Shinjon: uzumini yeng, bog'ini so'rang
Shinjon Uyg'ur avtanom rayonining dengiz sathidan 159 metr pastlikda joylashgan, ulkan qozonni eslatuvchi Turfon shahri. Suv taqchil, yoz chillasida harorat +60 darajaga yetadi. Shu joyda odamlar uzum yetishtiradi.
Jamiyat hayoti keng qamrovli, voqea-hodisalar rivoji tez, axborot oqimi shiddatli, muhim yangilik va o'zgarishlar deyarli har kuni sodir bo'ladi, binobarin, OAV nechog'liq faol bo'lmasin, ba'zi yangiliklar, ma'naviy tarbiya yo'nalishidagi ayrim beparvoliklar e'tibordan chetda qolishi va keyinchalik chuqur ildiz otib, jiddiy kasallikka aylanishi mumkin. Shu boisdan ham keyingi yillarda dunyo matbuotida biror muammoni har taraflama o'rganish, sabab va oqibatlarini ochib berish, mutasaddilarning mas'uliyatini oshirish jurnalist surishtiruvi sifatida muhim vazifaga aylandi. Mutaxassislar bunday surishtiruvlar natijasida yoziladigan maqolalarni jamiyatning rivoji bilan bevosita bog'lamoqdalar.
Matbuot jamiyatning demokratik institutlaridan biri ekan, jamiyat o'z oldiga qanday vazifa qo'ygan bo'lsa, matbuot oldida ham ayni shunday vazifa turadi. Bundan anglashiladiki, ijtimoiy-siyosiy tuzumi turlicha bo'lgan jamiyatlarga mansub axborot vositalarining vazifasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Buni rivojlangan va taraqqiy topgan mamlakatlarning matbuoti bilan milliy rivojlanish yo'liga endi-endi qadam qo'yayotgan mamlakatlarning matbuoti misolida aniq ko'rish mumkin.
Angliyada matbuot necha asrlardan beri mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotining tarkibiy qismi, ta'bir joiz bo'lsa, ko'zgusi hisoblanadi. Fransiya yoki Belgiyada, bordi-yu, kimdir jurnalistlar tarqatgan xabarning to'g'riligini shubha ostiga olsalar, jurnalistlar ma'lumot manbaini oshkor qilishlari shart emas, e'tirozga sabab bo'lgan xabarni oshkor qilishdan avval undagi ma'lumotlarning to'g'riligini tekshirib ko'rganlari va to'g'riligiga ishonch hosil qilganlarini isbotlab bersalar bo'ldi. Daniyalik jurnalistlar mamlakat qonunlarida ko'zda tutilganidek, biror jinoyat ishi to'g'risida yozmoqchi bo'lsalar, sud hukmi kuchga kirgach va jinoyatchi jazo muddatini o'tay boshlaganidan keyingina bu xususda fikr-mulohaza bildirishlari mumkin.
Shvetsiyada jurnalist surishtiruvi bilan shug'ullanish jamiyat hayotida faxrli ishlardan biri hisoblanadi. Bu ish bilan markaziy gazeta-jurnallarning muxbir yoki reportyorlari, viloyatlardagi ijodkorlar faol shug'ullanadi. Ular biror-bir sirni ochishga muvaffaq bo'lishsa, maqola yoki reportajlarini gazeta-jurnallar tahririyatlariga mo'may pulga sotishadi. Bu janrning yutug'i ham, kamchiligi ham shunda. Chunki jurnalist surishtiruvi bilan ko'p hollarda professional jurnalistlar emas, ko'pchilikka ma'lum bo'lmagan biror sirni oshkor etib, nom qozonish ilinjida bo'lgan havaskorlar shug'ullanadi.
