“Jurnalistlik toshi juda og'ir, noni g'oyat qattiq…”
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist, O'zA Bosh direktori,
senator Abdusaid KO'ChIMOV bilan suhbat
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi tomonidan navbatdagi yangi loyiha — “Ustozlar nima deydi?” dasturini doimiy ravishda tayyorlash yo'lga qo'yilganidan yaxshi xabardorsiz.
Ushbu loyiha orqali ommaviy axborot vositalarida uzoq yillardan beri faoliyat olib borayotgan, shuningdek, ayni kunda keksalik gashtini surayotgan ustoz jurnalistlarning tajribalari, hayot va ijod yo'li bilan media soha vakillarini, jamoatchilikni tanishtirish, milliy jurnalistikamizning bugungi holati, uning rivoji yo'lida amalga oshirilayotgan ishlar, sohamizga oid dolzarb masalalar xususida fikr almashishni yo'lga qo'yish ko'zda tutilgan.
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist, O'zbekiston Milliy axborot agentligi (O'zA) Bosh direktori, senator Abdusaid KO'ChIMOV “Ustozlar nima deydi?” dasturining galdagi mehmoni bo'ldi. Quyida ayrim juz'iy qisqartirishlar bilan ushbu suhbat matni bilan tanishishingiz mumkin.
— Abdusaid aka, yarim asrdan ko'proq faoliyati jurnalistika bilan bog'liq va mehnatlari e'tirof etilgan ijodkor sifatida fikringizni bayon etsangiz: jurnalistning asosiy quroli nima va jurnalist qalamining kuchi qanday namoyon bo'ladi?
— Buni xushomad deb hisoblamaysizlar. Avvalo, O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi “Ustozlar nima deydi?” loyihasini tashkil etgani uchun alohida minnatdorlik bildirmoqchiman. Sababini izohlasam, xalqimizning juda ibratli, hikmatli maqollaridan birida: “Bola — loy, ustoz — kulol”, deyiladi. Bu — ustozu shogirdlikning juda mos ramziy ifodasi. Qachon ustoz-shogirdlik deymiz? Qachonki ustoz-shogirdlik yaxshi yo'lga qo'yilsa, ustozlarning tafakkur chashmalaridan, bosib o'tgan yo'llaridan, orttirgan yaxshi tajribalardan yoshlar ham bahramand bo'lsalar, o'sha sohada nimadir ijobiy o'zgarishlar bo'ladi. Bu — haqiqiy ustoz-shogirdlikning mevasi.
Mana shu ma'noda “Ustozlar nima deydi?” mavzui atrofidagi suhbat, fikrimcha, nafaqat yoshlarga, balki o'rta va hatto keksaroq yoshdagilar, jurnalistlaru ijodkorlarga, tomoshabinlarga ham foydasi tegadi.
Endi savolingizga kelsak. Bugun juda ko'p masalalarda dunyo bilan bo'ylashish yo'lidan boryapmiz. Bu kimdandir o'zib ketish, kimnidir mensimaslik yoki kimlargadir o'zimizni ko'z-ko'z qilish degani emas. Chunki odam, avvalo, o'zini, yonidagilarni tanishi va o'zi yaxshi yashashi uchun, Vataniyu oilasi tinch, obod bo'lishi uchun harakat qiladi. Jurnalist, ayniqsa, o'zidan oldingi ustozlar o'gitlaridan to'g'ri xulosa chiqargandagina darsliklarda, kitoblarda, darslarda aytilmagan, yozilmagan fikrlarni, hayotiy voqealarni anglab tahliliy fikr yuritadi.
Yana bir muhim gap: ota-bobolarimiz hamisha yoshlarga bag'rikenglik bilan g'amxo'rlik qilgan. “Katta arava qaerga yursa, kichkinasi ham shu yerga yuradi”, deb bejiz aytilmagan.
Ya'ni, yosh avlod o'zidan ulug'lardan ibrat oladi. Aytishadi-ku: “Igna qaerga yursa, ip orqasidan yuradi”. Dunyo axborot vositalari nihoyatda rivojlanib, internet saytlari birinchi darajaga chiqib ketgan bugungi kunda yozma ommaviy axborot vositalari bilan elektron ommaviy axborot vositalari o'rtasida yaxshi ma'nodagi ijodiy raqobat kuchaydi. Mana shunday sharoitda yozma uchun ham, elektron uchun ham ustozlar ibrati, tajribasi muhim rol o'ynayapti va shunday bo'lishi kerak, deb o'ylaymiz.
