Bu naqadar fusunkor olam

Taniqli adib Shodiqul Hamroga xat

Salom, Shodiqul do'stim!

Yaxshi bilasiz, siz bilan talabalik yillaridan buyon birgamiz. Ilk hikoyalaringiz Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetida o'qib yurganingizda chiqqan. Hammamizning havasimiz kelgan edi. “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasida, “Yoshlik”, “Sharq yulduzi” jurnallarida chiqqan she'rlar, hikoyalar rosa shov-shuv bo'lardi. Eslaysizmi, ushbu adabiy nashrlarning har bir yangi soni talash bo'lib, qo'lma-qo'l o'qilar edi. O'qishni bitirganingizdan so'ng o'zingiz ham “Yoshlik” jurnali tahririyatida ishladingiz.

Siz o'sha vaqtlardayoq jahon adabiyotidagi badiiy matn sifatini o'zgartirib yuborgan, xayol va tafakkurning bepoyon kengliklarini kashf etgan yozuvchilar asarlarini ko'p o'qirdingiz va bizlarga ham o'qigan kitoblaringizni qizg'anmasdan sovg'a qilar edingiz. Shu ajoyib odatingizni hozir ham kanda qilganingiz yo'q.

Fusunkor realizm adabiy oqimining mumtoz namoyandasi Xuan Rulfoning “Pedro Paramo” nomli romanini ilk she'rlarim endigina matbuotda chop etilgan yillari: “Mana shu kitobni o'qing”, — deb menga bergandingiz. O'sha vaqtda bu g'alati asar mag'zini chaqish menga murakkab tuyulgandi. Siz esa uni suv qilib ichib yuborgan, barcha boblarini yodlab olgan edingiz. O'qib, mazmunini to'liq anglab yetish uchun uni har kuni qo'limdan qo'ymay, sumkamga solib olib yurardim. Afsuski, bu kitobni hali o'qib tugatishga ulgurmasimdan sumka-pumkam bilan birga qo'shib o'g'irlatib qo'ydim. Eski shaharda men oilam bilan ijarada turgan kulbaning egasi Anisa opoqi bizni “propiska”ga qo'ymoqchi edi. Rasmiy idoralarning qog'ozbozligi istehkomini zabt etishda ustozlarimdan biri yordam bermoqchi, o'sha kuni birgalikda shahar hokimi qabuliga kirmoqchi edik. Xullas, uchinchi qavatdagi ishxonamning eshigini qulflamasdan birinchi qavatga tushib, ustozning kelishini sabrsizlik bilan kuta boshladim. Bir vaqt xonamga chiqsam, sumkam yo'q… Uning ichida qo'lyozmalarim, uy hujjatlari, umr yo'ldoshim va mening pasportim, bolalarimning guvohnomasi va yangi poyafzal olaman, deb jamg'arib yurgan pullarim bor edi… O'g'irlatib qo'ygan pullarimga, hujjatlarimga u qadar achinmaganman, Lekin siz bergan Xuan Rulfoning kitobini yo'qotganim uchun juda kuyinganman.

Mana, o'tgan yili menga “Latinoamerikanskaya povest” nomli ikki jildlik qissalar to'plamining birinchi jildini sovg'a qildingiz. Bu kitobda Alexo Karpentyerning “Konsert barokko” (“Barokko konserti”), Xuan Korlos Onettining “Bezdna” (“Tubsiz gum”), Augusto Rao Bastosning “Kurupi” (“Kurupi” — guarani qabilasi mifologiyasida hosildorlik va yovvoyi hayvonlar pushtipanohi bo'lgan iloh), Ernesto Sabatoning “Tunnel”, Xose Maria Argedasning “Lyubov-Veselennaya” (“Ilohiy muhabbat”), Xulio Kortasarning “Presledovatel” (“Izquvar”), Xose Donosaning “Poxoronnыe mechtы” (“Ko'milgan orzular”) nomli qissalari, eng asosiysi, Xuan Rulfoning “Pedro Paramo” qissasi bor. Bu asarlarning har biri o'zgacha betakror olam. So'z san'atining bunday mo''jizalarini o'qib, hayratga tushasiz. Mif, fantastika tasavvuringizni shuur yetmaydigan osmonlarga olib chiqib ketadi; xayol, fikr, ruhni nihoyatda keng, teran tasvirlash uchun so'zlar, gaplar, jumlalar yangicha tuziladi; inson ruhiyati, u yashayotgan borliq, kundalik turmush nihoyatda aniq va tiniq tasvirlanadi. Orzu-armonlar, dardu fojialar, baxt va baxtsizliklar, zulm va adolatsizliklar, yovuzlik va muhabbat obrazlar orqali real namoyon bo'ladi. Badiiy asarda biz o'rganib qolgan “voqea, joy va vaqt birligi” qonuni buzib tashlanadi. Birvarakayiga barcha voqealar, makonlar va zamonlar tasvirlanaveradi. Marhumlar narigi dunyodan tirilib keladi, bu dunyoda tirik yashayotganlar narigi dunyoga borib qoladi, burungi zamonda dunyodan o'tganlar bilan suhbatlashadi. Bu adiblarni o'qib, so'zdagi kashfiyot tabiiy fanlardagi kashfiyotlardan ham yuksak ahamiyatga ega ekanligini anglaysiz. Abdulla Qahhorning “Adabiyot — atomdan kuchli” degan hikmatining mag'zini chaqasiz.

