Turkiy ism — o'zligim mening

yoxud asl milliy ismlarga qachon qaytamiz?

Jiyanim qo'ng'iroq qilib qoldi:

— Ammajon, suyunchi bering, o'g'illi bo'ldim.

— Qutlug' bo'lsin, muborak bo'lsin! — xursand bo'lib ketdim xushxabardan. — Istiqboli nurli bo'lsin, ilohim…

— Rahmat, ammajon, aytganingiz kelsin. Ismini Umar qo'ymoqchiman, nima deysiz?

— Umar yaxshi ism. Ulug' ism. Umarjon desa ham bo'ladi (har qalay, qulog'imga shunday eshitildi).

— Yo'q, Umar emas, “O” bilan boshlanadi, Omar, ya'ni arabcha haqiqiy aytilishini qo'ymoqchiman. Hech qanday “bek”, “jon” qo'shimchalari kerak emas…

O'ylab qarasam, millatimizga qo'yilgan ismlarning to'qson foizini arabiy va forsiy ismlar tashkil etar ekan. Har qalay, “jon”, “xon”, “bek” qo'shimchalari bilan ularni “o'zimizniki” qilib olamiz. Jiyanimning fikridan keyin… Aslida, millatga xos ism ham milliy qadriyat sanaladi. O'zligini anglagan millat egalari buni unutmasligi kerak.

Akayo, Genrix, Vladimir, Jun-san, Vaso, Akshay, Syaomin… Bu ismlarni eshitgan zahoti qaysi millat vakili ekanligini anglab yetasiz, shundaymi? Ba'zi ismlar ko'p millatlarda uchraydi, masalan, Denis. Ammo ularning familiyalari orqali bemalol millatini ajrata olasiz. Misol keltiradigan bo'lsak, gruzin millatining familiyalari “dze” yoki “shvili” qo'shimchalari bilan aytiladi: Maxarashvili, Kopadze, Shevarnadze, Beridze… Arman millatida “yan” qo'shimchasi mavjud. Rus millati ism-shariflarida esa “vich” bor. Bu o'z davrida bizga ham “meros” bo'lib o'tgan.

Ismlari biz bilan bir xil bo'lgan qo'shni davlat Tojikistonda familiyalar “zoda” qo'shimchasi bilan yuritiladi: Qurbonzoda, Rahmonzoda… Shu o'rinda ikki-uch yil avval ijtimoiy tarmoqlarda berilgan xabarga ko'ra, ushbu davlatda tug'iladigan chaqaloqlarga faqat tojik, ya'ni forsiy ism qo'yilishi haqida qaror chiqqanini eshitgandim. Bu xabar qay darajada to'g'ri, bilmadim, biroq buni eshitib xursand bo'lganman. Chunki ism har bir millatning o'zligini anglatib turishi kerak.

Xorijda davlatimiz xizmatida bo'lgan o'g'lim qo'ng'iroq qilib qoldi. Salom-alikdan so'ng muddaoga o'tdi:

— Keliningiz shu kunlarda ko'payishadi. Farzandimga turkiy ism qo'ymoqchiman.

— To'g'ri o'ylabsan, o'g'lim, — xursand bo'ldim fikridan. — Ism ham millatni anglatib turuvchi qadriyat.

— Shunday, ayajon. O'zingizga yoqqan turkiy ismlardan yozib yuboring…

Evropada tug'iladigan nabiramga ism tanlash uchun kutubxonalardan turkiy ismlar kitobini izlay boshladim. Baxtga qarshi, bunday kitob topa olmadim. Umumiy ismlar kitobida esa, asosan, arabiy va forsiy ismlar joy olgan. Shunga ham yetti yil bo'lyapti. Hozir ham bunday kitob bor deb o'ylamayman. Negaki, yurtimizda tug'ilayotgan chaqaloqlarga, asosan, arabiy ismlar qo'yilmoqda. Albatta, bu islom diniga e'tiqod qilishimiz bilan uzviy bog'liq. Mamlakatimiz aholisining to'qson foizini musulmonlar tashkil etadi. Albatta dinimizni yaxshi ko'ramiz, e'tiqod qilamiz, musulmon ekanimizga shukronalar keltiramiz. Biroq bu e'tiqod millatimizga — o'zligimizga tegishli bo'lgan qadim qadriyatlarimizga raxna solmasligi kerak.

