam kelmagandi.
Ta'tilga chiqib ketdik. Biror oylar o'tgandan keyin maktabimizning qorovuli kechqurun telefon qilib qoldi: “Bugun sizni Tohir degan o'quvchingiz so'rab keldi. “Bilmaysanmi, hozir hamma dam olishda”, dedim. Turdi, turdi, keyin ketdi”.
Keyingi haftada mudhish xabar keldi: “Tohir o'zini o'zi…”
Bu voqeaning yuz berganiga ko'p bo'lgani yo'q. Tohir so'nggi marta meni izlab kelib, uchratmay ketganidan haliyam iztirobdaman, — dedi muallim.
Balki, hayot qiyinchiliklari bemehr, jahldor qilib qo'ygan onadan, atrofidagilardan do'st topmagan bola ta'til paytida yana yolg'izlanib, umidsizlanib, dunyo ko'ziga tor ko'ringanda, musiqa muallimining mehrini, erkak muallimning ma'naviy panohini sog'inib, qo'msab, tayanch izlab kelgandir…
…Beshinchi sinfda o'qirdik. Darslarga xohlaganda keladigan, yolg'iz onaning yolg'iz o'g'li bo'lgan bir sinfdoshimizni matematika o'qituvchimiz Hakimov doskaga chiqarib:
— Beshga beshni qo'shsa, nechchi bo'ladi? — deb savol berdilar.
Javob bo'lmadi. Domla unaqasiga, bunaqasiga aylantirib so'radilar, to'g'ri javob yo'q. Shunda ustozimizdan:
— Cho'ntagingda beshta yong'oq bor edi. O'rtog'ing bilan yong'oq o'ynab, beshta yong'oq yutib olding, nechta bo'ladi? — degan savol chiqishi bilan, haligi sinfdoshimiz:
— O'nta! — dedi ovozi o'qday chiqib va shu zahoti yuziga domlaning shapalog'i tushdi:
— Ha, uyatsiz! O'zingning foydangga bo'lsa, kallang juda tez, to'g'ri ishlaydi! Foyda ko'rmaydigan bo'lsang, ahmoq bo'lib olasan-a?!
Bu voqea hech esimdan chiqmaydi. Boshqalar, balki, o'qituvchining bu ishini ayblar. Hakimov domla, aslida, juda og'ir-bosiq, el hurmatidagi inson edilar. Mening nazarimda, ayni o'sha holatda o'sha tarsaki va aytilgan gapning tarbiyaviy ahamiyati katta edi, shuning uchun ham hech qachon esimdan chiqmasa kerak.
…Keyingi yillarda maktab o'quvchilari bilan o'qituvchilari orasida (ba'zan ota-onalar ham faol ishtirokchiga aylanadilar) kelishmovchiliklar oqibatida ularning gap talashishi, so'kishishi, bir-birini haqoratlashi, qo'lu oyoqlar ishga tushib, zo'ravonlik qilishlar ijtimoiy tarmoqlarda shov-shuvga aylanib, muhokamalar qizib, vaqt o'tishi bilan so'nishi oddiy holat bo'lib qoldi. Shu satrlarni yozish asnosida o'zim ko'rganu eshitganlarimni eslab chiqdim: bunaqa noxush holatlarning aksariyati o'quvchi bilan ayol o'qituvchilar o'rtasida yuz bergan. Bundan istisno bir holat ko'z oldimdan ketmaydi: unda o'quvchi qiz muallim tomonga shiddat bilan o'dag'aylab kelyapti, ko'zoynakli erkak o'qituvchi bir og'iz so'z ham aytmay, joyida tosh qotib turibdi…
Marg'ilonda maktabning 8-sinfida o'qiyotganimizda, pedagogika institutining fizika fakulteti bitiruvchilari amaliyotga kelib, bizga dars o'tishdi. Mening doim vazifalarni bajarib kelishim, qiziquvchanligim, ko'p savol berishimni eslab qoldimi, xullas, amaliyotni yakunlab ketganlaridan keyin talaba yigit menga xat yozibdi. “Yaxshi o'qiyapsizlarmi, doim shunday intiluvchan bo'ling”, degan ma'noda. Hamma fanlarni, hamma o'qituvchilarni yaxshi ko'rganim uchun juda quvonib ketdim. U paytda maktubga javob yozish hozirgi kundagi telefon qo'ng'irog'iga “labbay” deyishdek gap edi. Xatga yarasha javob yozdim. Bir oz muddat o'tgandan keyin ikkita ayol o'qituvchimiz kutilmaganda meni darsdan keyin olib qolishdi. Ularning qo'lida xatjildi ochilgan xat bor edi.
