“Boburshoh va Napoleon” – mutlaqo yangicha muqoyasa
Olam va odam. Bu ikki atama ohangdosh bo'lsa ham, ma'nodosh emas. Chunki, olam – abadiy, odam – muvaqqat: shunday desak-da, Alloh siylagan daholar borki, nomlarini mangulikka muhrlab ketadilar. Sharqdan balqqan Bobur Mirzo, kunbotar farzandi Napoleon Bonapart ana shunday kamyob buyuklardan ikkisi edilar. Kimlardir hayratu havas, yana kimlardir g'iybatu hasad ko'zi bilan boqmasin, har ikkisining o'tda kuymas, suvda cho'kmas siymosi haqida qat-qat kitoblar bitilmoqda. Ulardan eng yangisi va eng ohorlisi Rustamjon Ummatov qalamiga mansub “Boburshoh va Napoleon” nomli tarixiy-qiyosiy essedir (Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2024 yil, 464 bet).
Asarning jurnal varianti e'lon qilingandayoq (“Jahon adabiyoti”, 2019 yil, fevral-mart sonlari), unga ko'pchilikning e'tiboru e'tirofi tushgan va yozuvchining ushbu tuhfasi o'zgacha xislatlarga boyligidan nishona bergandi. Kitob holida o'qish nasib etgani esa muxlislar uchun ayni muddao bo'ldi. Shon-shuhrati jahon bo'ylagan Boburshoh bobomizga yana bir jahongir Napoleon Bonapart qiyos etilmoqda. O'xshash ikki qismat goh hikoyalar, goh rivoyatlar, goh beinkor haqiqatlar, goh munozara tarzida taqqoslangan. Undagi voqealar zichligi va qator-qator manbalar qaydlangani ham, hatto sana-raqamlarga tez-tez murojaat etilgani ham o'qirmanni zeriktirib qo'ymaydi. Sababi, uslub ravon va batamom o'zgacha. Voqealar goh Sharqqa, goh G'arbga yetaklaydi, kutilmagan yakun, original fikr, yangicha talqin beriladiki, tong qolasiz.
Qarangki, Bobur va Napoleonning kindik qoni tomgan Farg'ona bilan Korsika bitta jug'rofiy chiziqda — 40-42,5-shimoliy kengliklar orasida joylashgan ekan. Boburshoh — Samarqandni, Bonapart — Parijni uch martadan fath etibdilar, ikkovi ham oiladagi 8 farzandning biri — mushtarak hollarni ko'ring! Bundayin muqoyasalar sanog'i “Boburshoh va Napoleon”da yuzdan oshadiki, barchasi muallifning topildig'i va kashfiyoti, albatta. Kashshof adib barini zanjirning uzilmas halqalariday g'oyat ustalik bilan bir-biriga bog'lab yuborgan.
“Hindiston podshohi Bobur — hind emas, fransuzlar imperatori Napoleon — fransuz emas. Boburning millati mo'g'ul yo hind bo'lmasa-da, Hindistonda (“buyuk mo'g'ullar imperatori”) podshoh, Napoleon esa fransuz bo'lmagani holda “fransuzlar imperatori” edi. Bobur Hindiston boyliklarini Farg'onaga, Napoleon esa Fransiya xazinasini Korsikaga tashigani yo'q”. Vaholanki, toju taxt sohiblari qaerni egallasa, o'sha joyning butun boyliklarini talon-toroj qilishgani, xalqning bor-budini tortib olishgani tarixdan ayon-ku!
— Nahotki, shunday? — degan hayrat kechadi ko'ngildan. Har ikki shaxsni qayta kashf etamizki, eski tasavvurlar bari bir zumda parchalanadi. Sharqu G'arbning ikki dahosiga xayrixohligimiz ortadi.
Mutolaani davom ettiramiz: “Ikkala imperator deyarli tengqur yoshda: Boburshoh (47) va Napoleon (46) toj-taxtdan voz kechib, o'rniga o'g'lini qo'ymoqchi edi. Bobur bu qarorga ko'ngil ixtiyori ila, Napoleon esa majburlikdan barmoq bosdi. Qonuniyatni ko'ringki, ota-buvasi hukmdor o'tgan Bobur Mirzo bu niyatiga erishdi, ajdodlaridan birortasi yurt so'ramagan Napoleon Bonapartning esa murodi hosil bo'lgani yo'q. Va yana ajabki, podshohzoda Bobur avlodlari Hindiston taxtida asrlab davru davron surishdi, Napoleonning biror zurriyotiga o'zidan keyin hukmdorlik buyurmadi”.
Xalq donishmandligiga yana bir bor iqror bo'lamiz. Axir: “Qazisan, qartasan, asli zotingga tortasan” degan maqolni ko'p eshitganmiz-da. Xuddi shu hayotiy haqiqatning tarixiy tasdig'i emasmi bu daholar qismati? Qolaversa, milliy tafakkurning umuminsoniy qonuniyatlarga hamohang ekanini ko'ring! Adib o'quvchini maqolning aynan o'zidan emas, mohiyatidan saboqlantiradi. Qismat atalmish peshona bitigidan hech kim qochib qutula olmasligini ham urg'ulaydi. Eng muhimi, siz bilan bizni yozganlariga ishontira oladi. Zohiran o'ta mushkul ijodiy niyat osongina uddalanganday tuyulsa-da, kamyob ma'lumotlar, qaydu izohlar uch yuzdan ziyod kitobdan cheksiz mehnat-mashaqqat bilan izlab topilgan. Muallif ularni mushohada chig'irig'idan o'tkaza-o'tkaza, saralab-saralab, o'rni-o'rnida havola eta bilibdi. Kezi kelganda, ta'kidlash joizki, “Boburshoh va Napoleon” Rustamjon Ummatovning salkam ikki yillik izlanishlari mevasidir.
Tarixiy-qiyosiy esseda bitilganidek: “Bobur arkoni davlati, oilasi, yaqinlari davrasida xotirjam oyog'ini uzatdi. Biroq Napoleon Atlantikaning janubidagi olisdan-olis Ayo Yelena orolida tanholik va g'ariblikda dunyodan ko'z yumdi. Bunda ham qonuniyat bor: toj-taxt Boburning otameros haqi ediki, tomirida buyuk Temurning qoni oqardi. Napoleon esa nasab jihatidan saltanatga begona va hech bir saroy uning xati mahriga bitilgan emas. Boburning noyob qo'lyozmalari Parijga borib qolgan, Napoleonning xos mebellari esa Samarqandda. Asrlar o'tmoqdaki, har ikki ulug' sarkardaning xoki turobi e'zozda…” R.Ummatovning navbatdagi muqoyasasi ko'nglimizdagi azaliy faxru g'ururni yanada kuchaytiradi. Ammo noyob qo'lyozmalar qayoqda-yu, xos mebellar qayoqda! Mebelning nusxasini yasab olsa bo'ladi. Ammo boburona bitiklarni kim, qachon, qaerda qaytadan yarata oladi?..
Menimcha, tarixiy-qiyosiy esse yangi zamonda yangicha uslubda bitilgan komil asar maqomiga yetibdi. Turfa voqealar, taqdiriy tafsilotlar, tahliliy mulohazalarning barchasi ta'sirchan ifodaga ega. Adib mahoratining yuqoriligi kichik sarlavhalarga katta ma'no yuklashda ham seziladi. Har bir bobning ostsarlavhasi bezakday yarashganki, bu o'quvchini o'ziga jalb etadi. Voqeadan-voqeaga o'tgan sayin u hikoyalash yo'sinini o'zgartirib boradi, alaloqibat, kitobxonda mutolaa ishtiyoqini kuchaytiraveradi desak, aslo mubolag'asi yo'q. Sarlavhalarning “Padarkush valiahdlar, juvonmarg shahzodalar”, “Ayol makrining bir uchquni – siyosatda zo'r yong'in”, “Zamonlari bo'lak – zafarlari mushtarak”, “Toj kiygan diplomatlar va sotqin vazirlar”, “Hazratlarga hasrat bo'lgan olmoslar”, “Turkigo'y tilshunos podshoh yoxud Napoleon ila Shampolon” deya nomlangani bejiz emas-da.
Fahmlash qiyin emaski, ikki buyuk hukmdorning ko'p jihatdan o'xshash taqdiri-yu, qisman farqli qismat qissasi Rustamjon Ummatovning dalillarni solishtirish mahoratiga va ijodiy quvvatiga jiddiy imtihon bo'libdi. Bugun komil ishonch bilan ayta olamizki, u ayni sinov jarayonida o'zining chakana qalamkash emasligini isbotlab qo'ygan, albatta.
“Boburshoh va Napoleon” qomusiy asar (ensiklopediya) deb aytishga arzirli yangi tarixiy-badiiy yaratiqdir. Yuzlab kitobdan, matbuot va internet materiallaridan zukkolik bilan foydalanilgani ham tahsinga loyiq.
Yangi O'zbekistonda romanga teng esse paydo bo'ldi. Uning yozilishi aslo tasodifiy emas. Istiqlol sharofati erkin so'zning erkin parvoziga keng yo'l ochib qo'ygani uchungina yaratildi.
Namanganlik adib va tarjimon Rustamjon Ummatov o'ttizdan ortiq nasriy, nazmiy, tarixiy, publitsistik kitoblar muallifi, poytaxtda o'ndan ziyod yirik tarjimalari (hammasi roman) chop etilgan. U bu galgi armug'onida odam millatidan qat'i nazar, Yer kurrasining qaerida yashamasin, omaddan benasiba qolmaydi, buyukligi omadida emas, omadi buyukligida, buning uchun bir o'zi yuzlab, minglab odamlar bajara oladigan ham jismoniy, ham aqliy kuch-qudrat sohibi bo'lmog'i shart! – degan muhim falsafani yoqlamoqda. Va nihoyat, muallif ijod maydonida shijoat va shiddat bilan ot surgan: odam ham olam singari boqiylik bekatida muqim tura olishini ikki buyuk shaxs timsolida qiyosiy jonlantira olganki, bu qaysi jasoratdan kam?..
Atoqli adib Nurali Qobul “Boburshoh va Napoleon”ga mas'ul muharrir bo'lib, “Tarixga tik va xolis yondashuv” sarlavhali so'zboshi yozgan. Asarga nisbatan samimiy e'tirof va yuksak baho aks etgan quyidagi jumlalarni Nurali Qobul bejiz bitgan emas-da:
“Boburshoh va Napoleon” kitobining dunyoga kelishi ma'naviy hayotimizdagi yorqin voqeadir. Asar buyuk Boburiylar saltanati tarixini va bu benazir siymoni buyuklar bilan solishtirib tahlil etishda mutlaqo yangi sahifa ochadi. Tajribalarga ko'ra, bitta tarixiy-badiiy roman yozgan adib tarix fanlari doktori bo'lish uchun harakat qilayotgan olimdan o'n barobar ko'p manba va kitob o'qir ekan. Rustamjonning bu zahmatli va favqulodda muhim ma'lumotlarga boy bitigiga ham ana shunday ko'z bilan qaradim va do'stimizga deymanki:
— Muborak bo'lsin!”
Atoqli adibning bu e'tirofidan so'ng ushbu asarni har bir yurtdoshimiz, albatta, o'qishi kerak degan fikr yanada qat'iylashadi.
Sodiq SAYHUN,
O'zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi a'zosi.