Atrofimdagi ba'zi voqealardan hayratga tushaman. Nima emish, allakim islom diniga e'tiqodi kuchayib, o'z ismini arabiy qilib o'zgartiribdi. Shu o'rinda bir haqiqatga yuzlanishimiz shart deb o'ylayman, ya'ni arabiy ismlar islom dini kirib kelmasidan avval, o'z tillari bilan aytganda, johiliyat davrida ham xuddi shunday bo'lgan. Islom dini kirib kelganidan keyin, islomiy ismlar joriy qilinganda, farz qilinganda ham mayli edi. Aytmoqchimanki, arab millati qadim davrlardan buyon ajdodlari ismini ardoqlab kelmoqda.

Shunday ekan, turk eli farzandlari nima uchun ajdodlaridan meros turkiy ismlarni unutishi kerak? Nima uchun yurtimiz egalari o'zga millat ismlari bilan dunyoga bo'y ko'rsatishi kerak?! Nima uchun Turon elida yashab o'tgan ota-bobolarimiz, ena-momolarimiz ismi chetda qolmoqda, unutilmoqda? Ko'ksida Vataniga, millatiga muhabbati sobit inson borki, buni o'ylab ko'rishi lozim emasmi?

Turkiya davlati kinorejissyorlari tomonidan tarixiy voqealar asosida suratga olingan “Choliqushi” badiiy filmi barchamizga yaxshi tanish. Yodingizda bo'lsa, shu filmda qizlardan iborat sinf o'quvchilari ustozlariga bir-bir o'zlarini tanishtiradi: Ayshe, Ayshe… ya'ni qizlarning asosiy qismining ismi Ayshe bo'ladi. Hozirda esa turk filmlaridagi qahramonlarning ismlari deyarli turkona: Chechak, Gulzor, Dunyo, Osmon, Sevgi, Bahor, Turon, Arslon… Qanday go'zal ismlar! Darhaqiqat, qadim ajdodlarimiz tabiat bilan uyg'unlikda ism qo'yishgan. Qo'shnimiz Qozog'istonda ham bizga nisbatan turkiy ismlarga ko'proq e'tibor qaratilishiga guvohman.

Maqolani tayyorlash jarayonida turkiy ismlar berilgan kitobni topa olmagach, ijtimoiy tarmoqdan foydalandim. Afsuski, ijtimoiy tarmoqda ham “turkcha ismlar ro'yxati qani?” degan so'roqqa duch keldim, ya'ni ismlar berilmagan. O'zbekcha ismlar ma'nosi degan bo'limda esa uchta rukn bo'lib, birinchisi “Arabcha”, ikkinchisi “Boshqalar”, uchinchisi “Fors-tojikcha” deya belgilanibdi. E'tibor qilgan bo'lsangiz, o'zbekcha ismlar bo'limida “O'zbekcha” degan ruknning o'zi yo'q. Bu qay darajada afsuslanarli ekanligini anglab yetgandirsiz?!

Men jurnalist sifatida vatanparvarlik ruhidagi ko'plab tadbirlarda ishtirok etganman. Biroq mana shu yig'inlarning birortasida o'g'il-qizlarimizga turkiy ismlar qo'yish haqida so'z yuritilganini eslay olmayman. To'g'rirog'i, bu borada biror marotaba fikr bildirilmagan, bahs-munozara bo'lmagan.

Donolarimiz “Ismlarda hikmat bor”, deyishadi. Darhaqiqat, qadim ajdodlarimiz shu haqiqatga qattiq amal qilishgan. Yangi tug'ilgan chaqaloqqa ism qo'yishga katta e'tibor qaratilgan. Yangi mehmonga kattalar ishtirokidagi marosim orqali ism tanlangan. Ma'nosi, jarangdorligi inobatga olingan.

O'zbekcha ismlarni izlash chog'ida Otabek va Kumush ismlariga duch keldim. Qarang, o'zbekning ulug' yozuvchisi Abdulla Qodiriy o'zining betakror asari “O'tkan kunlar”ning bosh qahramonlariga o'zbekcha ismlar tanlagan. Bu bejiz emas, albatta. Millat erki deya ko'ksi kuyib o'tgan, jadidchilik harakatining ilg'or vakillaridan bo'lgan yozuvchining chin ma'noda vatanparvarligidan dalolat bu. Millatparvar inson o'zgacha bo'lishi mumkin emas.

Yaqinda hamkasblarimdan biri nabirasiga Alp-Arslon deya ism qo'ydi. Turkiylarga hos qanchalar chiroyli ism! Umidim, tilagim — yurtimizda mana shunday Alp-Arslon, Alp-Tegin, Oybarchin va To'maris kabi turkiy ismlar ko'paysin. Sizga necha yuzlab arabiy va forsiy ismlar ichidan izlab-izlab topganim — o'zbekcha ismlar ro'yxatini ilindim.

Gulbarshin — ipak guli degan ma'noni anglatadi. Guldek chiroyli, nafis, ko'zni qamashtiruvchi husnga ega.

Ismadiyor — Vataniga, xalqiga vafodor, jonini beruvchi yetuk inson.

Sevarbek — yurtini, elini, yaqinlarini sevadi.

Xushnur — xush kayfiyat inson, chehrasi nurli.

Bobur — yo'lbars, arslon, ulug', buyuk. Shuningdek, tez gapiradigan odam ma'nosi bor.

Botir — mard, jasur, qo'rqmas.

Yorqin — kelajagi porloq, mehr-shafqatli, muruvvatli, ko'ngli ochiq.

Jo'rabek — do'stlikni qadrlovchi, jo'ralarning begi.

Lochin — lochindek ziyrak, dovyurak, chaqqon, tezkor.

Oybek — beklar naslidan bo'lgan omadli, baxtli, oydek porloq.

Otabek — shahzoda, xonzoda, beklar boshlig'i, yetakchisi, sardori obro'-e'tiborli, nasl-nasabli.

To'lqin — hayotda yayrab, yashnab, dengiz to'lqinidek jo'shqin, to'lib-toshib yursin degan ma'no mujassam.

Ulug'bek — buyuk hukmron, buyuk sulton yoki beklarning begi.

O'ktam — g'amxo'r, mehr-muruvvatli yoki mag'rur, viqorli, mustaqil, erkin.

O'tkir — mohir, aqlli, zakovatli, o'tkir. Dono, bilimli, zehnli, ziyrak.

Uchqun — hayoti nurli, tolei porloq, iqboli baland, saodatli va omadli.

Fayzbek — beklar avlodiga mansub, fayz-barakali, omadli, saxovatli.

Erkin — hur, ozod, mustaqil, hech kimga tobe bo'lmagan.

Elbek — elning boshlig'i, sardori, yo'lboshchisi.

Oybarchin — oy yuzli, oy chehrali, iboli, hayoli, qalbi pok.

Binafsha — ko'rkam, nafis, suluv.

Yorqinoy — hayoti nurli, mehribon dilkash qiz.

Ifora — xushbo'y, yoqimli iforli, nafis hid taratuvchi.

Kamola — kamolga erishgan yetuk, zebo, ko'rkam, mukammal.

Kumush — kumushdek yorqin, qadrli, oq yuzli oqbadan go'zal.

Nargiza — nargis (bo'tagul)dek nozik, nafis, zebo, go'zal.

Yulduz — yulduzdek yorug' yuzli, nurli, chiroyli, latofatli. Tolei yulduzdek yuksak va iqboli porloq.

Darhaqiqat, inson hayotida unga qo'yilgan ismning o'rni juda katta ahamiyatga ega deyishadi. Qayda bo'lsam, boshda do'ppim deganlaridek, farzandlarimiz, nabiralarimizga o'zligimizga xos bo'lgan turkona — o'zbekona ismlardan qo'ysak, bu ham millatparvarlik va o'zligini anglashdan dalolat bo'lgay!

Zulfiya YuNUSOVA,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.