“Elektron vositalar birinchi darajaga chiqib, yozma ommaviy axborot vositalari o'lyapti” yoki “ulardan qaysi biri qoladi?” degan munozaralar tinchigani yo'q, davom etishi tabiiy. Ma'lumotlarga ko'ra, VIII asrda Xitoyda birinchi marta gazeta tashkil qilinib, imperatorning farmonlari, muhim qarorlari qog'oz o'rniga taxtalarga o'yib yozilib ommaga yetkazilgan ekan. Undan keyin radio, so'ngra televizor kashf qilindi, teatr paydo bo'ldi… Bugungi kunda elektron ommaviy axborot vositalari gullab-yashnamoqda. Endi yuqoridagi savolning javobiga kelsak, bugun elektron ommaviy axborot vositalari o'zidan o'n uch asr oldingi “ajdodi”ning o'rnini olish, o'z faoliyatini yanada gullatib yashnatish uchun kurashyapti. Lekin radio paydo bo'lganda gazeta yo'qolmadi, televizor gazetaga o'rnini bo'shatib bergani yo'q. Kinolar va hokazolar paydo bo'ldi, ammo gazetaning o'rniyu ahamiyati zarracha kamaymadi, bugun ham shunday. Demoqchimanki, inson tafakkuri hamisha hamma narsaga qiziqish bilan qaraydi. Muhimi, mana shu ikkita to'lqin o'rtasidagi voqealar mohiyatini ilg'ab olish; bu esa har bir qabul qiluvchi, ya'ni, iste'molchining qalbiga, tafakkuriga, dunyoqarashiga bog'liq bo'ladi.
Bugun ko'rib-bilib turibmiz, yozma vositalardan yoshlarimiz anchagina chetlashayotganday. Bundan ajablanmaslik kerak. Sababi, o'zimiz ham dunyoda bo'layotgan voqealar bilan hammadan oldinroq tanishishni, ko'rishni va munosabat bildirishni istaymiz. Shu ma'noda elektron ommaviy axborot vositalari chin ma'noda o'zimizga, turmushimizga har jihatdan yordami tegadigan, kerak bo'ladigan, xullas, hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Ko'plar bir-biriga: “Kechqurun ham telefonni quchoqlab yotsang kerak”, — deb hazillashadi. Bu ham tabiiy, mohiyatida hayotiy zaruratlar bor. Sababi telefonda, ya'ni internetda nafaqat bugungi dunyo voqealari, balki tarix ham, ulug' faylasuflar, olimu ulamolar hayoti bilan bog'liq ma'lumotlar ham jamuljam. Biz undan istagan paytda istagan joyda foydalana olamiz. Lekin masalaning ikkinchi jihati borki, hamma narsa, hatto asal ham me'yorida tanovul qilingani yaxshi, ortig'i zarardir.
“Xo'p, shunaqa ekan, yozma matbuot yashab qolishi uchun nima qilish kerak? Yashab qoladimi?” degan savolni imkonimiz qadar tahlil qiladigan bo'lsak, yozma matbuot bir ming uch yuz yildan buyon yashab kelayotgan ekan, demak, bundan keyin ham necha ming yillar davomida yashaydi. Lekin buning uchun har bir qalamkash, har bir jurnalist qalami, fikri, aql-iqtidori bilan uning umriga umr qo'shishi kerak.
“Gazetalarda shu maqsad qay darajada amalga oshyapti?” degan savol bilan amaliyotga yuzlansak, bosma nashrlar bugungi kun talablaridan orqada qolmoqda. Ya'ni, ko'p gazetalarimizda, asosan, bo'lib o'tgan voqealarni ixcham, an'anaviy sayoz sharhlash, hatto voqealar sho'ro zamonidan qolgan usulda yozilgani kuzatiladi. Gazeta tili degan bir yozuv odamni bezdiradi. Unda ona tilimizning xushbo'y nafaslari, go'zal shaklu shamoyili, betakror ohanglari sezilmaydi. Bir qop puch yong'oqdek shaqir-shuqur qiladi, lekin chaqib ko'rsangiz, ichi bo'm-bo'sh… Ona tilimizni asrash, qadru nufuzini oshirishga xizmat qiladigan manbalardan bittasi yozma matbuot bo'lishi; voqelikning ichiga, ildiziga kirib, uning barcha nuqtalarini batafsil, dunyoning boshqa voqealariga taqqoslab tahlil qilib berishi kerak. Odamlarning katta bir avlodida shunga ehtiyoj bor, lekin uni qondiradigan manbalar ko'p emas.
Aytaylik, vazirliklarning barchasida matbuot kotiblari bor. Ularning ko'pchiligi o'tkaziladigan tadbir, taqdimotlar oldidan tayyorlanadigan “press-reliz”ni olib, uning boshini oxiriga, oxirini boshiga “yamab” bir maqola yozgan bo'ladi va e'lon qiladi. Bu holni hamma bilib turibdi, agar shunga bir marta indamasangiz, ikkinchisi, uchinchisi… yana yoniga qo'shiladi. Turli idoralarda, misol uchun, 50 nafar jurnalist xizmat qilayotgan bo'lsa, ulardan 10 nafari go'zal yozadigan bo'lsa, o'sha tashkilotning baxti. Lekin qolganlari, istaysizmi-yo'qmi, mening gapim yoqadimi-yoqmaydimi, talab darajasidagi jurnalistlar emas. Shunday holatlar negizi — xatolarga vaqtida chora ko'rmaslik.
— Ustoz, internet jurnalistlariga ehtiyoj kundan-kunga ortib boryapti. Hozirgi zamon milliy jurnalistikamizda, aytaylik, aynan internet jurnalistikasida ustoz va shogirdlik an'anasi qay darajada?
— Hozirgi paytda bu masalaga jurnalistlar ichida yoki ta'lim-tarbiya dargohlaridagina emas, davlat darajasida e'tibor berilyapti. Bu o'rinda muhtaram Prezidentimizning shu yili Matbuotchilar bayrami — 27 iyunda chiqargan qarorlarini nazarda tutyapman.
Bu qarorda barcha institutlardan tashqari, O'zbekiston Milliy axborot agentligi, “Xalq so'zi”, “Yangi O'zbekiston” va boshqa o'nga yaqin gazetalarda ham ustozu shogirdlik an'analarini rasmiy suratda davom ettirish vazifasi belgilab qo'yilgan. Yana bir yangilikni juda minnatdorlik bilan aytishimiz kerak: ilgari xizmat ko'rsatgan jurnalist taklif etilgan joylarga borib, boringki, ma'ruzalar o'qishi, hatto darslar o'tishi mumkin edi. Lekin unga oddiy jurnalist sifatida qaralardi. Prezidentimiz hozir ularning maqomini universitetlarda dars beradigan dotsent darajasiga yetkazdi. Ustozlar hamisha shogirdlariga chin yurakdan, vaqtlarini ayamasdan bilganlarini o'rgatganlar. Hozir ham o'rgatishyapti, lekin tekinga emas, professor darajasida, dotsent darajasida turib saboq beryaptilar. Shu imkoniyatdan qanday foydalanyapmiz, natija beryaptimi — mana shu tomonini chuqurroq, tahliliy o'ylashimiz kerak.
Biz ko'pincha chet ellarga borib tajriba o'rganib kelaylik, deymiz. Yaxshi niyat, lekin chet elda hamma ham quchog'ini ochib turgani, qolaversa, bizga domlalik qiladigan odamlar tiqilib yotgani yo'q. O'zimizning tajribali jurnalist, tajribali yozuvchi, ijodkorlarimiz, Xudoga shukur, bor. Shu o'rinda bittagina ustozning nomini aytaman, qolgan ustozlarimizni, hamkasblarimizni kamsitmagan holda. Mana shu yozuvchi, jurnalist Ahmadjon Meliboyevning jurnalistikaga oid yozganlaridagi kuyunchaklik va tilga olingan fikrlarni agar yoshlarimiz qunt bilan o'rgansa, chet ellik jurnalistlardan hech qachon ololmaydigan tajriba, kasb sirlari, mahoratini o'zlashtirsa bo'ladi. Gap faqat ustozda emas, shogirdga ham bog'liq. Shogird shu yo'lga kirdimi, sohaga o'zini, jonini ham bag'ishlashi kerak.
Shu o'quv yili boshida jurnalistika universiteti talabalari bilan uchrashuvda o'rni kelib qolib, ustozimizdan eshitgan gapni aytdim: “Jurnalist — eng baxtsiz odam”. Hamma hayron bo'lib qoldi, albatta. Keyin bu gapni tushuntirishga harakat qildim: “Ustoz shuni nazarda tutgan ediki, jurnalist o'zining baxtidan, vaqtidan, tashvishlaridan voz kechib, birovlarning tashvishi, dardi bilan yashaydi, boshqalarga baxt ulashish uchun qalbiyam, o'ziyam tinmaydi. Jurnalist, masalan, nohaqlikka uchragan odamni himoya qilish, shuning haq-huquqini joyiga qo'yish uchun jonu dili bilan harakat qiladi. Bu jarayonda qancha kaltak yeydi, kimlarga borib nimalar deydi, nimalarga duchor bo'ladi — buni o'zi va Xudo biladi. Adolat yuzini ochganda esa, kuyib-yonishlari, hamma tashvishlari unutilib, baxtli odamga aylanadi.
— Blogerlar bugungi kunda juda faol. Lekin ulardan ayrimlari bergan ma'lumotlar yolg'on, xato chiqishi oqibatida odamlar aldanib qolib, professional jurnalistlarga ishonch ham ma'lum darajada kamayganini ko'ryapmiz. Nega professional jurnalistlar blogerlar kabi tezkor emas?
— Tasavvur qiling, daryo tepadan oqib kelyapti. Yomg'ir, sel kelsa, suvi loyqalanadi. Daryo suvi yo'l-yo'lakay tinib, ummonga yetgunicha top-toza bo'lishi mumkin. Bu o'xshatishdan murod nima? Bugun axborotlar daryosi to'lib oqmoqda, unda loyqa ham, xas-cho'p ham bor. Daryo suvi har xil tabiiy ofatlar, sellar, toshqinlar kamayganda tinadi va tiniqadi. Matbuot bilan bog'liq savollar yechimi ham shunday. Blogerlar ko'paygani va ular matbuotda birdan mustahkam o'rin egallash yo'lini topganini tabriklash kerak, bu o'z-o'zidan bo'lmaydi. Bunga sabab — muhit. Ya'ni dunyo voqealari bundan o'ttiz-qirq yil oldingiga nisbatan uch-to'rt yuz barobar tezlashib ketdi. Bu tezkor voqealarni yozma matbuotda biz o'rgangan shaklda tezkor aks ettirish qiyin. Chunki gazeta materiallari oldindan yoziladi, tayyorlanadi, bosmaxonaga tushiriladi, o'qiladi, keyin bosmadan chiqariladi.
Aytaylik, Yevropa mamlakatlarida, Amerikada har kuni ikki-uch soni chiqadigan gazetalar bor. Lekin ular ham bugungi shiddatli voqealarni yoritishda blogerlarga tenglasha olmaydi. Bloger ko'rganini, hatto ikki daqiqa o'tmasdan, ijtimoiy tarmoqlarda e'lon qilishi mumkin. Bu yerda gazetani ayblab bo'lmaydi. Blogerlarga mana shu muhit tabiiy yo'l ochib berdi, bu — xursand bo'ladigan voqea. Lekin ayni shu jarayonda, ayrim o'rinlarda jurnalistika etikasi, odobi, talablari degan masalalardan chetlashib ketildi. Ayrim blogerlar qo'ygan postlarni o'qib… uzr so'rab aytaman, ular orasida savodli, til va yozuv qoidalarimizga rioya qiladigan, fikrlaydigan, odobni joyiga qo'yadigan, jurnalistika etikasiga rioya qiladiganlari yetarli, lekin yetarli emaslari ham keragicha topiladi.
Yozma matbuot hujjat sifatida qoladi. Bloger yozgani ertaga topilmay qolishi mumkin. Boyagi o'xshatishimizga qaytadigan bo'lsak, hayotiy voqealar sellar kelib, yomg'irlar yog'ib, momaqaldiroq guldurab turgan paytga monand bo'lganda, tezkor informatsiyaga ehtiyojmand aksariyat odamlar uning chala-chulpa, savodsiz tilda yozilganiga ham ahamiyatsiz bo'ldilar. Shuning uchun xat, savodga e'tibor bermaydigan blogerlar ko'payib ketdi. O'zimizdan ham, o'quvchilardan ham xato o'tdi. Ya'ni, “hurmatli bloger” yoki “hurmatli qalamkash, shu voqeani bizga o'z vaqtida yetkazganingiz uchun rahmat, lekin o'zimizning odatlarni, tilimizni izzat qiling-da, imlo qoidalariga rioya qiling, uka”, — demadik. Oqibatda tilga e'tiborsizlik kuchaydi, yozuvni mensimaydiganlar paydo bo'ldi, yolg'on bilan obro' olishni sharaf deydiganlarning ketmoni uchdi. Bora-bora yolg'on va xato yozish ham ayrim kimsalarning tamagirlikkacha borishi changida qolib ketdi, bundaylarni qo'shtirnoq ichidagi “bloger” deyman. Eng yomoni, o'sha tamagirlardan qo'rqib, ularni o'ziga shotir qilib oladigan rahbarlar paydo bo'ldi.
Agar vaqtida hammamiz bir bo'lib, temirni qizig'ida bosganimizda, ya'ni jurnalistga qo'yilayotgan talablarni blogerlarga ham qo'yganimizda, balki bunday bo'lmasdi. Hozir ham hech ikkilanmasdan aytaman, ko'p rahbarlarimiz ayrim blogerdan ko'ngli ayniydi-yu… o'sha blogerlar oldiga borib qolsa, oyog'ining tagiga gilam to'shaydi, lekin jurnalistga bunday iltifot ko'rsatmaydi. Nima uchun? Chunki izzatini saqlagan jurnalist beodobchilik, yuzsizlik qilmasligini biladi.
— Davlatimiz rahbari joriy yil boshida milliy kontent masalasiga alohida e'tibor qaratdilar. Hozir ommaviy axborot vositalarida milliy kontent yaratish borasidagi ishlar talab darajasidami? Bu borada yana qanday dolzarb vazifalar turibdi?
— Fikrimni hayotiy misoldan boshlamoqchiman. Yaqinda nufuzli odamlar ishtirokidagi bir yig'ilishda o'tirib avval e'tibor bermadim, lekin o'rtalariga kelib, bloknotimga so'zlovchilar nutqidagi xorijiy so'zlarni yoza boshladim. Bu so'zlar — ma'ruzachilardan eshitganlarimning bir qismi: “dalshe”, “molodes”, “lyuboy”, “kanatka”, “nerealnыy”, “probka”, “komplekt”, “paket”, “davay”, “tak”, “kak raz”, “dokument”, “reshenie”, “shlagbaum”, “xolodilnik”, “kolsevoy”, “tovar”, “vsyo”, “uroven”, “kanal”, “dvigatel”, “realnыy”, “realizatsiya”, “basseyn”, “pojarnыy”, “detskiy”, “bolnitsa”… Bunaqa so'zlar o'nlab emas, yuzlab.
Buning sababi, yuz yildan ziyodroq bosqinchilar qo'l ostida yashagan bo'lsak, o'sha zug'um va azoblar arqonini hali to'la uzib keta olmayapmiz. Garchand chegaramiz, bayrog'imiz, gerbimiz, madhiyamiz aniq va o'zimizniki, puldan tortib bankimizgacha, tilu ma'naviy boyliklarimizgacha mustaqil deb e'lon qilganmiz va mustaqil bo'lganmiz. Lekin shunday holatlar borki, ulardan uzilish qiyin ekan.
Prezidentimiz nega bugun milliy kontent yaratishni muhim masala qilib qo'ydilar? Buning sababini o'zimizdan, ichimizdan qidirishimiz kerak. Bizning ichimizda Sho'rodan qolib ketgan kirlar hali turibdi, biz uni yuvib tashlolmasdan beixtiyor ishlatyapmiz — bu bittasi. Ikkinchi jihati — biz bugun horijiy tillarni o'rganishni maqsad qilib qo'ydik, buning uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Bizning Milliy axborot agentligimiz xodimlari orasida inglizlar, arab, xitoyliklar bilan bemalol o'sha millat tilida gaplashadigan, yozadiganlar bor-u… o'zbek tilini yaxshi bilmaydi, fojia bu.
Biz qachonki o'z tilimizni yuragimizning eng to'riga hurmat bilan o'tqazib qo'ymas ekanmiz, hech qachon milliy kontent degan narsa bo'lmaydi. Matbuotda bu sohada juda ko'plab materiallar chiqyapti, shu yerda professor Qozoqboy Yo'ldoshev maqolalarini eslagim keldi. Qozoqboy aka: “Nima uchun, masalan, poytaxtda rus tilida o'qitiladigan maktablar ko'payib ketyapti, nima uchun o'zbek tilida o'qitiladigan maktablar unchalik emas, nega?” degan haqli savolni o'rtaga tashlaydilar. Rus tilidagi, ingliz tiliga ixtisoslashgan maktablar ko'payishiga hech kim qarshi emas, yoshlar qancha ko'p tilni o'rgansa, shuncha yaxshi. Lekin, avvalo, o'zbek tilini yaxshi bilishimiz kerak, gap shu haqda ketyapti.
— Xabaringiz bor, 2019 yilda O'zbekiston jurnalistlarining kasb etikasi kodeksi qabul qilingan edi. Hamkasblarimiz kasb etikasi kodeksidan qay darajada xabardor va uning talab, qoidalariga nechog'liq amal qilishyapti?
— Kasb etikasi, boshqa etikalardan ham, avvalo, xabardor bo'lish, uni o'rganish, bilish va mohiyatini qalbga singdirish kerak. Shuning uchun har bir narsa, har bir fandan birinchi navbatda xabardor qilinadi. Jurnalist, avvalo, o'z kasbi etikasini, o'z tashkiloti tavsiya qilayotgan, do'stlari ko'rib ma'qullagan etika bandlari, talablari nimadan iborat ekanligini yaxshi bilishi, tushunishi kerak. Respublikamiz jurnalistlarining barchasi buni biladi, xabari bor, deyolmayman. Balki, Jurnalistlar uyushmasi faoliyatida harakatni kuchaytirish kerak bo'lgan nuqtalardan bittasi shudir. Har bir jurnalistga kasb etikasi talab va qoidalarini elektron shaklda yuborish kerak. Ular orasida: “Mana shunaqa etikamiz bor, nima deysiz shunga, siz unga amal qilyapsizmi? Yana qanday takliflaringiz bor?” degan so'rovnoma o'tkazish ham mumkin.
Mana, bugun ko'pchilik blogerlardan xafa bo'lyapmiz. “Unga amal qilmaydi, buni bilmaydi”, — deymiz. Aslida ham ular buni bilmasligi mumkin. Bugun ayrim blogerlar o'zini jurnalistdan past deb bilmaydi, baland sanaydiganlari ham bor. Demak, bizda nomi ikki xil — jurnalist va bloger deb atalsa-da, biroq mantiqan ildizi bitta, xizmat qiladigan ob'yekti ham, vazifasi ham bitta bo'lgan insonlarga qo'yiladigan talab ham bitta bo'lishi — Kasb etikasi qoidalaridan ular birdek xabardor bo'lishi kerak. Shu ma'noda men xuddi Jurnalistlar uyushmasi singari alohida blogerlar uyushmasi tashkil qilish tarafdori emasman. Tashkilot qancha ko'paysa, masala shuncha chigallashadi. Jurnalistlar, blogerlarning hammasini hozir mavjud uyushma atrofiga jamlash kerak. Savolingiz javobi bitta gap bilan bo'lmaydi; hayotning o'zi bu masalani o'rtaga qo'yib, sekin-asta yechimini topish yo'llarini o'rgatib boraveradi.
Xullas, haqiqiy jurnalistlarga hech qaysi zamonda oson bo'lmagan. Har birimizning shaxsiy tanlovimiz, ko'nglimiz ishi, o'z xohishimizga ko'ra, qiyin bo'lishiga qaramasdan, mana shu yo'lni tanlaganmiz. Jurnalist hayoti kurashdan iborat, o'z fikrimizni, ma'lumotimizni, axborotimizni imkon qadar oqlashga harakat qilamiz va bu uchun kurashamiz.
— Afsuski, mana shunday kurashuvchan jurnalistlar, e'tibor bersak, ko'pincha tanqidga uchraydi. Ayrim qoni qaynoq yosh jurnalistlar tanqidni to'g'ri tushunmaydi, hazm qilisholmaydi. Tajribali ustoz sifatida ularga qanday tavsiyalar bergan bo'lardingiz?
— Jurnalistika og'ir, mas'uliyatli kasb, degan fikrga men ham qo'shilaman. Lekin mas'uliyatli inson uchun yengil kasb yo'q dunyoda.
Ba'zan menga shunday tuyuladi-da, bir-birimizga “yozuvchi yoki jurnalist Xudo alohida mehr bilan yaratgan bir yaratiq” degan ma'noda ta'rif berganday bo'lamiz-da, to'g'rimas bu, hamma ham bir odam. Abdulla Qahhor domla: “Ijodning to'qson to'qqiz foizi mehnat”, — deganlar. Keyingi paytlarda uchrashuvlarda kuzataman-da, yosh-yosh yigitlar minbarga chiqib, xalq nomidan gapira boshlaganda, ba'zilar miyig'ida kulib o'tirishadi.
Ko'p odamlar ijodkor bo'lish niyatida yuradi, lekin yozuvchilik mehnatiga chidamaydi va umrini zoe o'tkazadi. Demak, u boshqa yo'lni tanlashi kerak. Bo'lajak jurnalistlar bilan uchrashganda: “Agar jurnalist bo'lmoqchi bo'lsangiz, hayotingizni shunga bag'ishlang. Bunday qilolmasangiz, (ular uchinchi kurs talabalari edi), uch yillik umrlaring zoe ketsa ketsin, boshqa kasb tanlanglar. Aks holda, kelajakda butun umringiz bekor o'tishi mumkin. Shuning uchun hozirgi imkoniyatlaringdan foydalanib, to'g'ri yo'lga tushib olinglar. Qobiliyatlaringizga, qiziqishlaringizga yarasha kasb tanlashingiz kerak”, — degan fikrni aytganday bo'ldim.
Jurnalistlik toshi juda og'ir, noni g'oyat qattiq. Shunga chidaganlar jurnalist bo'ladi. Modomiki shu kasbni tanladimi, qiyinchiliklariga, kaltaklariga ham, rohatiga ham chidashi kerak. Siz maqtov haqida gapirdingiz. Biz bajargan ishimizga yarasha bir og'iz shirin so'z eshitgimiz keladi. Endi, agar bajargan ishingiz haqiqatan ham arziydigan bo'lsa, odamlar: “Rahmat qizim, rahmat, singlim, otangga balli, baraka top!” — degan gapni aytadi. Maqtov va undan keyingilari mukofotlar, ordenlar va hokazolar — odamning mehnati bahosi, e'tirofi. Bunday maqtov hammaga kerak.
Ustozimiz Abdulla Oripov: “Agar odamlar men eshitgan maqtovlarni eshitgan bo'lsa edi, hozir uyini topolmay, ko'chama-ko'cha daydib yurgan bo'lardi”, — degan edilar. Bu — maqtovni ko'tarish ham oson emas, degani. Nima uchun biz “ortiqcha maqtov”, “maqtov odamni buzadi” deymiz. Maqtov odamni buzmaydi, maqtovni ko'tara olmagan, hazm qila olmagan odam buziladi.
Bunday hol, ayniqsa, televidenieda efirga chiqadigan yoshlarda ko'p sodir bo'ladi. Ular bir-ikki marta efirga chiqqanidan keyin, albatta: “Ko'rdik, juda yaxshi olib bordingiz”, — deb aytadilar. Bundan xursand bo'lish mumkin, ammo hovliqib ketmaslik kerak. Ba'zi uka-singillarimiz tabiatida birdan o'zini dahoga aylantirib, birdan boshqalarni mensimaslik, gapga quloq solmaslik, o'zini shu doiradagi eng yorqin yulduz deb hisoblash holatlari ko'rinadi. San'atkorlar orasida bunaqa “yulduzlik”ka da'vogarlar ko'p, ular to'g'risida ko'rsatuv yoki eshittirish olib boradiganlarda esa undan ham battar. Keyingi paytlarda ba'zi bir tele- yoki radioboshlovchilardan ko'ra to'y olib boradiganlarning gapi mazmunliroq bo'lib qoldi. Achinarlisi, televidenieni ko'p odamlar ko'radi. Hozir ayrim teleboshlovchilarimizda boshlovchilik madaniyati tamomila yo'qolib ketdi. Men bunga bir tomoshabin sifatida qarshiman. Ilgari bir so'zni noto'g'ri talaffuz qilgan boshlovchi yoki diktor tartibga chaqirilardi, jazolangan vaqtlari ham bo'lgan. Bu azbaroyi shu odamning yaxshi-yomonligi deb emas, uni ko'rib turgan minglab, millionlab odamlarga nisbatan mensimaslik, deb baholangan.
Hozir ayniqsa, xususiylar, nodavlat telekanallar orasida uncha-munchaga parvo qilmaydiganlar bor. Ammo biz nima bo'lganda ham, hamma narsani joy-joyiga qo'yishga majburmiz, ularniyam majbur qilishimiz kerak, gap shunda.
— Ustoz, keyingi yillarda yurtimizda ommaviy axborot vositalari soni 55 foizga o'sdi, 400 ga yaqin yangi internet nashrlari faoliyati yo'lga qo'yildi, Milliy media maydonimizda o'ziga xos raqobat yuzaga keldi. Sizningcha, ayni raqobatga bosma ommaviy axborot vositalari qay darajada bardosh beryapti?
— Raqobat bo'lmagan joyda rivojlanish bo'lmaydi. Boshqa sohalarda ham shunday. Yozma matbuot bilan elektron ommaviy axborot vositalari o'rtasida raqobat ham shiddat bilan davom etyapti. Qaniydi, ana shu ikki vositani ikki daryoga qiyoslasak, ikki daryo qo'shilib oqqanda, ularning atrofdagi daraxtlarga, tuproq, o't-o'lanlarga foydasi ikki barobar oshgani kabi, bosma hamda internet nashrlarining raqobati maqsadi, intilishlari bir o'zanga tushsa, odamlarga, jamiyatga foydasi beqiyos bo'lar edi.
Bugun yozma matbuot, elektron ommaviy axborot vositalaridan farqli o'laroq, o'ziga mos va xos ishlar qilishi kerakligini tushundi. Ko'p gazetalarda yarim sahifa, bir sahifa materiallar, maqolalar bosiladi. Buni internet bermaydi, berganda ham birov o'qimaydi, chunki odamlar internetdan ixcham, qisqa, lo'nda, tezkor materiallarni o'qishga o'rganishdi. Izlanuvchan bosma nashr jamoalari boshqa yo'nalishda, boshqa nigoh bilan, elektron vositalarda yoritilmayotgan, yoritilishi qiyin bo'lgan, u yerda yoritilsa ham birov qo'rmaydigan, o'qilishi qiyin bo'lgan masalalarni, mavzularni o'quvchilarga yetkazishga intilmoqda. Odamlar boshqa joylardan topishi qiyin bo'lgan va bu usulda tahlil qilinmagan, tahlili ham qiyin bo'lgan masalalarni yoritmoqda. Bu yozma matbuotning raqobatbardoshligini ta'minlash yo'lidagi harakatlarning dastlabki qadamlari, menimcha. Ijobiy ma'nodagi raqobat bardavom bo'lsin.
— Aytganingiz kelsin. Endi, bugungi kunda jahon media bozorida o'zbek milliy jurnalistikasi o'rnini qanday baholaysiz, uning istiqbolidan qanday umidlaringiz bor?
— Dunyoda hamma ommaviy axborot vositalarini taroziga soladigan birorta tashkilot yo'q. Masalan, eng rivojlangan deganimiz Amerikaning matbuoti, yonimizdagi Rossiya matbuoti qanday? Ularni ildizi bilan tahlil qiladigan hech qanday o'lchov yo'q. Ammo atrofdagi yozuvlardan, aytiladigan gaplardan xulosa qilsak, har bir matbuot o'z millati, davlati, xalqiga xizmat qilyapti. Aytaylik, Amerika jurnalisti O'zbekistonning baxti uchun yoki o'zbek xalqining farovon kelajagini ko'zlab maqola yozmaydi. Chunki u muammolarimizni biz bilganchalik anglamaydi, tushunmaydi, shu sababli xolis va to'g'ri yoritmaydi, bu ularning vazifasiga ham kirmaydi.
Gazetalarimiz adadi bir paytlardagiga nisbatan juda pasayib ketgan bo'lsa ham, o'zbek matbuoti vazifasini bajarib, o'rnini egallab turibdi; xalqimizning ishlarini, muammolarini baholi qudrat yoritayapti. Yaxshi yoritayotgan gazetalarimiz ham juda ko'p. Xudoga shukur, muammolarni tushunib, joni achib, uyqusidan voz kechib masalani ildizigacha ochib berishga tayyor jurnalistlarimiz ham oz emas, biz bundan faxrlanishimiz kerak. O'zbek matbuoti o'z ovozi, so'ziga ega; o'z oldiga qo'yilgan vazifalarini yaxshi bajarayapti. To'g'ri, kamchiliklari bor, zero, beayb — Parvardigor. Asosiysi, xalqimiz tashvishi, quvonchi, orzu-istaklarini xolis yoritayotgan bo'lsa, shu matbuotga shon-sharaflar bo'lsin, deyish kerak.
Hurmatli Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev: “Men jurnalistlarning yonidaman”, “Sizlar menga ishoninglar”, — deyaptilar, nima uchun? Chunki hali bizda jurnalistning to'g'ri gapini ochiqko'ngillik bilan xolis qabul qiladigan odamlar, ming afsuski, ko'p emas. Ayniqsa, o'rta bo'g'in va ma'lum bir darajadagi rahbarlar ichida. Yaqinda bizning Axborot agentligimiz muxbiri yozgan to'g'ri gapi uchun olti-etti oy davomida juda aziyat chekdi, o'zi qolib bolalariga, qarindoshlarigacha turli yo'llar bilan tazyiqlar bo'ldi. Lekin qarab turmadik, kurashdik, haqiqatni oxiriga yetkazish yo'llarini topishga harakat qildik va bunga erishdik. Jurnalist haq ekanligini ta'minladik. Men bitta narsani aytaman-da, agar senga nisbatan tanqidning 90 foizi tuhmat bo'lsa-yu, 10 foizi rost bo'lsa ham, shuni aytgan odamni hurmatlash kerak, chunki u sen xatolardan xolis bo'lishingni istaydi.
— Abdusaid aka, kasblar chorrahasida jurnalistlikni tanlab turgan yoshlar orasida katta g'ayrat, shijoat bilan shu sohada jonbozlik ko'rsatishga, matbuotda o'z nomlari, o'rinlariga ega bo'lib, xalq ishonchi va mehrini qozonish niyatida o'qib, yozib, izlanayotganlar oz emas. Jurnalist qachon mashhur va sevimli bo'ladi?
— Men O'zbekiston jurnalistikasida yoshlar to'lqini mavj urib kelayotganini kuzatib, faxrlanib turganlardan bittasiman. Yoshlarimiz orasida (ijodida til va tahlil yo'nalishida kamchiliklari bo'lishidan qat'i nazar) shu kasbga ishonch bilan hayotini bog'lagan qalamkashlar bor. Ular kelajakda bugungi oqsoqollarimiz, oldingi o'tgan ustoz jurnalistlar kabi yuksak darajalarga, katta izzat-ikromga erishishiga ishonaman. Faqat buning bitta talabi bor: kimki mehnatdan, uchrashi mumkin to'siqlardan, har xil kutilgan va kutilmagan voqea-hodisalardan, hatto maqtovlardan ham o'zini himoya qila olsa, hech qachon izlanishdan to'xtamasa, albatta, maqsadiga yetadi. Eng muhimi — qalbdagi yuksak e'tiqod. Xalqimiz, Vatanimiz ozodligi, obodligi, farovonligi barqarar bo'lishiga hissa qo'shishga chin ma'noda kamarbasta inson doim elu yurtga sevimli bo'ladi.
— Samimiy suhbatingiz uchun tashakkur.
Nargiza AZIZOVA suhbatlashdi.