Ezgu chorlov
Alisher Navoiyning har bir asari, joiz bo'lsa, har bir bayti, hatto har bir misrasida hayot hodisalari shu darajada takrorlanmas tasvirlarga egaki, ular salkam olti yuz yildan buyon muxlislar qalbidan munosib joy olib keladi. Bugina emas, mutafakkir shoir shaxsiyatining o'zi ham xalqimiz, millatimiz orasida haqli e'tiroflarga sababdir. Shunga ko'ra, buyuk ijodkor asarlarining barcha zamonlarda qalam ahli hamda butun xalqimiz uchun o'ziga xos adabiy-estetik va ma'naviy-axloqiy mezon bo'lib kelayotgani bejiz emas.
Asrlar davomida Navoiyning badiiy siymosini yaratishga intilishlarning ham muntazam jarayon ekanligi yaxshi ma'lum. Mustaqillik davridagi ijtimoiy-ma'naviy hayot bu jarayonga yanada katta kuch va yangicha ma'nolar qo'shayotgani ham bor gap.
Alohida ijodkorlarning ayrim mavzu va muammolarga boshqalariga qaraganda ko'proq moyil bo'lib qolishi yangi gap emas. Shunga qaramasdan, Alisher Navoiy siymosini tasvirlashga kelganida bu boradagi holatning boshqacharoq ekanini tan olishga to'g'ri keladi. Gap shundaki, Navoiy dahosi oldida bosh egmagan, adib asarlari mutolaasidan chuqur huzur tuymagan, bularning natijasi o'laroq shoir haqida hech bo'lmaganda bitta asar yozishni ko'ngliga tugmagan ijodkorning o'zi yo'q yoki deyarli yo'qdir. Mustaqillik davri adabiyoti namunalarining o'zidayoq Alisher Navoiyga bag'ishlangan asarlar bir joyga jamlansa, bir necha qalin-qalin jild kitoblarning yuzaga kelishi aniqdir.
Asar mavzusi va shoirona iqtidorning namoyon bo'lish shakllariga oid maxsus ilmiy tadqiqotlar yaratilmagan bo'lsa-da, bu borada anchagina kuzatishlarning o'ziga xos tizimi yuzaga kelganini ham inkor etmaslik kerak. Bevosita Alisher Navoiyning badiiy siymosini yaratish jarayonida ham shu muammoga duch kelinadi.
O'zbek adabiyotida sha'ni ulug'langan mutafakkirlar, buyuk siymolarning birortasiga Alisher Navoiyga atalgan miqdor va darajadagi asarlar, jumladan, she'rlar bag'ishlangan emas. O'zbek shoirlarining deyarli barchasida Alisher Navoiyga bag'ishlangan she'r mavjud. Ularning ayrimlari bu borada o'zining adabiy mulohaza va e'tiroflari, Alisher Navoiyga bo'lgan e'tiqod va hurmatlarining ifodasi sifatida bir nazm durdonasi, nasriy yoki dramatik asarini yozgan bo'lsa, boshqalari bir-ikki kichik hajmli asar doirasida bunday ulkan va mo''tabar niyatni to'la ifoda etish imkonining yo'qligini chuqur anglagani holda mavzu doirasida ko'plab asarlarini, o'rni-o'rni bilan esa she'riy turkumlarini yaratishgan.
Yana bir qiziqarli hodisani qayd etish mumkin. Alisher Navoiyga bag'ishlangan asar mualliflari ijodini kuzatish shu xulosaga olib kelmoqdaki, ular bu buyuk mutafakkir adib hayoti va ijodini tasvirlash uchun o'zlarida juda katta mas'uliyat yukini his etishgan. Ularning birortasi ham mazkur mavzudagi asarni yozishga birdaniga kirishgan emas. Oybek domla tajribasida bo'lganidek, avval kichikroq va mo''jazroq asarlar, keyingina yirik hajmdagi epik polotnolarga murojaat etilgan.
Yana bir fakt shundan iboratki, hatto tarixiy mavzuda qalam tebratgan yozuvchilarning aksariyati ham birdaniga bu mavzuga kirishmasdan, avval boshqa mavzu va muammolar ustida o'z qalamlarini o'tkirlab olishgan: bu borada tegishli ko'nikma va malakalar, tajriba va ishonchga ega bo'lganlaridan keyingina Alisher Navoiy siymosining kengroq tasviriga bel bog'lashgan.
Biz mulohazalarimizni birgina she'r misolida ko'rsatishga harakat qilamiz. “Yuragingga qil ham sig'masa” misrasi bilan boshlanuvchi bu she'rning muallifi taniqli shoira Farida Bo'tayeva — Farida Afro'zdir.
Ushbu she'rda mustaqillik davri she'riyatidagi Alisher Navoiy obrazining asosiy qirralari jamlangan deyish mumkin.
Shoiraning talqinidagi Navoiy ijodi insoniyatning eng yaqin hamdardi, darddoshi, malhami bo'la oladi:
Yuragingga qil ham sig'masa,
Mehrsizlik diling tig'lasa,
Bu holingdan joning talvasa
Qilsa agar Navoiyga ayt,
O'qi kitob, Hazratingga qayt!
U insoniylik, insoniy fazilatlar targ'ibi va tarbiyasi, har qanday bezovta va dardli ko'ngilga orom va huzur berishning uddasidan chiqadi:
Sotib ketsa eng yaqin do'sting,
Bitmas bo'lsa hech kamu ko'sting,
Daraxtmisan, qay taraf o'sding,
Bilmoq bo'lsang Navoiydan so'r,
Do'st topmassan Hazratdan-da zo'r!
Boshi berk ko'chalarning yengib bo'lmas muammolarining yechimi, fojialarning eng dahshatli damlarining ham damini kesadigan taskin va tasalli shoir she'riyatida mujassam:
Yo'liqqaning bo'lsa xiyonat,
Uchib ketsa qo'lingdan omad,
Osmon tushib, bo'lsa qiyomat,
Navoiydan topasan panoh,
Hazrat erur holingdan ogoh!
Alisher Navoiy she'riyati alohida kuchli bir saltanat, butun insoniyat suyanishi mumkin bo'lgan qo'rg'on ham shu she'riyatdir. Qolaversa, o'zbekka fikrni tushuntirishda savob va gunoh mafhumlarining o'rni va ahamiyati naqadar buyukligini adiba yaxshi biladi:
Bu saltanat metin qo'rg'ondir,
Unda yashar har kim omondir,
U jannatdir, Eram bo'stondir,
Navoiyni aylaylik tavof,
Hazrat erur eng oliy savob!
Inson muhtoj bo'lgan narsalarning barcha-barchasi ham ayni mana shu she'riy qo'rg'onlarda jamlangan:
Magar senga ilm kerakdir,
Duo kerak, tilak kerakdir,
Ishq kerakdir, ko'ngil kerakdir,
Navoiydan toparsan o'zni,
Hazrat aytar ul xolis so'zni!
Navoiy va millat yaxlitligi g'oyasi ham, aniqrog'i, millatning Navoiy g'oyalari bilan birlashib ketishiga umid va ishonch ham ushbu she'rdagi asosiy tayanch nuqtalaridan biri bo'la oladi.
O, yurakka malham Navoiy,
Har g'aribga hamdam Navoiy,
Zarrangizman men ham, Navoiy,
Yagonamsiz, sizgadir ta'zim,
O sultonim, xonim, hazratim!
Ko'rinib turganiday, ushbu she'r mustaqillik davridagi o'zbek navoiynomasining o'ziga xos namunalardan biri bo'lgan. U shu yo'nalishdagi ko'plab she'rlardagi umumiy jihatlarni ancha yorqin, aniq hamda ta'sirchan ifodalab bera olgani bilan boshqalardan ajralib ham turadi.
Yana bir muhim jihat shundan iboratki, shoirada tasavvur va ijro o'rtasida juda katta uyg'unlik mavjud. Bu uyg'unlik shoiraning ideal va uning ifodasi yo'nalishida ham o'ziga xos tarzda namoyon bo'lgan. Bu narsa ijodkor idealining naqadar tiniq va aniq tasavvuri bilan uning ifodasi o'rtasida bevosita aloqadorlik borligining yana bir isboti bo'lib xizmat qiladi.
Muallif mahzun bir kayfiyat ifodasi bilan boshlangan she'rining samimiy va bir qadar ko'tarinki pafos bilan yakunigacha bo'lgan oraliqda badiiy-estetik mantiqning ipi har doim tarang turishiga erisha olgan. Dastlabki bandlardagi shart ergash gapli qo'shma gaplarning faol ishtiroki, turfa ma'nolarning o'zaro yaqin shakllardagi ifodasi ta'did san'ati vositasida yuzaga chiqqan bo'lsa, navbatdagi bandda asr san'ati kitobxon (she'rxon)ga da'vat va tasalli sifatida ta'sir ko'rsatadi. Yakundagi nido ham shaxsiy hayrat, ham bevosita Navoiy shaxsiga murojaat, bularning yonida esa ko'zda tutilgan idealning lafziy ifodalaridan iborat bo'lgan ta'didlarning ta'kididan yuzaga kelgan hosiladir.
Bularning barchasi Amir Alisher Navoiy siymosining she'rxon ko'zi oldidagi siymosiga o'ziga xos sayqal beradi, uni bizga yanada yaqinlashtiradi. Bizni Navoiy asarlarini o'qishga chorlab turadi.
Aziz she'rxon! Keling, shu ezgu chorlovga “labbay” deb javob beraylik!
Gulbahor AShUROVA,
Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o'zbek tili va
adabiyoti universiteti
Fuzuliy nomidagi ilmiy
tadqiqot markazi rahbari,
filologiya fanlari doktori.