Kitobdan xanjarning farqi

yoki mutolaa madaniyati haqida

Anchadan beri she'r mashq qilayotgan qiz qoralamalar bilan to'ldirgan bir nechta daftarlarini o'zi ustoz deb bilgan bir shoirga olib bordi. Ustoz ularni o'qidi, tahrir qildi, saraladi, qarabsizki, naq yuztacha she'r tayyor. Kitob chiqaraman deb nashriyotma-nashriyot yugurgan qiz axiyri bittasida to'xtadi. “Mablag' to'lansa, bir haftada bosib beramiz”, deyishdi.

Belgilangan muddatdan avvalroq xushxabar keldi, qiz dugonasi bilan ikkita katta sumkani ko'tarib nashriyotga jo'nadi. Nashriyot xodimi ixchamgina o'rog'liq karton qog'ozning bir chetini ochdi. Qiz ajablanib: “Bori shumi?” dedi. Kitobcha yupqagina edi, darrov varaqladi, topshirgan she'rlari barisi joy-joyida. Hafsalasi pir bo'lib dugonasiga qaradi, u yelka qisdi. Uylariga qaytarkan, yo'l-yo'lakay faqat bir gapni takrorlardi:

— Qo'lga ilinadigan kitob bo'lmabdi-da, men qizlarimizga ko'rsatib maqtanmoqchiydim…

* * *

Bir kuni kitob do'koniga kirdim.

Hamma yoq kitob, har xil yoshdagi, turli kasbdagi kishilar o'ziga keragini tanlab olaveradi. Odatdagidek, badiiy asarlar bo'limiga o'tdim.

Kitoblar liq to'la javon yoniga borib, bittasini qo'limga oldim. Nima haqda yozilgan ekan, deb qiziqdim. Aksariyati maishiy mavzular ekan, qaytib joyiga qo'ydim. Kitoblarni ko'rayotgan ikkita qizning gaplari qulog'imga chalindi:

— Qara, yuzidagi rasm chiroyli ekan, olaylik, ertangi tug'ilgan kunda gulga qo'shib beramiz.

— Kitob obkelibdi, deb ensasi qotmaydimi, ishqilib?

— Yoniga yana biror narsa olarmiz. Ichiga ruchka bilan yozmaymiz-da, shunda bu chiroyli kitobni u ham kimgadir sovg'a qiladi…

*  *  *

Yo'l-yo'lakay kelayapman-u, yaqinda Yaponiyadan qaytgan jiyanimning aytganlari yodimga tushadi. Yaponlar ko'cha transportida ishga ketayotib ham, biror joydan qaytayotib ham faqat nimadir o'qib o'tirisharkan. O'zaro gaplashish yo'q, derazadan tashqariga qarash yo'q, faqat tizzalarida kitob.

“Ular vaqtni bekor o'tkazishmas ekan”, dedi jiyanim.

O'ylab qaralsa, vaqt — bizga in'om etilgan eng noyob ne'mat, foydali yumushga sarf etilmasa, behuda ketadi, aslo ortga qaytmaydi. Ko'pincha kuzataman, o'zlarini san'atda yulduz deb hisoblaydigan ayrim yoshlar telejurnalistning “Oxirgi marta qaysi kitoblarni o'qidingiz?” degan savoliga “Kitob o'qishga ulgurmayapman, vaqt tig'iz”, deb javob berishadi.

Yoshlar kitob o'qishsin degan maqsadda bugungi kunda qanchalab ko'rik-tanlovlar o'tkazilyapti, yuz minglab nushada kitoblar nashr etilmoqda, ammo natija kam…

O'sha kuni ko'nglimdan kechganlarni qog'ozga tushirdim:

So'nggi rusumdagi yangi telefon

Sohibiga doim hamroh, ham aziz.

Uy to'rida kitob taxlangan javon,

Necha yillardirki o'qilmas, esiz.

Do'kondan did bilan tanlangan edi,

Sarlavha antiqa, muqova yorqin.

O'yladimki… ular ulkan javonni

Bezash uchungina olinganmikin?..

Hech biri hech qachon varaqlanmaydi,

Telefon-chi, tez-tez almashtirilar.

Javon to'la kitob, qaramas hech kim,

Hatto changi artib qo'yilmas bir bor.

Aslida, har yangi asar — mo''jiza,

U qalblarga ilmu durlar sochadi.

Kim neni yo'qotsa, neni izlasa,

Barisini kitobdan topadi!