— Qara, sen xat yozishib yurgan student yigitning oilasi bor ekan. Endi nima qilasan? — dedi muallimamiz.
Olti yoshdan maktabga borganman, o'sha paytda 14 yoshdagi qiz… Nima javob berganim ham, o'zimni qanday tutganim ham esda yo'q. “Nima uchun menga kelgan xatni ochib o'qidilaring?” deb so'rashga bilimu jur'at qayda? O'qituvchilarimning yuqoridagi savoli tagma'nosini yillar o'tib anglaganim sayin… hurmatli muallimalarimni tushungim keladi, ammo…
Yaram yangilandi: kichkina qizim birinchi sinfga borganda, men ota-onalar majlisida “Sinfning pardasi bor ekan, uni yangilamay, to'plangan pulga bolalar o'qiydigan kitoblar olaylik”, — deganim uchun muallima qizimga kunda baqiradigan bo'ldi; beshinchi sinfdaligida uzaytirilgan guruhning yoshgina muallimasiga: “Bolalar shug'ullanayotgan sinfda shashlik yer ekansizlar, shuni bolalarning oldida yemanglar”, — degan iltimosimga “Xohlasa, qizingiz ham olib kelib yeyaversin”, — degan javob oldim. Hech qancha vaqt o'tmay o'sha muallimaning shoshilinch chaqirgan ota-onalar majlisiga bora olmaganim uchun qish kunida qizimni bir hafta davomida maktabning birinchi qavati yo'lagini yuvishga buyuribdi. Men buni qizimning bitta barmog'i ko'karib ketganini ko'rganimdan keyin sababini surishtirib bildim. Muallimaga telefon qildim: “Qish kunida yosh bolaga sovuq suvda yo'laklarni yuvdirmang!”
Ertasiga qizim maktabdan qochib keldi, kitobjildini oldimga tashladi: “Nimaga o'qituvchimga telefon qildingiz? Hamma bolalarning oldida meni maktabdan uyga gap tashiydigan chaqimchi, deb darsning oxirigacha tik turg'azib qo'ydi…”
Boshqalar nima deydi, bilmayman, ammo ayni mana shu kabi holatlarda erkak o'qituvchilar o'quvchilariga bunaqa toshyuraklik bilan munosabatda bo'lganini ko'rmaganman.
Men ham ayolman, taqdirdoshlarimning haq-huquqlari poymol bo'layotganini ko'rib ko'rmaslikka oladigan, indamay o'tib ketadigan, vaqtimni yoki asabimni ayaydigan, “Falonchiga shu ishim yoqarmikin, yoqmasmikin?” — deb taroziga soladigan odatim yo'q. Ammo Yaratguvchining odam zotini erkak va ayolga ajratib, uning fitratiga azaldan qondek, jondek singdirib qo'ygan o'ziga xos xislatlardan ko'z yumish, ularni inkor etishning og'ir asoratlari, yo'qotishlari, fojialarini bir asrdan buyon jamiyatimiz ko'rib kelyapti. Ayol dalada ketmon chopib, erkak shiyponda choy qaynatishi, xotin bozorda qopu tog'ora sudrab, er uydagi televizor yonida bolalariga “qarab” o'tirishi, qizlar chet ellarda konteynerlarni to'ldirib “mol” tashib, yigitlar kiyim-kechak bozorlarida savdo qilishlari…ning oqibatida (juda yumshoq qilib aytganda) xalqning yemirilgan jismoniy, ma'naviy salomatligini to'liq tiklash mumkinmikin? Bunga qancha avlodning mehnatu xarajati kerak bo'larkin? Bunga javob qani?..
Oddiy aksioma: oilada bolalar tarbiyasida ota vazifasini ayollar bajarolmasligini, agar hayot taqozosi bilan onaning zimmasiga shu yuk tushsa, juda og'ir va uning uddasidan hamma ayollar ham chiqa olmasligini yaxshi bilamiz-ku! Maktab ham bola uchun oilasi kabi yaqin, qadrdon; umrining ko'p vaqti maktabda ham o'tadi. Har bir bola — bir dunyo, shunga yarasha munosabatlar kerak. Maktabda erkaklarga nisbatan hissiyotlarga beriluvchanligi, xulosa chiqarishda shoshqaloqroq ekani, tashqi belgilarga, o'tkinchi gap-so'zlarga ishonuvchanroqligi, podadan oldin chang chiqarib qo'yib, keyin pushaymon bo'lib yurishi ilmiy-hayotiy jihatdan isbotlangan biz — ayollarga erkaklar bosh, yo'ldosh, maslahatdosh, maslakdosh, yelkadosh bo'lib turmasa, dunyodagi eng og'ir, murakkab, nozik va oqibati Vatan, xalq taqdirini belgilaydigan vazifa — bolalar tarbiyasida zarur hayotiy muvozanatlarni saqlab bo'lmasligini ko'rib turibmiz. Agar buni endi ham tushunmasak, tan olmasak, oxiri xosiyatsiz bu yo'ldan chiqib ketish choralarini ko'rmasak, zurriyotlarga jabr qilib qo'ymasmikinmiz?
…Tanaffus paytida telefonini kuzatib o'tirgan magistrant yigit kulib yubordi, xursandlik yuz-ko'zida balqib turardi. Saboqdoshlari savol ma'nosida qarashgandi, so'zlay boshladi:
— Bakalavr bosqichini bitirgach, magistraturaga kirgunimcha maktabda o'qituvchilik qildim. 7-sinf rahbarliginiyam berishdi. Yangi ish boshlaganimda, o'quvchilarning maktabga vaqtida kelishi, darslarga tayyorgarligiyu davomati, kiyinishi, yurish-turishi, muomalasi, hatto ayrimlarining chekishi, darsdan keyin yuz beradigan kutilmagan voqealarni o'rganib, sabablarini tushunib, bolalar bilan til topishib, o'z yo'limga solib olgunimcha oson bo'lmadi. O'qituvchilik juda qiyin kasb ekanini tushundim, tajribali ustozlardan maslahat oldim, o'qib o'rgandim, bolalarning o'zlariga suyanib ishladim. Qarang, o'quv yilining oxiriga kelib sinfimiz maktabdagi eng namunali sinflardan biri bo'lib qoldi. Hozir xursand bo'lganimning sababi… O'rnimga tayinlangan yangi ustoz sinfga kirgan ekan, bolalar unga quloq solmay, to'polon qilishibdi. Yangi o'qituvchi telefonini ochib: “Men sizlarning bu holatlaringni videoga olib, magistraturaga kirgan o'qituvchilaringga yuboraman”, — degan ekan, hamma bola jim bo'lib, darrov joy-joyiga o'tiribdi. Kasbdoshim o'sha holatni rasmga olib menga jo'natibdi. Bular — mening bolalarim, — deya magistrant telefonini ochib, atrofidagilarga ko'rsatdi: unda sinf xonasida qo'llarini partaga qo'yib, o'qituvchini diqqat bilan tinglash ishtiyoqida o'tirgan o'quvchilar surati bor edi…