Rossiyada bu janrning jamoatchilik e'tiboriga tushishida sobiq ittifoqning tarqab ketishi bilan bog'liq ijtimoiy-siyosiy vaziyat, o'tgan asrning to'qsoninchi yillari boshidagi yalpi kriminal holat, mamlakat bo'ylab hukm surgan boshboshdoqlik sabab bo'ldi deyish mumkin. Bu davrda e'lon qilingan ko'plab maqolalar, ayniqsa, teleko'rsatuvlar mashaqqatli jurnalist surishtiruvining natijasida yuzaga kelgan.
Keyingi paytlarda shahar, mamlakat, qit'a, dunyo miqyosida “Go'zallik tanlovlari”ni o'tkazish va g'olib deb topilgan qizlarga “Moskva malikasi”, “Rossiya malikasi”, “Osiyo malikasi”, “Afrika malikasi”, “Dunyo malikasi” tojini kiygizish odat tusini oldi. Jurnalist Boris Sobolev bu dabdabali, ko'zni qamashtiruvchi tadbirlardan qanday maqsad ko'zda tutilishini, bundan kimlar manfaatdor ekanini aniqlaydi, go'zallik konkurslarida ishtirok etgan qizlarning ayanchli, ba'zi hollarda fojiali taqdiri bilan qiziqadi. Masalan, jurnalist an'anaviy “Moskva go'zali” tanlovini tahlil qilar ekan, g'oliblarni aniqlash, tojni kimga kiygizish qaysi talab va tamoyillar asosida amalga oshirilishini kuzatadi. Ma'lum bo'ladiki, gap nomzod qizlarning go'zalligi, aql-idrokida emas, talabgorlarga homiylik qilayotgan homiylarning cho'ntagida ekan. Sovrinli o'rinlar kimoshdi savdosida bo'lganidek, bozorga qo'yiladi: 500 ming dollar, 1 million dollar, 2 million dollar, 3 million yevro va hokazo. Ochiq-oshkora savdo. Pulini to'lang, marhamat, siz aytgan qiz g'oliblik shohsupasida! Shu kundan boshlab uning inon-ixtiyori sizning qo'lingizda.
Jurnalist surishtiruvi o'zbek matbuotida nisbatan yangi yo'nalish deyiladi. Jurnalist tahririyat topshirig'i bilan maqola yoki ocherk yozishga kirishar ekan, tegishli surishtiruv o'tkazadi: mavzuga daxldor odamlar bilan suhbatlashib, ularning mulohazalarini eshitadi, rahbarlarni tinglaydi, tegishli hujjatlar, hisobotlar bilan tanishadi. Shunday yo'l tutib yozilgan maqolalar oz emas. Demakki, bu yo'nalishni matbuotimiz uchun butunlay yangi deb bo'lmaydi. Taniqli jurnalistlar Habibulla Olimjonov, Bekqul Egamqulov, Abdunabi Haydarov, Yoqubjon Xo'jamberdiyev, Kamol Matyoqubov, Safar Ostonov, Muhammadjon Obidov, Dadaxon Yoqubov, Dilmurod Qirg'izboyev, Elvira Tuxvatullina va boshqa hamkasblarimizning chuqur jiddiy tahlilli chiqishlari fikrimizga dalil bo'la oladi. Bugun bu faoliyatning eng yaxshi namunalarini “Kun.uz”da, O'zA saytida, Zuhriddin Isomiddinov, Muhtarama Ulug'ova, Hakim Sattoriy, Umid Bekmuhammad, Gulchehra Jamilovaning “Ishonch”, “Hurriyat”, “Ma'rifat” gazetalarida e'lon qilinayotgan maqolalarida ko'rish mumkin.
“Jurnalist surishtiruvi” iborasi keng ma'noli ijodiy faoliyat turi bo'lib, faqat surishtirish, biror joydan kamchilik topish, aniqlash va oshkor qilishdangina iborat emas. Jurnalist mamlakat, jamiyat, odamlar hayotida mavjud, ammo e'tibordan chetda qolayotgan ijobiy voqealar, faktlarni chuqur o'rganishi, matbuot, televidenie va radio orqali targ'ib qilishi, boshqalarga namuna qilib ko'rsatishi zarur. Taniqli telejurnalist, kasbiga doir o'ziga xos mahorat maktabi yaratgan Muhammadjon Obidov muallifligida suratga olingan “Shinjon: Turfon mo''jizalari” hujjatli filmini tomosha qilar ekanman, ko'nglimdan shu fikrlar o'tdi. Matbuotda, asosan, xabar, yangilik birlamchilik qiladi, ammo bugungi jurnalistikada ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy tahlil, voqea-hodisalar, natijalarni qiyosiy o'rganish jiddiy ahamiyatga ega.
Muhammadjon qalami o'tkir, harakatchan, tashabbussiz turolmaydigan kasbdoshlarimizdan biri. Televidenieda uzoq yillar ter to'kib, reportaj, intervyu, hisobot, tahliliy lavha, felyeton janrlarida samarali ijod qildi. Bo'lajak jurnalistlar uchun o'nga yaqin amaliy qo'llanma kitoblari chop etildi. Bugungi faol jurnalist uchun zarur bo'lgan muhim xususiyatlar — jur'at, qat'iyat, tezkorlik, hozirjavoblik, birlamchi manbalar bilan ishlash, ishontirish, voqea-hodisa mohiyatini fikrlar xilma-xilligi asosida ochish, mantiqiy xulosa va boshqa jihatlar orqali yosh qalamkashlarga namuna ko'rsatdi. Uning olis-yaqin xorijiy mamlakatlardan tayyorlagan turkum telereportajlari, yutuqlar bilan birga kamchiliklarni ham jiddiy o'rganishi, xalqimizning tinch-totuv hayotiga xurujlar chog'i jasorat bilan reportyorlik qilgani chindan ham ibratlidir. Shu ma'noda ushbu hujjatli film jurnalist kasbdoshimiz iste'dodining yana bir yangi qirrasini ochdi, desak, mubolag'a bo'lmaydi.
Filmning mavzusi oddiy. Shinjon Uyg'ur avtanom rayonining dengiz sathidan 159 metr pastlikda joylashgan, ulkan qozonni eslatuvchi Turfon shahri. Suv taqchil, yoz chillasida harorat +60 darajaga yetadi. Shu joyda odamlar uzum yetishtiradi. Filmda ko'rsatilganidek, turfonliklar bu ishni dehqonchilik san'atining yuksak cho'qqisiga ko'tarishgan. Tasvirchi Elyor Olimov ekranga olib chiqilayotgan har bir kadrga o'ziga xos ma'no-mazmun baxsh etganday. Boshlovchi (Muhammadjon Obidov) har bir fakt, har bir tasvirga jon bag'ishlaganday suhbat olib boradi. Turfonliklarning korizlar yordamida yerosti suvlaridan foydalanishdagi noyob tajribasi, mahsulotni saqlash va eksport qilish mahorati tomoshabinda jiddiy qiziqish uyg'otadi.
Darvoqe, korizlar… Yerosti suvlarini yig'ish va yer yuzasiga chiqarish uchun quriladigan bu noyob inshootlarning tarixi g'oyat qiziqarli. Yaqin Sharq, Janubi-Sharqiy Osiyo, Markaziy Osiyoning tog'li va tog'oldi zonalarida o'z vaqtida ko'plab qazilma korizlar bo'lgan. Buxoro, Samarqand, Navoiy viloyatlaridagi korizlarning soni ikki yuzdan ortiq bo'lgan. Yigirmanchi asrning 20-yillarigacha koriz suvlaridan ekinlarni sug'orishda foydalanilgan. Korizlarni bir-biriga ulashda yer osti suvlari sathida ro'y beradigan o'zgarishlar, joy relyefidagi nishablik maxsus asboblar yordamida aniq hisoblab chiqilgan. Quduqlarning chuqurligi 12-15 metrdan boshlanib, 60-70 metrgacha borgan. Quduqlar suvli qatlamga tutashadigan lahim orqali bir-biriga tabiiy holda birlashtirilgan. Masalan, Nurotadagi “Maston” nomli korizning 280 ta qudug'i bo'lgan. Qisqacha aytganda, korizlar yordamida yerosti suvlaridan foydalanishni bepoyon cho'llarda qurilgan sardobalar kabi yaqin o'tmish ajdodlarimizning eng muhim ixtirolaridan biri deyish mumkin. Qarangki, bu usul Turfonda saqlanib qolibdi, yanada rivojlanibdi. Korizdan korizga o'tayotgan suv shovqinida olis o'tmishning ovozini eshitganday bo'ladi kishi.
Hujjatli film yaratishda ma'lum chegaralanish bo'ladi — har bir fikr aniq faktga, natijaga, ko'rsatkichga asoslanishi kerak. “Turfon mo''jizalari”da ham shunday: mahalliy aholining turmush tarzi, uzumzorlar, oilaviy bog'bonchilik, hosilni saqlash, qayta ishlash, qadoqlash va hokazolar g'oyat jonli ko'rsatilgan. Ammo muallif shu bilangina qanoatlanib qolmaydi. Filmda Turfonning bugungi umidbaxsh kunlari uning olis o'tmishi bilan chambarchas bog'lanib ketgan. Muhammadjonning bundan bir necha yil avval Xitoydan tayyorlagan ko'rsatuvlarining birida qadimda Farg'onadan Xitoyga olib ketilgan uchqur otlar haqida g'oyat qiziqarli tafsilotlar hikoya qilingan edi. Bu gal ham o'ziga xos tarixiy faktga duch kelamiz: olis o'tmishda xitoyliklar vodiydan otlar bilan birga… serhosil uzum ko'chatlarini ham olib ketishgan ekan. “Bugun Turfon dalalarida mo'l hosil berayotgan yangi-yangi uzum navlari, balki, o'sha Farg'onadan olib ketilgan ko'chatlarning avlodi emasmikin?” deya mushohada yuritadi boshlovchi. Ehtimol, shundaydir, chunki filmni ko'rgan tomoshabinda xalqlar tarixida bir-biriga bog'liq holatlar ko'p bo'lganiga, bugun turli sohalarda bir-birimizdan o'rganadigan narsalar ko'pligiga ishonch paydo bo'ladi. Chunonchi, turfonlik bog'bonlar koriz suvidan tejamkorlik bilan foydalanish, hosilni sifatli quritish yo'llarini topishibdi. Oltiariqlik uzumshunoslar bugun novdasidan uzilgan uzumni bahor o'tguncha ham xuddi kecha uzilganday saqlashadi. Yerdan unumli foydalanishadi. Bir joyga bir qop-yarim qop tuproq to'kilib qolgan bo'lsa, ustiga suv quyib, o'g'itlab, shu yerga ham bir nima ekishadi. Shunday ekan, filmdagi farg'onalik fermer Isoqjon Boymatov bilan turfonlik Akbar G'ofur yuzma-yuz ham uchrashsalar, ikki yurt bog'bonlari o'zaro tajriba almashsalar, ayni muddao bo'lar edi.
“Shinjon: Turfon mo''jizalari” hujjatli filmi O'zbekiston-Xitoy munosabatlari keng ma'noda yuksalib borayotgan, bordi-keldi aloqalariga yo'l ochilayotgan, O'zbekiston, Qirg'iziston va Xitoyni o'zaro bog'laydigan temir yo'l qurilishi boshlanayotgan bir paytda efirga uzatildi. Mutasaddilar filmda o'rtaga tashlangan jo'yali takliflarga e'tibor beradilar, joylarda uning namoyishi tashkil etiladi, degan umiddamiz.
Ahmadjon MELIBOYEV