Bir vaqtlar oddiy bir haydovchining ko'p kitob o'qigani tufayli rahbar bo'lib ketgani haqidagi voqeani menga otam gapirib bergandi. Ancha yillar muqaddam bir xo'jalik raisi bo'lgan. Uning ajoyib odati bor ekan. Yo'l-yo'lakay do'konlardan yangi chiqqan kitoblar xarid qilib mashina orqasiga qo'yaverarkan. Raisni olib yuradigan shofyor xo'jayini majlisga kirib ketgach, o'zi singari shofyorlar bilan qarta o'ynab o'tirganini nihoyat ko'rib qolgan rais shofyoriga kitoblardan birini tutqazibdi va: “Qarta o'ynaguncha shuni o'qib o'tir, dunyodan xabaring bo'ladi”, debdi.

O'shandan so'ng shofyor mutolaaga qiziqib ketib, bo'sh qoldi deguncha qo'liga kitob oladigan bo'libdi. Dunyoga, hayotga qarashlari o'zgaribdi. Rais keksaygach, shofyorini o'ziga yordamchi qilib olibdi. Nafaqaga chiqqanidan so'ng shu yordamchi uning o'rniga rais qilib tayinlanibdi.

Kitob o'qishning foydalari shu darajada ko'pki, buni faqat doimo mutolaa qilib turadigan kishilar his etadilar. Bitmas-tuganmas zavq olayotgan kitobxon mutolaa paytlarida turmushning barcha ikir-chikirlarini unutadi, yayraydi, kitobdagi so'zlar kuch-qudrati va harorati ko'ngliga ko'chadi, ko'ngli o'sadi, tozaradi, yanada yangi orzu-umidlar bilan to'ladi. So'z boyligi ortadi, fikrini aniq va lo'nda ifodalashga odatlanadi.

Oilamizning do'sti — Arnasoyning dalayu dashtida yashaydigan Abdukarim akamiz kitobga juda o'ch edi. Yangi kitoblar daragini eshitsa, qog'ozga yozib olib, ataylab poytaxtga kelardi, bir sumka kitob bilan uyiga qaytardi. Unsunoy yangamizning aytishicha, jamiyatda neki yangilik bo'lsa yoki hukumat tomonidan chiqarilgan biror qaror yo farmon mazmunini yon-atrofdagilar Abdukarim akadan so'rasharkan, bu kishi ularga sodda tilda tushuntirib berarkan. To'y-ma'rakalarda ham qiziq voqealarni binoyidek so'zlab, hammani og'ziga qaratarkan.

Kitob o'qishga qiziqishim otam tug'ilgan kunimda “O'zbek xalq ertaklari”ni sovg'a qilganlaridan keyin boshlangan. Pedagog bo'lganlari uchunmi, o'zlari ko'p o'qirdilar, men o'qiyotgan kitoblarni qo'llariga olib, mazmunini bilishga urinardilar. Bir marta Mopassanning “Do'ndiq qiz” hikoyalar to'plamini kutubxonadan olib o'qiyotganimda ko'rib qoldilar. “Bu sening yoshingga mos emas”, dedilar. Otamning qistovi bilan kitobni qaytarib topshirganman. “Kitob ongni o'zgartirishga qodir”, deyishadi. Bolalikda men uchun taqiqlangan kitoblarni ancha yillardan keyin o'qigach, otamdan ich-ichdan minnatdor bo'lganman.

Yoshlik paytlarimda Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asarini, keyinchalik “Kichkina shahzoda”ni o'zim tushunganimcha o'qigandim. Keyinchalik esa shu kitoblarni rosa izlaganman. O'rxon Kamolning “Erk”, Sohib Jamolning “Guli siyoh”, Drayzerning “Jenni Gerxart”, o'zimizning taniqli yozuvchilarimizning mashhur asarlari… Xullas, sanayversam ro'yxati uzun, ularni ancha yillar ilgari o'qiganligim tufayli, sog'inib, yana qaytadan o'qigim kelganda topilmagan.

Yaxshi kitob rastalarda ko'p turmaydi. Darrov xaridori chiqib, qo'lma-qo'l o'qiladi. Hamma davrlarda ham shunday bo'lgan. Bobokalonlarimiz qishning uzun kechalarida sandal atrofida o'tirib, ko'hna kitoblarni o'qishgan. Butun oila jamuljam bo'lib eshitishgan, sovuq qotgan vujudlari kitoblarning sehru haroratidan ilib, ko'ngillari yorishgan. Yosh-yalanglarga ibrat, kattalarning aqlu shuuriga madad bo'lgan bu kitoblar…

Bir rivoyat eshitgandim. Oqil podsho o'tgan ekan. Fuqarolarining biri unga arz qilib, uyidan chiroyli o'tkir xanjari va bobolaridan meros qolgan kitobi yo'qolganini aytibdi. Shunda podsho hammaga e'lon qilibdi:

— Xanjarni topganga ming tillo, kitobni topganga ikki yuz tillo mukofot bor.

Buni eshitganlar: “Nahotki podshomiz aqlli va ziyoli bo'la turib, kitobdan xanjarni ustun qo'ysa?” deya ajablanishibdi. Podsho bu savolga aniqlik kiritibdi:

— Xanjarni olgan odam uni yomonlik yo'lida ishlatishi mumkin, uni tezroq qaytib olmoq lozim. Kitob kimning qo'liga tushmasin, faqat ma'rifat ulashadi, bundan ko'nglim to'q.

Kishilar o'z podsholarining aql-zakovatiga yana bir karra tahsin aytishibdi.

Dunyo ruhshunoslarining aniqlashicha, ko'plab kitoblar inson ruhiyatidagi ayrim nosozliklarni davolab yuborarkan. Ularning aytishlaricha, mumtoz asarlar kitobxonga anchagina foydali fikrlar beradi, uni ba'zi xatolardan xulosa chiqarishga o'rgatadi.

Sarguzasht asarlar diqqatni to'plash va mantiqqa asoslanish xislatlarini rivojlantiradi. Bunday asarlardagi chigal syujetlar o'quvchini g'amginlikdan va og'ir muammolardan chalg'itadi. Ruhiy notinch bo'lgan paytlarda sarguzasht voqealarni o'qish tavsiya etiladi.

Depressiya holatlarida ko'proq she'rlar o'qish kerak ekan. Insultdan keyingi tiklanish davrida shifokorlar bemorlarga she'r o'qishni qo'shimcha muolaja sifatida tavsiya etadilar.

Nevrologlar kitob o'qish miyani mashq qildirishning o'ziga xos usuli deb hisoblashadi. Chunki yangi axborot qabul qilinganda miyaning qisqa va uzoq vaqtli xotira uchun javobgar sohalari orasida yangi aloqalar shakllanadi. O'qish jarayonida his-hayajon qo'zg'atuvchi tizim ishga tushadi. Yangi kitob o'qigandan so'ng ruhiy faollik oshib, bu tushkun holatdagi kishilar uchun sog'ayish reabilitatsiyasi vazifasini bajaradi.

Manbalarga ko'ra, qadimda kitoblar juda qimmatga baholanib, kishilar o'rtasida ularning qadr-qiymati baland bo'lgan. Ba'zan bitta kitobni qon-qarindoshlarning hammasi navbat bilan o'qiganlar. Kitoblarni yo'qotmaslik shart bo'lgan. Hatto o'n sakkizinchi asrgacha ko'plab kutubxonalarda nodir kitoblar o'g'irlanmasligi uchun zanjirga bog'lab qo'yilarkan.

Kumush-oltin taqinchoqlarimizni zarrin qutichalar ichida javonlarning eng yuqorisiga qo'yib avaylaymiz. Kitoblarga ham xuddi shunday munosabatda bo'lishimiz kerakmikin… Negaki taqinchoqlar bilan yasanib quvonishimiz nari borsa bir haftagacha cho'zilar. Lekin o'qigan kitoblarimiz zavqi-shodligi bizni uzoq yillar tark etmaydi. Shu zavqu shodlikni farzandlaru nabiralar ko'ngliga ham ko'chiraylik.

“Bitta kitob o'qiydigan bola o'nta kitob o'qimaydigan bolaga rahbardir”, degan edilar davlat rahbari. Aslida bu gap mazmunida kitobxon yosh avlod shakllanib, safi kengayishiga umid va ishora bor.

Ming afsuski, bugun juda ko'pchilik savodxonlik, ma'rifat belgisi sifatida gazeta-jurnallar, kitoblarni emas, qo'llaridagi shapaloqdek telefonlarini tushunadigan bo'lib qolishgan. “Gazeta nima uchun, mana shu telefonda hamma narsa bor-ku”, — deyishadi. Hatto ayrim katta-kichik rahbarlarning ahvoli ham shu. Telefon hech qachon kitobning, gazeta-jurnallarning o'rnini bosa olmaydi. Buni tushunmagan odam ochig'i… kitob ham, matbuot ham o'qimaydi. Ming afsus!

Gulchehra JAMILOVA,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist.