Taniqli olimning hayot yo'li

Denovda akademik Nazar To'rayev uy-muzeyi tashkil etiladi

Akademik Nazar To'rayevni ilm ahli yaxshi biladi. Esimda, Nazar akadan bir gal ilmiy faoliyatining mazmunini so'radim. Olim vodorod atomlarini parchalash uchun zarur bo'ladigan yuqori darajadagi issiqlikda sirtning yemirilishini qanday qilib kamaytirish muammolari ustidagi tadqiqotlarini shogirdlari hamrohligida davom ettirayotganini aytdi.

“Agar ijtimoiy taraqqiyot hozirgiday sur'atlar bilan davom etaversa, yana 50-60 yildan so'ng insoniyat yer yuzidagi va yer ostidagi yoqish mumkin bo'lgan hamma narsani tugatib bitiradi. Ana o'shanda insoniyatning energiyaga bo'lgan ehtiyoji qanday hal etiladi? Qanday qilib? Bu yoqda yoqish mumkin bo'lgan o'tin ham, ko'mir ham, gaz ham tugaydi… O'shanda odamlarda suvning tarkibidagi vodorod atomini parchalashdan boshqa iloj qolmaydi. Dunyodagi barcha dengiz, ummonlardagi suvning vodorod atomini esa havoda parchalab bo'lmaydi. Buning ustiga, uning parchalanishi uchun juda yuqori darajada issiqlik kerak. Biz hozir vodorod parchalanayotgan, to'g'rirog'i, portlayotgan makon devorining yemirilishi darajasini kamaytirish muammolarini tadqiq qilayapmiz”, dedi Nazar aka kuyunchaklik bilan.

O'shanda Nazar To'rayev bayon etgan fikrlar mag'zini ochig'i, to'liq tushunmagan bo'lsam-da, olim ilgari surgan g'oyalar tafsilotlarini ko'z oldimga keltirib hayratga tushganman.

Darhaqiqat, O'zbekistonda ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo'shgan buyuk olimlardan biri Nazar Yo'ldoshevich To'rayev edi. Uning fizika sohasidagi tadqiqotlari, ilmiy rahbarligi va ijtimoiy faoliyati mamlakatimiz hayotida o'chmas iz qoldirdi.

Nafaqat Surxon ahli, balki butun O'zbekiston xalqi yaxshi taniydigan, qolaversa, dunyo hamjamiyatiga ma'lumu mashhur bo'lgan Nazar Yo'ldoshevich To'rayev Surxon diyorining eng go'zal maskanlaridan biri Denov tumanidagi “G'alaba” deb nomlanuvchi xo'jalikning Chuqur qishlog'ida tavallud topdi. Uning ota-bobolari ham mana shu qishloqqa kelib qo'nim topib, shu maskanni gullatib-yashnatgan, uning kengayib, dovruq taratib ketishiga sababchi bo'lganlardan edi.

Nazar To'rayev 1938 yilning 19 may kuni ishchi oilasida tavallud topdi, 1945-1955 yillarda Denov tumanidagi Alisher Navoiy nomli 24-maktabda o'qidi va uni oltin medal bilan tamomladi. Endi maktabni bitirgan o'smir yigit bo'lsa-da, 1955-56 o'quv yilida o'z maktabida matematika fanidan dars berdi. 1956 yilda Samarqand davlat universiteti fizika bo'limiga o'qishga kirdi. 1961 yilda universitetni a'lo baholarga bitirganligi sababli, uni o'sha davrning mashhur olimi, akademik U.Oripov Yadro fizikasi institutiga ilmiy xodimlikka taklif etdi. 1964-67 yillarda O'zbekiston Fanlar akademiyasi aspiranturasiga o'qishga kirdi. U aspiranturada qattiq jismlar sirtida o'rtacha kuchdagi atomlarning tarqalish nazariyasi muammolari bilan shug'ullandi. Akademik U.Oripovning bevosita ilmiy rahbarligida 1968 yilda Yadro fizikasi institutida fizika-matematika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya himoya qildi. Shundan keyin 1968 yili Elektronika institutiga ilmiy kotiblikka ishga taklif etildi. 1972 yildan shu institutda laboratoriya mudiri bo'lib ishladi.

Nazar To'rayev atomlar va ionlarning qattiq jism sirtlarida sochilishi nazariyasini yaratdi. Qattiq jismlar sirtlari, juda yupqa epitaksial qatlamlarning strukturalarini va element tuzilishlarini analiz qilish va oldindan aytib berishning imkonini topdi. Ya'ni, qattiq jismlar, aytaylik, temirning sirtidagi molekulyar zarralar, atomlarni o'rganish, ularni ilmiy joylashtirish evaziga uning qattiqligi va chidamliligini misli ko'rilmagan darajada kuchaytirish imkonini yaratdi. Natijada juda qattiq sirtga ega bo'lgan jismlar, misol uchun kosmosga uchadigan apparatlarda va harbiy sohada ishlatiladigan jismlar yaratish borasida olamshumul siljish sodir bo'ldi. Ayniqsa, polikristall va monokristallarning sirtida atom va ionlarning sochilishi qonuniyatlarini, sirt bilan bog'liq bo'lgan maxsus xususiyatlarni aniqladi va qator yangi muhim effektlarni ochib berdiki, keyinchalik bu effektlar jahonning yuzlab ilmiy laboratoriyalaridagi tajribalarda o'z tasdig'ini topdi. Bu bilan kattiq jismlar sirtlari, juda yupqa epitaksial qatlamlarning strukturalarini va element tuzilishlarini analiz qilish va oldindan aytib berishning nazariyasi yaratildi. Atomlarning bir to'qnashuv va ikkilamchi to'qnashuvi natijasida sochilishi, bu to'qnashuvlarning mumkin bo'lgan sohalarini aniqlash, ularning sirtqi bombardimon qilayotgan zarrachalarning energiyasi, massasi, tezligi, zaryadi va boshqa xossalariga bog'liqligi asosida jism sirtlarini analiz qilish qulayligi tasdiqlandi. Qattiq jismlarni juda kichik burchaklar ostida atomlarning qatori deb qarab, ana shunday atom qatorlarida sochilgan ionlar yoki atomlarning energetik taqsimlanish konuniyatlarida monokristalli jismlar tuzilishlari to'g'risida muhim informatsiyalar mavjudligi kashf etildi. Bu jahon ilmiy adabiyotida “To'rayevning atom qatori effekti” deb ataldi.

Keyinchalik bir-biri bilan uzviy bog'lanib qolgan atomlar qatorlaridan tashkil topgan yarim kanallar mavjudligi va bunday yarim kanallarda ionlarning harakati hamda sochilishi nazariyasi yaratildi. Qattiq jism sirtlarining tabiiy, real strukturalarini tasvirlash, vakansiya, divakansiya, vakansiyalar to'plami, uzlukli atom qatorlari, atomlar to'plami, atom qatorlari zinapoyalari kabi juda ko'plab struktura buzilishlarining mavjudliklari ham sochilayotgan ionlar va atom zarrachalarining energetik burchakli fazoviy taqsimot qonunlarida o'z aksini topdi. Ilmiy tadqiqotlar natija¬sida olingan nazariy natijalar va xulosalarning umumlashtirilishi doktorlik dissertatsiyasining asosini tashkil qildi. Shu tariqa N.To'rayev 1980 yili Ukraina Fanlar akademiyasi Fizika institutida doktor¬lik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.

Olimning ilmiy-nazariy jihatdan asoslangan barcha ilmiy xulosalari Moskva davlat universiteti, Moskva fizika-texnika instituti, Kurchatov nomidagi atom energiyasi instituti, Leningrad davlat universiteti, Leningrad politexnika instituti, Myunxen plazma fizikasi instituti, Krakov universiteti, Groningen universiteti, Donesk davlat universiteti kabi ko'plab ilmiy muassasalar olimlari tajribalarida o'z tasdig'ini topdi. Bu esa Nazar To'rayevning ular bilan hamkorlikda ilmiy-tadqiqotlarni olib borishiga sabab bo'ldi.

Iste'dodli olim Nazar To'rayev 1977-1983 yillarda Toshkent politexnika institutining fizik elektronika kafedrasini boshqardi.

1983 yilga kelib, O'zbekiston Kompartiyasining birinchi kotibi Sh.Rashidov tavsiyasi bilan Surxondaryo viloyatida o'sha vaqtda yagona bo'lgan Termiz davlat pedagogika (hozirgi TerDU) institutiga rektor etib tayinlandi. Mana shu sababli ham Nazar Yo'ldoshevich ustoz degan sharafli nomning haqiqiy egalaridan biriga aylandi. Nafaqat O'zbekistonda, balki jahonning ko'plab mamlakatlarida ustozdan ta'lim olgan yuzlab, minglab olimlar, pedagog kadrlar borki, ular Nazar To'rayev bilan hamnafas, hammaslak bo'lganlari bilan faxrlanadilar.

Nazar To'rayevning bevosita rahbarligida 3 nafar fan doktori va 12 nafar fan nomzodi yetishib chiqdi. Uning rahbarligida 1972 yilda O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasida ion usullari bilan materiallarni tozalash ilmiy laboratoriyasi, 1978-83 yillarda Toshkent politexnika institutida materiallarni mass-spektrometriya usulida o'rganish laboratoriyasi, 1984 yildan boshlab Termiz davlat universitetida bir nechta ilmiy laboratoriya, jumladan, lazer bilan qishloq xo'jalik ekinlari urug'larini nurlantirish laboratoriyalari tashkil etildi. Shulardan 2 ta lazer qurilmasi bevosita dala sharoitida Surxondaryodagi bir qancha xo'jaliklar dehqonchiligida hozirgacha samarali qo'llanilmoqda.

Termiz davlat universitetining tashkil etilishi, unda o'nlab yangi mutaxassisliklar, 30 dan ortiq yangi kafedralar, 10 ta yangi fakultet, 4 ta ilmiy problematik laboratoriyalarning ochilishi Nazar To'rayevning bevosita xizmati, tashabbusi tufayli edi. Universitetda ustoz rahbarligida 24 nafar fan doktori, 150 nafar fan nomzodi tayyorlandi va ular bugungi kunda 48 ta kafedra, 4 ta ilmiy laboratoriyada muvaffaqiyat bilan faoliyat olib borishmoqda.

Akademik N.To'rayevning ilmiy ishlari juda ko'plab chet el olimlari asarlarida o'z aksini topib, jahon ilmiy xazinasidan munosib o'rin egalladi. Professor L.Dobresov va M.Gomoyupova (1966), G.Karter va J.Kolligon (1968), U.Oripov (1968), V.Molchanov va Ye.Mashkova (1980), K.Leyman (1979), N.Petrov va I.Abroyan (1987), M.Ryazanov va I.Tilining (1985) kabi yirik olimlarning monografiyalarida o'zbek olimining ilm-fan yo'lidagi izlanish natijalari qayd etilgan.

Nazar To'rayev atom va ionlarning qattiq jism bilan o'zaro ta'siri natijasida yuzaga keladigan atom sochilishi, atomlarning sirtga kirish va taqsimoti, sirt yemirilishi muammolari bilan bir qatorda jahon fanining eng muhim muammolaridap biri bo'lgan yuqori temperaturali o'ta o'tkazuvchan materiallarni yaratish na ularning xususiyatlarini o'rganish bo'yicha hamda O'zbekiston Respublikasi uchun muhim hisoblangan fizika fani yutuqlarini qishloq xo'jaligiga tatbiq etish, tabiatni muhofaza kilish va ekologiya bilan chambarchas bog'liq sohalarda ham katta ishlarni bajardi, bu ishlar o'zining salmoqli natijalarini berib  kelmoqda.

Masalan, mashhur Messbauzr usuli va qattiq jismlar fizikasining boshqa zamonaviy usullarini qo'llab yuqori temperaturali o'ta o'tkazuvchan materiallar xususiyatiga xos bo'lgap materiallar olindi va ularning ichida begona atomlar holatlari va effektiv zaryadlari o'rganildi. Bunday material yaratishning istiqbolli yo'nalishlari aniqlandi.

Taniqli olimga 1988 yili O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi unvoni berildi. 1989 yilda O'zbekiston Fanlar akademiyasi muxbir a'zosi, 1995 yilda YuNESKO qoshidagi Xalqaro informatizatsiyalash akademiyasi haqiqiy a'zosi etib saylandi. 1990-95 yillar O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining deputati, bir necha marta Surxondaryo viloyati va Termiz shahar Kengashlarining deputatligiga saylandi. 1994 yilda uning tashabbusi va rahbarligida Termiz ma'naviy akademiyasi tuzildi va viloyat rahbar xodimlariga madaniy, maishiy, tarixiy merosimizni o'rgatishda, urf-odatlar, an'analarni targ'ib qilishda katta vazifani bajarmoqda.

Nazar To'rayev iste'dodli olim, kashfiyotchi, g'amxo'r ustoz, tajribali rahbar, tashkilotchi jamoat arbobi bo'lishi bilan bir vaqtda oilaparvar inson edi. Bilimga mukkasidan ketgan oddiy aspirantning akademik darajasiga erishishida shubhasizki, u kishining turmush o'rtog'i Roziya opaning xizmati beqiyosdir. Ular uzoq va baxtli umr kechirishdi. Hayotdagi jamiki qiyinchiliklar, turmushda bo'ladigan turfa qiyinchiliklarni birgalikda mardonavor yengib, qarindosh-urug'lar, tanish-bilish va shogirdlar uchun qalbi va dasturxoni doimo ochiq oila sifatida tanildilar. Uch o'g'il, uch qiz farzandni tarbiyalab, jamiyatimizga munosib vorislar yetkazib berishdi. Bosh farzandlari Erkin To'rayev Toshkent politexnika institutini tugatgan bo'lsa-da, harbiy sohada mehnat qildi. Qizi Nargiza To'rayeva Toshkent politexnika institutini tugatdi. Ota izidan borib, fizika-matematika fanlari nomzodi ilmiy darajasini oldi. Yana bir qizi Nodira To'rayeva Toshkent tibbiyot institutini tugallab, tibbiyot fanlari nomzodi bo'ldi. Bugungi kunda Toshkent pediatriya institutida kafedra mudiri sifatida faoliyat yuritmoqda. O'g'illari Temur va O'tkir iqtisodiyot dorilfununini tugatishdi. Ular ham hayotda o'z o'rinlariga ega insonlar bo'lib kamolga yetdilar.

Nazar To'rayev 1988 yilda “O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi” unvoni bilan taqdirlandi. 2000 yildan O'zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a'zosi etib saylandi.

1998 yilda Nazar To'rayev “Mehnat shuhrati” ordeni bilan taqdirlandi. Bu mukofot olimning mamlakat rivojiga qo'shgan ulkan hissasining yana bir bor e'tirof etilishi desak xato bo'lmaydi. Olimning butun hayoti ilm-fan va ta'lim sohasiga bag'ishlangan bo'lib, uning xizmatlari nafaqat o'zbek xalqining, balki, yuqorida ta'kidlaganimizdek, xalqaro ilmiy hamjamiyatning ham e'tirofiga sazovor bo'ldi.

Akademik Nazar To'rayev 2023 yil 3 oktyabrda 85 yoshida vafot etdi. Olimning nomi hamisha O'zbekiston ilm-fani va ta'lim tizimida katta hurmat bilan tilga olinadi.

Taniqli olim xotirasini abadiylashtirish, yosh avlodni Nazar To'rayev ilmiy merosi va hayot yo'lidan xabardor etish maqsadida yaqinda Denov tuman hokimi “Nazar To'rayev uy-muzeyini tashkil etish to'g'risida” qaror qabul qildi.

Mashhur olimning hayoti va faoliyati o'zbek ilm-fani tarixida oltin harflar bilan yozilgan, ilm-fan sohasidagi tadqiqotlari, ilmiy rahbarligi va pedagogik faoliyati ko'plab yosh olimlar uchun ilhom manbai bo'lib xizmat qiladi. Olim nafaqat o'zining ilmiy ishlari, balki jamiyat uchun qilgan xizmatlari bilan ham e'zozga sazovor.

Toshtemir TURDIYEV,

Ma'naviyat-ma'rifat markazi

Denov tuman bo'limi rahbari,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi.