Zukko va zakiy olim
yoki millat va adabiyot fidoyisi Zuhriddin ISOMIDDINOV haqida so'z
2011 yilning so'nggi oyi. O'sha yilgacha salkam o'ttiz yil Toshkent shahri Matbuotchilar ko'chasining o'ttiz ikkinchi uyida respublikamizning turli markaziy gazetalarida musahhihlikdan bosh muharrirlikkacha bo'lgan lavozimlarda ishladim. Taqdir taqozosi shu bo'ldiki, bir tasodif bilan idorasi Alisher Navoiy ko'chasi 30-uyda joylashgan uyushmaga ishga keldim. Ushbu binoda nashriyoti joylashgan kursdoshim Akbarali Nurmatov bilan topishib qoldik. Uning olim, yozuvchi, shoir, jurnalist, tarjimon, iqtisodchi va huquqshunoslardan jamlangan do'stlar davrasi bor ekan. Bu davra jonimga malham bo'ldi.
Har chorshanba kuni ular bilan birga tushlik qila boshladim. Ijodiy va ma'rifiy suhbatlar o'ziga torta boshladi. Taniqli shoirlar Anvar Obidjon, Tursunboy Adashboyev, Mirpo'lat Mirzo, adabiyotshunos olimlar Ibrohim G'afurov, Ahmadjon Meliboyev, Zuhriddin Isomiddinov va yana bir qancha ijodkorlar jamlangan fayzli izdihomdagilar bilan tezda til topishib ketdim. Bu davrani bir paytlar Said Ahmadning ichakuzdi gurunglari, Erkin Vohidovning hikmatona she'rlari bezab kelgan ekan.
Endi anglab yetdimki, ziyo va samimiyat, mehr va oqibat, oqillik va ijodiyot nafasi kelib turadigan bu davraga qo'shilishim — men uchun Yaratgan egamning marhamati bo'lgan ekan. Saksoninchi yillarni eslatib turadigan oshxonadagi chorshanbalik davramizni garchi kichik bo'lsa-da, qalam ahlining ijodiy muloqotlari, adabiyot xususidagi tahliliy va tanqidiy turfa xil qarashlar, gazeta va jurnallarda e'lon qilingan sara maqolalarning ahamiyati va mohiyati haqidagi jo'shqin suhbatlarimizni katta ijod maktabiga qiyoslayman.
Foniy dunyo bo'stonidagi gulzor ichra qaysidir bir gul o'zining chiroyi bilan, yana biri ifori bilan ajralib turadi. Quvvai hofizasi kuchliligi, zukkoligi va zakiyligi bilan ajralib, davramizga ziynat bag'ishlab turadigan taniqli adabiyotshunos olim Zuhriddin Isomiddinovdir. U haqda yozishni anchadan buyon niyat qilib yurardim.
Rahmatli shoir Tal'at Soliyev “Aravonim” deb nomlangan she'rida:
Habibday tug'ilib Qirg'izistonda,
Ulug'lab o'taman O'zbekistonni! —
deb yozgandi. Men ham ilm-fan olamiga Habib Abdullayevdek buyuk allomani bergan yurtdan kelib, shunday muqaddas Vatan — O'zbekistonda yashab ijod qilishdek baxtga muyassar etgani uchun Allohga beadad shukur qilaman.
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, filologiya fanlari nomzodi Zuhriddin Isomiddinovning O'zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, Tashqi ishlar vazirligida birinchi kotib, Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasida direktor, Respublika Milliy kitob palatasi rahbari, O'zbekiston-Qirg'iziston Do'stlik jamiyatida rais bo'lib ishlagan davrlaridagi ibratli ishlari haqida alohida-alohida yozish mumkin. Bugun esa uning insoniylik xislatlari va o'zim guvoh bo'lgan ibratli voqealar xususida yozmoq uchun qo'limga qalam oldim.
Ijodiy faoliyatim davomida ko'plab olimu ulamolar, fozilu fuzalolar, shayxu qorilar davrasida ularning ilm buloqlaridan bahramand bo'ldim. Alloh ilmini ziyoda qilib bergan shunday olimlardan biri Zuhriddin Isomiddinov kabi adabiyot va tarixni ko'p o'qigan, dinimiz va tilimizni yaxshi biladigan iqtidor egalari suhbatida bo'lish juda maroqli. O'zbekiston Qahramoni, adabiyotshunoslar ustozi Ibrohim G'afurov, taniqli yozuvchi va jamoat arbobi, fan doktori, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Xurshid Do'stmuhammad va boshqa bir qancha aql ko'zi ochiq ilm sohiblarini allomalar deb e'zozlaymiz. Zuhriddin akani ham hech ikkilanmay zamonamiz allomasi deya olamiz. Negaki, qaysi mavzuda so'z ochilsa yoxud savol tug'ilib qolsa, Zuhriddin aka so'raganlarimizga qanoatlantirib javob bera oladi. So'zining jozibasi shu qadar sehrliki, u bor davra odamni o'ziga ohanrabodek tortib turaveradi. Undan ibrat oladigan hikoyalar, aql o'rgangudek hikmatli so'zlar eshitasiz. Bunday iqtidor tanlanganlar ichidan tanlanganiga nasib etadigan ilohiy ne'mat bo'lsa kerak!
Ashoblariga sadoqatli bo'lish islom ahliga Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamdan merosdir. Do'stlarga sodiqlik bobida ham Zuhriddin akadan ko'p narsa o'rgansa bo'ladi. Rahmatli Tursunboy Adashboyev, Mehmonqul Islomqulov, Yoqubjon Xo'jamberdiyevlar bilan ko'p suhbatlar qurardik. Zuhriddin aka ularga boshqacha mehr bilan, avaylab munosabat qilardi. Ular olamdan o'tganlarida Zuhriddin aka judayam qattiq qayg'uga tushdi. Ta'ziya ma'rakalarida marhumlarning tug'ishganlari qatorida turdi. Ularning ruhlari shod bo'lishi uchun infoq-ehsonlar uyushtirdi. Va hozirgacha do'stlarining oila a'zolari holidan xabar olib turadi.
Bir necha yil avval bolajonlarimizning sevimli shoiri Tursunboy Adashboyevning 80 yilligi xotira kechalarini o'tkazish munosabati bilan O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi o'rinbosari G'ayrat Majid rahbarligida Ahmadjon Meliboyev, Anvar Obidjon, Erkin Malik, Yoqubjon Xo'jamberdiyev, Zuhriddin Isomiddinov va boshqa ijodkorlar birgalikda O'sh shahriga borgandik. O'zbekistonlik mehmonlarga Tursunboy akaning o'g'li Murodjon mehmonxona hozirlab qo'yganiga qaramay, bir guruh mehmonlarni Zuhriddin aka qo'yarda-qo'ymay ukasi Ahmadjon hojining hovlisiga olib ketdi. O'shlik o'zbeklar juda mehmondo'st bo'lishadi. Erkin Malik, Yoqubjon Xo'jamberdiyev, Zuhriddin aka va men uch kun shu fayzli xonadonning mehmoni bo'ldik. To'g'risini aytsam, yurt kezib, yurtlar kezib, ko'p do'stlarimiznikida mehmon bo'lganman, ammo bunday odamoxun oila a'zolarini ko'rmagan ekanman. Biz o'shanda xonadon sohiblarining islomiy tavoze va iltifotlari, o'zbekcha mehmonnavozligi va joyiga qo'yilgan mezbonlik madaniyati qarshisida lol qolgandik. Dillarimiz yayragandi. Toshkentdan to O'shga qadar yo'l azoblari-yu chegara maskanidagi ba'zi bir noqulayliklar, jalada ust-boshlarimiz shalobbo bo'lganlarimiz-u sovuq qotib qolganlarimiz — hamma-hammasi mezbonlarning mehr to'la nigohlari qarshisida bir zumda unut bo'lgandi.
To'g'risini aytsam, men uchun amallari ezgulik bo'lgan Zuhriddin akadek yoshi ulug', nazari baland, g'urur g'oyalarini ta'maga almashmaydigan, ilmi orifona va do'stlariga xayrixoh insonning yelkasiga yelkamni qo'yib dardlashishning o'zi bir baxt, o'zi bir saodat.
Zuhriddin aka irodasi kuchli, fikriga qat'iyatli, odamlar orasida umrining o'ziga ayon sahifalarini ochavermaydigan g'ururli odam. Men esa qahramonlarimning ko'ngliga yo'l topib, ularning pinhon tutib yurgan dardlariga sherik bo'lishni istardim. Kunlardan bir kuni Zuhriddin aka bilan ham shunday bo'ldi. Uning “umr dasturxoni” ochildi.
— O'shanda o'ttiz uch yoshda edim, — deya u ma'yusgina hikoyasini boshladi. — Toshkentning O'qchi mahallasida yashardik. Ikki nafar farzandli bo'lib, baxtimizdan shodon kulib yurgan kunlarimiz edi. Kasal bo'lib kasalxonada yotardim. Farzandlarimning onasi ovqat ko'tarib meni ko'rgani kasalxonaga kelayotganida avtohalokatga uchraydi. Uning vafot etgani haqidagi mudhish xabarni eshitib, dunyo ko'zimga qorong'i bo'lib ketdi. Bunday qaro kunda yuragimning bir parchasi yulib olib tashlangandek edi. Eslasam, hozir ham yomon bo'lib qolaman. Inson hammasiga chidar ekan. Hayotimning eng og'ir kunlaridan biri — o'sha kun bo'ldi.
— Odamlar orasida shunday gap bor, — deya uning dardiga sherik bo'lishga harakat qilaman va qaerdadir eshitgan gapimni aytaman. — Erkak kishiga ikki marta qiyomat qoyim bo'lish mumkin ekan. Biri Alloh taolo tomonidan belgilangan qiyomat kuni bo'lsa, ikkinchisi kimningki, Xudo ko'rsatmasin, mabodo suyukli ahli ayoli o'zidan oldin vafot etsa.
— Juda topib aytilgan ekan, — dedi u.
— Iloho, joylari jannatda bo'lsin, umr yo'ldoshimdan qolgan omonatlarni asrab-avaylab tarbiya qildim, el-yurtga qo'shdim, — dedi Zuhriddin aka. — Mana, salkam qirq yildirki, hayot imtihonlaridan goh o'tib, goh qoqilib yashab kelyapman…
Oraga sukunat cho'kadi.
Zuhriddin Isomiddinov. U juda ham barakali ijodkor. Shunchalik ko'p o'qishga va ko'p yozishga qanday imkon topar ekan-a, deb hayron qolaman. Alohida kitob va to'plamlarda, markaziy gazeta va jurnallarda adabiyot, tarjima, ona tilimiz, ijtimoiy hayot, ma'naviyat, milliy va diniy qadriyatlar kabi mavzularda uch yuzdan ortiq maqolalari bosilgan. Bir qancha badiiy hamda ilmiy tarjimalari nashr etilgan. Televidenie va radio orqali har hafta chiqish qilib turadi. Yana bir katta xizmati — ko'plab qirg'iz yozuvchi-shoirlari asarlarini o'zbek tiliga o'girib chop ettirganligidir. Xalqaro Chingiz Aytmatov akademiyasi akademikligiga saylangan.
2017 yili Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Qirg'iziston Prezidenti Sadir Japarovga sovg'a qilgan “Manas” eposini ham Zuhriddin Isomiddinov qirg'iz tilidan o'zbek tiliga tarjima qilgan edi. Shuningdek, “Qirg'iz xalq ertaklari”ni ham o'zbekchaga o'girgan.
Mirzakalon Ismoiliy, Izzat Sulton, G'aybullo Salomov kabi ustozlarini otasidek ulug'lab, ular haqida yozgan hikoyalarining ibrati ham, hikmati ham bor. Yaqinda o'shlik allomalar turkumidan “Adabiyotimizning izzatli otaxoni” deb nomlangan risolasida o'zbek adabiyotshunosligining atoqli namoyandasi, milliy dramaturgiya rivojiga katta hissa qo'shgan ijodkor, o'zbek filologiya fanining tashkilotchilaridan biri, akademik Izzat Sulton haqida faxr-iftixor bilan samimiy xotiralarini yozdi.
Agarda Zuhriddin Isomiddinov haqida gap ketsa ziyoli yurtdoshlarimizning, hamkasblarimizning chehrasi birdan yorishib ketadi, samimiyat bilan o'z dil so'zlarini aytadilar:
Ahmadjon MELIBOYEV,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist, “Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri:
— Zuhriddin Isomiddinov, Suvonqul Meliyev va kaminaning ustozi G'aybullo Salomov edi. Ikkovlari ham ilm yo'lidan ketib, katta olim bo'lib yetishdi. Men esa jurnalistikani tanladim. Ayniqsa, Zuhriddin adabiy jarayondagi voqealar, mavhumliklar, xatoliklar, so'z va iboralarni ishlatishdagi chalkashliklarni ko'rib, juda ko'p maqolalar yozdi. O'zbek tilimiz haqidagi yozgan maqolalarining o'zi bitta kitob bo'ladi. U til va alifbo haqida bahs avjiga chiqqanida radio, televidenie, gazeta va jurnallarda katta chiqishlar qildi. Oddiy o'quvchilar, jamoatchilik olqishladi, ammo tilchilar uning takliflariga e'tibor bermadi. O'sha paytlari Erkin Vohidov: “Mening til haqidagi maqolamni tilchilardan boshqa hamma o'qibdi-ya!” degan edi.
Zuhriddin Isomiddinov qaysi mavzuni ko'tarib chiqsa, katta shov-shuvli bahs-munozaraga sabab bo'ladi, aks-sado beradi. Masalan, bugungi O'zbekistonda energiya tanqisligi va tabiiy resurslardan qanday foydalanishimiz kerakligi xususidagi “Shamolga sovurilgan shamol” nomli maqolasini olaylik. Sarlavhaning o'zi katta maqola desa bo'ladi. Bekobod shamoli, Qo'qon shamoli esib yotibdi, foydalanmadik, deb masala mohiyatini chiroyli qilib ochib beradi.
Kitobxonlik haqidagi maqolalarini o'qib, kitobga, adabiyotga judayam muhabbatli inson ekaniga amin bo'lamiz. Kitobxonlikning bugungi ahvolidan qoniqmay, qattiq tashvishga tushadi. Tinimsiz ishlaydi, to'xtamay ishlaydi, kuyunchaklik bilan ishlaydi, kamchiliklarga toqatsiz.
O'zbekiston bilan Qirg'iziston ijodkorlari o'rtasidagi adabiy va madaniy aloqalar rivojiga rahmatli ustozimiz Tursunboy Adashboyevdan keyin Zuhriddin Isomiddinov katta ta'sir ko'rsatib kelmoqda. Qirg'iz adabiyotidan ko'p narsalarni yuzaga chiqardi. Qirg'izistonda ma'ruzalar o'qiydi. O'sh haqida katta kitob yozdi. To'xtag'ulni Turkiyada kitob qilib chiqardi. Men ham qirg'iz adabiyotini amaliy tilda yaxshi bilaman, lekin Zuhriddinning bilishi ilmiy nuqtai nazardan ustunroq. Biror so'zni tushunmay qolsam, telefon qilaman, tezda aytib beradi. Yaqinda taniqli qirg'iz yozuvchisi Sulton Rayev romanini Zuhriddin, hikoyalarini men o'zbekchaga tarjima qildik.
U yaxshi do'st, yaxshi suhbatdosh, yaxshi suxandon, yaxshi hamroh. Yaqinda birga Andijonga bordik. To'rtta universitetda ma'ruza o'qidik. Ma'ruzalarni dalillari, faktlari va aniq manbalari bilan ishonchli, keng ilmiy mushohada qilib o'qiydi.
Juda ham quvonganim, hassos ijodkor do'stimizning Alisher Navoiy g'azallarini o'ziga xos yondashib sharhlagan “Shavqi navo” degan kitobini chiqargani bo'ldi.
Bu vazifalar bitta olimga juda ko'plik qiladi. Zuhriddin sabr-bardosh bilan bunday ishlar zarurligini bilib, kimdir qilishi kerak-ku, deydi-da, o'zi bel bog'laydi. O'zbek-qirg'iz, o'zbek-qozoq, o'zbek-turk kabi turkiy davlatlar, millatlar o'rtasidagi do'stona munosabatlarni yanada mustahkamlashda Zuhriddin Isomiddinovning munosib ulushi bor.
U o'zi tanlagan yo'lga sadoqatli, millat va adabiyotga fidoyi olim.
Xurshid DO'STMUHAMMAD,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, yozuvchi:
— Mazmunan qariyb bir xil ma'noni anglatadigan “ziyo”, “ziyoli”, “ziyolilik” so'zlaridan xayolga tolganda beixtiyor yodimga tushadigan, o'zimga tanish insonlardan biri — Zuhriddin Isomiddinov. Gap Toshkent davlat universiteti jurnalistika fakultetini oldinma-ketin bitirganimizda emas, balki o'tgan asrning 70-yillari yarmidan to hozirga dovur, tasavvur qilaylik, 50 yillik umr mazmuni haqida bormoqda. 50 yildirki, Zuhriddin millatimizning ilg'or, yetuk va jonfido ziyolisi sifatida fikr yuritmoqda. Ha, ziyoli insonning butun nomai a'moli uning fikrida, tafakkurida mujassam. Uning aytar so'zi — tafakkur, mulohazasi — tafakkur, amali — tafakkur.
Zuhriddin faoliyatini olimlikdan boshladi. Olimona tadqiqotga moyillik uning barcha mavzudagi maqola, risola va kitoblariga ko'chib o'tdi. Xususan, Vatanimiz mustaqilligi yillarida do'stimizning ijodi tom ma'noda gullab-yashnadi. U munosabat bildirmagan, uning e'tiboridan chetda qolgan dolzarb mavzu-muammo yo'q hisobi. Davlat tili, xalq ta'limi, oliy ta'lim, yoshlar tarbiyasi, darsliklar, ma'naviy olam… qay birini aytasiz!
Muhimi, Zuhriddin qaysi mavzuda so'z aytmasin, o'z fikrini aytdi, masalaga xolis yondashdi. Munozara odobini saqlagan holda murosasizlik yo'lini ma'qul ko'radi.
Zuhriddin ajoyib suhbatdosh. U ishtirok etgan gurung jozibali mushoiraga, mubohasaga, munozaraga aylanadi. Ko'p va xo'p o'qigan hamda xotirasi mustahqam inson sifatida atroflicha va miqyosli mulohazalari har qanday suhbatdoshning qarashlarini boyitadi, kengaytiradi.
Zuhriddin Isomiddinovning qalbi ayqirib, oshib-toshib oqayotgan daryoga o'xshaydi. Bu daryoning hayotbaxsh suvi millatimizning ardoqli, e'zozli va qadrli hayotbaxsh suvi bo'lib qolishini juda-juda istaydi ko'ngil.
Minhojiddin MIRZO,
O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisining birinchi o'rinbosari:
— Zuhriddin Isomiddinov zo'r olim, u haqgo'y, jonkuyar, o'rni kelganda so'zi keskir, adabiyotni, demakki, millatning o'zligi, tili, qadri, nomusini hamisha himoya qilishga tayyor posbonga o'xshaydi. Men O'shda, ularning xonadonida, ota-onalarining suhbatlarida bo'lib, duolarini olganman. Mehrning, o'zbekona qalbning surati qanday bo'ladi, deb so'rasangiz, men chin yurakdan o'sha ikki zotni ko'rsatardim. Zuhriddin aka — shaxsiyati baland, qat'iyatli, fikrlash doirasi keng, zahmatkash, adabiy haqiqatlar borasida jur'ati chekinish bilmaydigan, juda katta olim. Yana Zuhriddin akaning olimligi odamiyligi, odamiyligi olimligi bilan uyg'undir. Bu juda muhim jihat. Negaki, baland, uyg'oq so'z aytgan olimlarning hammasi ham odamiy bo'lavermaydi.
* * *
Ulug' pirlardan bo'lmish Abduxoliq G'ijduvoniyning shogirdlaridan biri Xoja Muhammad Orif ar-Revgariy shunday hikmatni ajdodlariga meros qoldirgan: “Ilm oling, ilmni o'rgating, har ilmniki o'rganibsiz, unga amal qiling, har amalni sidqu ixlos bilan ado eting”. Ha, Zuhriddin Isomiddinov shu aqidaga sodiq qolgan orif ustozlardandir.
Ilmingiz bundan-da ziyoda, umringiz bundan-da barokatli bo'lsin, aziz ustoz!
Dilmurod QIRG'IZBOYEV,
publitsist.