“Jurnalist bo'lib qolaman”

Aytishlaricha, ko'p qirrali adib Konstantin Simonovning Moskvadagi kvartirasi ijodxonasida to'rtta stol bo'lgan ekan. Birida she'rlar, ikkinchisida roman va qissalar, uchinchisida pyesalar va nihoyat, to'rtinchisida publitsistik maqolalar bitilar ekan. Yozilayotgan asarlarining qaysi biri kallasida pishib yetilsa, adib o'sha stolga o'tirib davom ettirib ketaverarkan. Shu bois Konstantin Simonovdan o'qirmanlarga juda katta adabiy meros qolgan.

Adib hamisha qaynoq hayot ichida bo'lgan. Chunki uzoq yillar sho'ro davlatining bosh nashri — “Pravda” gazetasida muxbir bo'lib ishlagan. Hayot va odamlar haqidagi ilk taassurotlari, avvalo, uning yondaftarida aks etgan. So'ngra katta adabiy polotnolarga ko'chgan.

Shu o'rinda Konstantin Simonov milliy adabiyotimizning qalin do'sti bo'lganligini alohida ta'kidlab o'tmoqni joiz. U kishi O'zbekiston xalq yozuvchilari Abdulla Qahhor, ayniqsa, Hamid G'ulom bilan yaqin do'st tutingan. Hassos adibimizning “Sinchalak” qissasini mahorat bilan rus tiliga tarjima qilgan. Hamid G'ulom bilan hammualliflikda Mirzacho'l haqidagi hujjatli filmning ssenariysini yozgan. Adib mashhur “Tiriklar va o'liklar” trilogiyasini O'zbekistonda yozib tugatgan. Bu haqda Hamid G'ulom “Konstantin Simonov v vospominaniyax sovremennikov” kitobidan o'rin olgan “V Tashkente” xotiranomasida batafsil yozgan edi. (“Sovetskiy pisatel” nashriyoti, 1984 yil, 411-422-betlar).

Konstantin Simonovning “Jurnalist bo'lib qolaman” deb nomlangan ocherklar to'plami Mirzacho'lni o'zlashtirish qahramonlari, Buxoro gazchilarining jasoratli mehnati haqida hikoya qiladi. Ushbu bitiklar yetuk publitsistning “Pravda” gazetasi muxbiri sifatida 1958-1967 yillar davomida O'zbekistonda faoliyat olib borgan kezlarda qog'ozga tushgan. Asar 1968 yil Moskvada, “Pravda” nashriyotida “Ostayus jurnalistom” nomi ostida alohida kitob tarzida chop etilgan. Oradan yarim asrdan ko'proq vaqt, aniqrog'i, 56 yil o'tib, mazkur kitob sirdaryolik jurnalistlar Munavvar Pardayev va Sobirjon Usmonovlar tomonidan “Jurnalist bo'lib qolaman” nomi ostida Toshkentdagi “Kafolat print company” nashriyotida dunyo yuzini ko'rdi.

Shu o'rinda haqli savol tug'ilishi tabiiy: oradan qancha suvlar oqib o'tdi, to'plamdagi ocherklarning bugungi kunga qanday ahamiyati bor ekan, degan. Yodimga nemis faylasufi va davlat arbobi Vilgelm Gumboldtning quyidagi aytimi keladi: “Falsafa narsalar asosini, san'at haqiqiy go'zallikni izlaganiday, tarix inson taqdirining suratini haqqoniy, to'liq va aniq yoritishga harakat qiladi”.

Darhaqiqat, shunday. Kitobni mutolaa qilarkanmiz, yovqur bobo-momolarimizning siymolari kino lentasiday ko'z oldimizda jonlanadi. Qalbimizda ularga nisbatan faxrlanish hissi uyg'onadi. Garchand kitobdagi voqealar makon va zamonda ancha ilgari sodir bo'lgan esa-da, ibrat oladigan jihatlarimiz talaygina. Bu haqda Konstantin Simonovning o'zi ham kitobiga yozgan so'zboshisida shunday fikrlarni bitadi: “Hozirgi zamonni o'tmishga aloqador masalalar nuqtai nazaridan ko'rib chiqish, balki, xatodir. Lekin o'tmish haqida hozirgi zamon pozitsiyasidan turib yozayotgan odam uchun yuqoridagi kabi savollar javobi nihoyatda muhim. Va yozuvchi sifatida men bu javoblarni aynan jurnalistlik faoliyatimdan topdim. Shuning uchun ham ushbu kitobni “Jurnalist bo'lib qolaman” deb nomladim” (o'sha kitob, 8-sahifa).

Albatta, yetuk publitsistni bu jabhaga undagan, turtki bergan siyosiy voqeani aytib o'tmasak bo'lmas. 1956 yilning 6 avgustida KPSS Markazqo'mi va SSSR Ministrlar Soveti “Paxta yetishtirishni ko'paytirish maqsadida O'zbekiston SSR va Qozog'iston SSRda Mirzacho'lning qo'riq yerlarini sug'orish va o'zlashtirish to'g'risida”gi qaroriga binoan yaqin davr orasida 300 ming gektar qaqroq yerlarni o'zlashtirish vazifasi qo'yiladi. Tan olib aytishimiz kerak: Simonov ham sho'rolar mafkurasining bir askari o'laroq o'z ocherklarida mana shu aqidaning targ'ibotchisi sifatida ko'zga tashlanadi. Ya'ni mamlakatni bebaho xomashyo — paxta bilan ta'minlash birinchi o'ringa qo'yiladi. Biroq publitsist qahramon cho'lquvarlar haqida qalam tebratganda, ularning odamiylik xislatlarini mohir musavvirdek yorqin chizadi. Bunda, albatta, uning yozuvchilik tajribasi juda-juda asqotadi. Shu bois kitobdagi barcha ocherklar badiiy asardek sevib o'qiladi.

“Xarakterli odamlar” turkumining birinchi ocherki “Nima o'zi Mirzacho'l?” deb nomlangan. Ushbu bitikda Simonov cho'lning umumiy manzarasini bamisoli tirik insonni tasvirlagandek chizib beradi. Muallif Mirzacho'lni o'zlashtirishda ikki jihat: yerlarga toza oqin suvni yetkazib berish, ayni vaqtda yerosti sho'r suvlarining ko'tarilishiga imkon bermaslik masalalariga e'tibor qaratadi. Mirzacho'lda bajarilgan ishlarning ko'lamini birgina jumlada shunday ifodalaydi: “Mard quruvchilar bu cho'lda bajarajak tuproq ishlari hajmi hatto Moskva-Volga, Volga-Don va Kuybishev gidrotarmoqlarida bajarilgan jami tuproq ishlaridan ham ko'p” (o'sha asar, 20-sahifa). Ko'rayapsizmi, ota-bobolarimiz cho'lni o'zlashtirishda qanchalar jonbozlik ko'rsatgan edilar.

Konstantin Simonovning alohida qahramonlarga bag'ishlangan ocherklarida yozuvchilik va publitsistlik mahorati omuxta bo'lib ketadi. Shu bois “Tubjoylilar”, “To'pchi xarakteri”, “Paxtaorolliklardan biri”, “Kunu tun”, “Og'ir kun” bitiklari yuksak badiiy asardek o'qiladi. Xarakterli jihati, mazkur ocherklarda publitsist o'z davrining dolzarb muammolarini dadil ko'tarib chiqadi. Yuqorida nomlari keltirilgan asarlarni hech ikkilanmay problematik ocherklar sirasiga kiritish mumkin.

“Tubjoylilar” ocherki Mirzacho'l (hozirgi Guliston tumani) rayonidagi “Oktyabr” jamoa xo'jaligi va uning raisi Bruxtiy haqida. Novator rais o'sha paytdayoq qishloq xo'jaligida ketmondan voz kechib, barcha jarayonlarni kompleks mexanizatsiya zimmasiga yuklashni vazifa qilib qo'yadi. Buning uchun chigitni kvadrat uyalab ekish usulidan samarali foydalanadi. G'o'zaga ikki tomonlama — uzunasiga va ko'ndalangiga ishlov berilganida ketmonchiga deyarli ish qolmasligini isbotlashga urinadi. Biroq eskilik yangilikka osonlikcha yo'l bo'shatib bermaydi. Ocherkda qiziq bir voqea raqam etilgan. Mexanizator texnikani ko'ndalangiga yurgizaman deganda keksa brigadir: “O'lsam o'laman, lekin ekin nobud bo'lishiga yo'l qo'ymayman!” deya traktorning oldiga yotib oladi. Garchand keyinchalik paxtachilikda kvadrat uyalab chigit ekish o'zini oqlamay voz kechilgan bo'lsa-da, paxta uchun kurashda jonini ham ayamagan bobolarimizning xarakterini Simonov esda qolarli tarzda tasvirlaydi.

Kitobdagi eng salmoqli asar “To'pchi xarakteri” ocherkidir. U Boyovut tumanidagi “Kommunizm” kolxozining raisi, Mehnat Qahramoni Tursunboy Latipovning faoliyatiga bag'ishlangan. Ikkinchi jahon urushidan qaytgan sobiq jangchi tashkilotchilik va ishbilarmonlik qobiliyati bilan cho'lda rentabelli kolxozning rahbariga aylanadi. Tursunboy Latipov nihoyatda tejamkor, bir tiyinni ham yetmish joyidan tugadigan inson bo'lgan. Konstantin Simonov qahramonining bu fazilatlarini bo'rttirib ko'rsatish maqsadida xarakterli detallarni topadi. Mana shulardan biri: Rais kolxoz markazida boshqaruv idorasiga baqamti kattagina klub qurilishini boshlaydi. Publitsist buning sababini so'raganida:

— Bu bilan, — tushuntirdi menga Latipov, — avvalo, bitta devor xarajati chegirib qolinadi (o'sha asar, 40-sahifa).

Latipov o'sha paytdayoq paxtaga nisbatan daromadli sohalarga ko'proq e'tibor berishni boshlagani diqqatga sazovordir. “Bir gektar uzumzordan olingan daromad shuncha paxta maydonidagi paxta hosilinikidan ham ancha ortiq bo'ladi”, deydi rais (o'sha asar, 44-sahifa). Kommunist Latipov, Abdulla Qahhor aytganidek, partiyaning topshirig'ini “Labbay!” deb ko'r-ko'rona bajaradigan rahbar emas, balki fikrlaydigan rais edi. Simonov rahbarning shu jihatlariga alohida urg'u bergan.

Publitsist qahramonlari orasida fe'li-xo'yi Latipovga o'xshagan mehnatkash insonlar talaygina. Bu “Kunu tun” ocherkidagi Janubiy Mirzacho'l kanalini kengaytirishda jonbozlik ko'rsatgan turli millat vakillari — ekskavator mashinistlari va ularning yordamchilari Kanopkin, Basyukin, Muravin, Panasyuk, Tarakanov, Mirzaahmedov va ularning brigadiri Kazanovskiy “Mirzacho'lning ishchi xachiri”da (ocherkda ekskavatorga shunday tashbeh berilgan) ming-ming tonnalab tuproqni kanal ichidan ekskavatorning kovshlarida tashqariga olib chiqqan bahodirlardir.

Adib bitiklarida cho'lda tashkil etilgan xo'jaliklarning qo'rg'onlarini bunyod etish, unga eltadigan yo'llarni sozlash, bir so'z bilan aytganda, infratuzilmani talab darajasida tashkil etishdagi kamchiliklar aniq misollar yordamida bor bo'y-basti bilan ochib beriladi.

Kitobdagi barcha ocherklarda publitsistning o'tkir nigohi ko'zga tashlanib turadi. U “Gazik”da Mirzacho'lni kezib qahramonlari bilan yuzma-yuz uchrashadi, Yangier shahridagi cho'lquvarlar uchun mo'ljallangan vagon shaharchada bir muddat yashaydi. Odamlarni qiynayotgan muammolarni qalamga oladi. Shu bois kitobdagi barcha ocherklar o'qirmanlarga yuqadi.

Tarjimonlar Konstantin Simonovning “Jurnalist bo'lib qolaman” kitobini o'zbekchalashtirib, yaqin tariximizda ro'y bergan voqealar, Mirzacho'lni o'zlashtirishda qahramonlik namunalarini ko'rsatgan bobo-momolarimiz haqida o'sib kelayotgan yosh avlodga ajoyib sovg'a tayyorlaganlar. Albatta, katta ishda xatolar ham bo'ladi. Tarjimonlar ayrim joy nomlari kitobda qanday yozilgan bo'lsa, shunday bizga taqdim etishgan. Masalan, “Paxta-Aral” (ayrim o'rinlarda “Paxta-Orol”), “Olma-Ota” kabi. Vaholanki, ona tilimiz qoidalariga ko'ra, bu atamalar “Paxtaorol”, “Olmaota” tarzida yozilishi qoidalashtirilgan. Bunda sirdaryolik tarjimon jurnalistlarning mehnatini alohida ta'kidlamoq joizdir.

Shu o'rinda yana bir gap: ushbu kitob yuqorida ta'kidlaganimizdek, sobiq ittifoq davrida yozilgan. Ammo undan har bir jurnalist, ijodkor bugun ham foydalanishi mumkin. Birinchidan, o'tmishimizga oid voqealar, yaqin tariximizni yanada yaxshiroq bilish va o'sha vaqtlardagi vatandoshlarimiz hayotini, zahmatli mehnati, kerak bo'lsa qahramonliklaridan voqif bo'lish uchun.

Ikkinchidan, ijodkor qanday yozishi kerakligiga tayyor namuna. Axir, bugungi kun ham oradan vaqtlar o'tib tarixga aylanadi. Bugun Yangi O'zbekistonni bunyod etish yo'lida yurtimizning har bir go'shasida ne-ne bunyodkorliklar, ne-ne o'zgarishlar yuz bermoqda. Ana shular haqida publitsistlarning yuraklarni titratib yuboradigan, o'quvchini o'ziga jalb qiladigan ocherklar qani? Bugungi zamondoshlarimiz o'y-kechinmalarini badiiy so'z mahorati ila qog'ozga tushirib, ularning ibrati to'g'risida keyingi yillarda qanday kitoblar yozildi, chop etildi? Albatta, yo'q emas. Lekin ular ko'pmi, yetarlimi? Aynan ana shunday mahorat bilan bitilgan asarlar hozirgi kunda afsuski yetishmayapti.

Muhammadali AHMAD,

O'zbekiston Jurnalistlar

uyushmasi a'zosi.