Tan olish kerak, kiyinish, yurish-turish, o'qib o'rganish, o'zaro munosabatlardagi kemtigu noqisliklarni muhokama qilganda aksariyat erkak o'qituvchilar o'quvchining yoshligiyu tajribasizligini hisobga olib izzat qilib turadilar. O'zi va o'zgalarning hurmatini saqlaydigan muallimalardan ming bor uzr so'ragan holda aytaman, ayrim ayol o'qituvchilar bu masalalarda o'quvchilarini ham o'z tengdoshlari qatorida ko'rib muhokama qilishlari, xulosa chiqarishlari odobu axloqqa zid holatlar kelib chiqishiga sabab bo'lyapti. Bu borada ko'pchiligimiz oddiy kuzatuvchilarmiz, fikru mulohazalarimiz asossiz, noto'g'ri bo'lishi mumkin. Keling, ta'lim-tarbiya sohasida olib borilgan xalqaro tadqiqotlar natijalariga e'tibor qaratsak:
Mutaxassislarning fikricha, maktabda erkak o'qituvchilar bo'lishi o'quvchilarning o'zlariga nisbatan zo'ravonlikka moyil bo'lmagan, ayollar bilan munosabatda ijobiy xislatlarni o'rganish mumkin bo'lgan shaxslarni kuzatishi, ular bilan muloqot qilishiga imkon beradi. Agar o'g'il bola o'zining yaqin atrofida bunday ibratli insonni ko'rmasa, hayot unga shubhali guruhlarning “avtoritet”lari, ko'cha urush-janjallarining “akaxonlar”ini to'g'rilab qo'yishi ham mumkin.
Olimlarning ilmiy izlanishlari xulosasiga ko'ra, maktablarda erkak o'qituvchilarning ishlashi muqobillik, zo'ravonlikka qarshi turish va gender tenglikning mardona ko'rinishlari tarqalishiga asos bo'ladi. Shu bilan birga, o'qituvchi erkaklar keyingi paytlarda o'quvchilar ongiga singib borayotgan bir stereotipni yo'qotishga, ya'ni ta'lim berish erkaklarga ham, ayollarga ham munosib kasb ekanini anglatishga yordam beradi.
Nisbatan olganda, erkak o'qituvchilar darslarda o'z ijodiy qobiliyatlarini ko'proq qo'llaydilar. Bu holat o'quvchilarni fanlarga qiziqtiradi, darslarni yaxshi o'zlashtirishlariga sabab bo'ladi. Erkak o'qituvchilar ayol o'qituvchilarning dars berish usullariga yangiliklar, to'ldirishlar kiritadi. G'arbiy Yevropa, Skandinaviya mamlakatlari, Yaponiya, AQSh ta'lim tizimidagi ijobiy tajribalardan chiqarilgan xulosalarga ko'ra, pedagog kadrlarni taqsimlashning eng samarali usuli bunday e'tirof etilgan: boshlang'ich sinflar o'qituvchilarining ko'pchiligi ayollar bo'lishi kerak (bolaga hali onadek yaqin inson kerak). O'rta sinflarda erkak va ayol o'qituvchilar nisbati tengroq bo'lgani yaxshi. Yuqori sinflarda esa ayol o'qituvchilar 15-20 foizdan oshmasligi kerak.
Ayni xulosalardan kelib chiqsak, Yangi O'zbekistonda Uchinchi Renessans poydevorini qurmoq uchun, avvalo, jamiyatimiz o'qituvchilarning hurmat-e'tiborini va hukumatimiz o'qituvchilarning moddiy ta'minotini birinchi darajali “SOS” vazifa sifatida yuksak darajaga ko'tarishi shart.
Tarbiyada tanaffus bo'lmaydi! Maktablarga eng qobiliyatli insonlar, jumladan, erkak o'qituvchilar qaytishi, ular yangi avlodlar hayot-mamoti bilan bog'liq muammolar, dardlarni bartaraf etishda tabiatan kuchli toifa ko'tarishi mumkin bo'lgan mas'uliyatni zimmaga olishlari, bolajonlarimizga chin do'stdek, aka-ukadek, otadek jonkuyar va qat'iyatli ustoz maqomida muqim bo'lsalar, maktab ta'lim-tarbiya jarayonidagi biryoqlamaliklar, nomutanosibliklar, noo'rin cheklanishlaru haddan oshishlar kamayib, yo'qolib boradi, degan umiddamiz.
Muhtarama ULUG'OVA,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.