Xuan Rulfoning “Pedro Paramo” qissasini o'qib, yozuvchining uslubiga, tasvir san'atiga mahliyo bo'lib qoldim. Uni necha qayta o'qisangiz ham yana o'qigingiz kelaveradi.

Taniqli adib va tarjimon Olim Otaxon Lotin Amerikasi yozuvchilarining betimsol mahoratlari, ayniqsa, Xulio Kortasar va Mario Vargas Losa kabi yozuvchilarning asarlari haqida juda ko'p gapirardi, ularning romanlarini batafsil tahlil qilib berardi. O'sha suhbatlardan birida Olim aka menga: “Shodiqul menga Kortasarning “Drugoe nebo” hikoyalar to'plamini bergan, kitobni qayta-qayta o'qib, tit-pitini chiqarib yuborganman, varaqlarining choklari uzilib ketgan”, — degan edi.

Shodiqul, qanday yaxshi, siz doimo yaqin do'stlarga yaxshi kitoblar ulashgansiz.

Ishdan bo'sh paytlarimizda uchrashib qolsak, faqat adabiyot haqida gurung berasiz. Ayniqsa, Pedro Paramoni ko'p gapirasiz. Shunday zulmkor va yovuz diktatorning muhabbatini, uning sevgilisiga: “Susana!” deya iltijolar qilganini hayajon bilan so'zlaysiz. Meksikalik Xuan Rulfoning Garsia Markes, Xulio Kortasar va butun Lotin Amerikasi mamlakatlarining mashhur yozuvchilariga badiiy uslub o'rgatgani, ustozlik qilgani haqida maroq bilan gapirasiz.

Ha, Shodiqul, she'riyatda nikaragualik shoir Ruben Dario qilgan ishni nasrda Xuan Rulfo amalga oshirdi. Darvoqe, jahonning yangi davr adiblari aksariyati Ruben Darioning betakror she'ridan o'rgangan. Pablo Neruda bilan Federiko Garsia Lorka Ruben Darioning novatorligini munosib e'tirof etib, qanchadan-qancha adabiy suhbatlar qilgan, maqolalar yozgan. Bu nihoyatda maroqli va qiziqarli mavzu.

Siz adabiyotdagi yangilikni yaxshi ko'rasiz, yangi badiiy asarlarni targ'ib qilasiz. O'zingiz ham yozgan qissalaringiz va hikoyalaringizda yangilikka intilasiz. Yaqinda “Muazzam” nomli qissalar va hikoyalar to'plamingiz nashrdan chiqdi. O'z uslubingizga sodiq qolgansiz. Mif va fantastika asaringizga boshqacha jilo berib turadi. Badiiy nasrga yangicha uslub bilan milliy ruh, milliy manzara, milliy fikr olib kirasiz. Badiiy asar tili degan tushunchani ko'pchilik yozuvchilar unchalik tushunmaydi ham, hatto bilmaydi ham.

Siz she'riyatni yaxshi ko'rasiz. Bu yozganlaringizdan bilinib turadi. Tashbehlar, timsollar, metaforalar nasrda ham nazmdagidek qo'llanishi shart. Badiiy so'zning ushbu azaliy qonuniyatiga siz sadoqat bilan amal qilasiz.

“Hovlidagi daraxt” nomli hikoyangiz mazmuni azaliy qadriyatlarimizga, milliy o'zligimizga borib taqaladi. Milliy axloq, urf-odatlar, an'analarni tarannum etasiz. Ajdodlardan avlodlar to'ralishini, sulolalarning tarqalishini bizda shajara deydi. “Shajara” so'zining yana bir sinonimi daraxtdir.

“Hovlimizdan oqib o'tadigan ariq labidagi bu daraxt qishlog'imizda yagona hisoblanadi, — deb boshlanadi hikoyangiz. — Daraxtning kishini hayratga soladigan bir jihati bor edi. U yilda ikki marta: bahor va kuz boshlarida gullar, biroq meva tugmas edi.

Daraxt otamga bobo meros yodgorlik hisoblanar, shu sababli uni nihoyatda avaylardi. Va bizdan ham shuni qattiq talab qilardi”.

Hikoyadagi tasvirlar, so'zlar ramziy ma'no kasb etadi. To'g'ri, yurtimiz tabiatida yilda ikki marta gullaydigan saksovul va yulg'un daraxtlari bor. Ular ham gullaydi-yu, biroq meva tugmaydi. Siz tasvirlagan daraxt saksovul ham, yulg'un ham emas. Siz o'zingiz xayolan o'ylab topgan (ruschasiga “vыmыshlenniy”) daraxt timsoliga teran ma'nolar yuklaysiz.

“Supada yonboshlab yotgan otam botayotgan quyoshning alvon shafaqlarida tovlanib turgan daraxtimizga xayolga cho'mgancha tikilib turardi. Shunda men:

— Ota, nega daraxtimiz hech meva tugmaydi? — deb so'radim. Savolimdan otam ajablandilar, shekilli, ancha vaqt xuddi nimadir qidirganday yuzimga tikilib qoldilar, so'ng: “Mevami? Tugadi, o'g'lim. Mana men, sen, opang, singling va akang shu daraxtning mevalarimiz…”

Hikoyangizni o'qib, daraxt, ya'ni shajara haqida mif yaratganingizni angladim. Naslni toza saqlash, o'zlikni asrab avaylash, ozodlik va erkni boy bermaslik kabi g'oyalar bu asaringizda obrazli tarzda tasvirlangan. Bir oilaning taqdiri timsolida bir yurtning taqdiri hikoya qilingan. Qadimda katta bobo suv bo'yiga suqib qo'ygan hassadan ko'kargan daraxt oilaning fayzi, rizq-ro'zi, barakasi manbai bo'ladi. Muhojir ismli odam hovli xo'jayinidan payvand olib, o'zining uyida o'stirish uchun muqaddas daraxtdan novda kesib berishni so'raydi. Ammo ota bunga ko'nmaydi. Bahor kelsa hamki, daraxt negadir gullamaydi. Betoblikdan boshi yostiqqa tekkan ota tashvishga tushadi. Daraxtdan payvandlik olishni oshkora so'raganida maqsadiga yetolmagan Muhojir boshqacha yo'l tutgani, hovlidagi daraxt egasining katta o'g'lini yo'ldan urgani, unga zanjiri uzun cho'ntak soat bergani, soatga uchgan bola buning evaziga daraxtdan yashirincha uchta novda kesib, Muhojirga eltib bergani ma'lum bo'ladi… Daraxt gullayvermaganidan so'ng tanasini bolta bilan bir payraxa chamasi tilib ko'rishadi, qurigan… Keyin belkurak bilan daraxt ildizini kovlab ko'rishadi…

“Men daraxt ostidan bir belkurak tuproq kovlab olgan edim, dimog'imga qandaydir badbo'y hid urildi, engashib tuproqqa yaxshiroq razm tashladim: unga qandaydir sarg'ish narsa singib ketgan edi. Otam ming azob bilan, tipirchilay-tipirchilay o'rnidan qo'zg'aldi va qaltiroq qo'llarini cho'zib men kovlagan tuproqdan bir siqim olib, ko'ziga yaqin keltirdi-da:

— Ostiga dori sepilgan ekan, vahshiylar! — dedi u ilonday vishillab va daraxt poyiga sudralib keldi-da, tuproqni sidirib, tomirlarini ushlab ko'rdi. Tomirlarni daraxtlarning tiriklik belgisi — namlik tark etmagan edi…”

Hikoyangiz shunday yakunlangan. Muhojir obrazida xalqimiz boshiga qancha baloyu kulfatlar solgan istibdod zamonining yovuz vakillarini nazarda tutganingiz seziladi. Paxta maydonlariga odamlar boshidan samolyotlarda butefos sepilgani, “Oden” traktorlarda dorilar purkalgani, ariqlarda qip-qizil zaharning suvga aralashib oqqani, qanchadan-qancha zahmatkash dehqonlarning, paxtakor ayollarning jigari shishib o'lgani, qanchadan-qancha navqiron yoshlarning pushti kuyib ketib, befarzandlik dardiga mubtalo bo'lgani esimizdan chiqqani yo'q. Makkor va yovuz dushman millatimizning hayot daraxtini quritmoq uchun necha bir yovuzliklarni o'ylab topgani hammamizga yaxshi ma'lum. Hikoyangizda hovlidagi daraxt egasining qamalgani, bir vagon mahbuslarning o'sha gullagan daraxtga qarab yugurganlarini tasvirlagansiz. Siz bu timsollar orqali o'tgan asrning 37-yilgi mash'um qatag'on davriga ishora qilganingizni ham angladim. Biroq qanchalik harakat qilmasin, yovuz dushmanlar millatimiz hayot daraxtining ildizini o'zlari xohlagandek tag-tugi bilan qurita olmadi…

Prosper Merimening “Matteo Falkone” hikoyasida ota sotqin o'g'lini o'z qo'llari bilan miltiqda otib tashlaydi. Millat boshiga ne bir ko'rgiliklar tushishiga sababchi bo'lgan eng maraz illat bu  sotqinlikdir. Siz hikoyangizda bu illatni o'zgacha tasvirlagansiz.

“— O'g'lim! — dedi otam menga. — daraxtning ustiga chiqib, kesilgan shoxlarga qara-chi…

Men ko'z ochib yumguncha daraxtga chiqib oldim: rostdan, daraxtning uchta shoxchasi kesilgan ekan. Qaychi o'tmas bo'lganidan shoxlar tishlab tortilganday g'ajib tashlangan edi.

— Topdingmi? — dedi otam. — Unda yaxshilab razm sol-chi, namlik bormi?..

Shoxlar qurib qolgan edi. Men otamdan ko'zlarimni olib qochdim”.

Sotqin o'g'il obrazini tasvirlaganingiz g'oyatda ta'sirchan chiqqan. Ota o'z o'g'lini qahr bilan hovlidan haydab yuboradi…

Dushmanlarning, agar bir xalqni parokanda qilmoqchi bo'lsang, avvalo, uning ma'naviyati ildizlariga bolta urgin, yoshlarini yo'ldan ozdirgin, qabilidagi yovuz harakatlari tarixdan ayon. Bugungi globallashuv zamonida dunyoda yovuz niyatlar bilan ma'naviyatimizga tajovuz qilishga harakat qilayotgan qancha dushmanlar bor. “Jaholatga qarshi — ma'rifat” degan g'oya bugun har qachongidan ham dolzarb bo'lsa kerak.

Siz hikoyangizda bu fikrlarni so'zma-so'z aytmagansiz, lekin tasvirlagan timsollaringiz, fusunkor fantaziyangiz mohiyati, mazmuni o'quvchilarni doimo yovuzlikdan ogohlikka da'vat etib turadi. Fikrdan timsol chiqmaydi, biroq timsoldan ko'plab fikrlar tug'iladi.

Sizning asarlaringizda metafora asosiy rol o'ynaydi. Jumlalaringiz ohanrabo she'rning bandlariga o'xshaydi. Asarlaringizda ichki ohang va she'riyat bor.

Yaqinda avstraliyalik bolalar yozuvchisi Alan Marshallning “Daraxtlar gapira oladi” nomli hikoyasini o'qidim. Qo'ltiqtayoq bilan yurib daryo bo'yiga borgan nogiron bolakay, uning gapira olmaydigan, qum yuvib, oltin izlovchi kishi bilan qanday do'stlashgani va suhbatlashgani haqida hikoya qilinadi. Hech kim bilan gaplashmaydigan, to'g'rirog'i, gaplasholmaydigan kishini odamlar Indamas Jo deb atashadi. Nogiron bolakay uning ko'ngliga yo'l topadi, u bilan samimiy va quvnoq suhbatlashadi. Indamas Jo bolakayning quvnoq va samimiy gaplaridan jilmayadi. Yuz-ko'z ifodalari, imo-ishoralar bilan gaplashadi. Xuddi Muhammad Rahmon “Pantomimo uchun syujet” nomli she'rida “Gunglarda ham zabon bo'ladi” degandek! Yozuvchi uning yuzida zohir bo'lgan tabassumni oqqush keng qanot yozib parvoz qilganiga o'xshatadi. Uning ko'zlarida charaqlagan shodlik va mehrni daraxtlarning odamga tikilishiga o'xshatadi, “Indamas Jo daraxtlarning qarindoshi, daraxtlar qavmidan edi”, deydi. Hikoya yakunida bolakay qo'llarini silkitib, Indamas Jo bilan “Xayr!” deya xayrlashadi.

“Indamas Jo yam-yashil butalar orasidagi daraxtga suyanib turar, o'zi ham xuddi daraxtlar ichidagi daraxtga o'xshar edi.

— Xayr, — deb sado berdi u, mening nazarimda go'yo daraxt gapirgandek tuyuldi”.

Indamas Joning “Xayr” deb so'zlagani bolaning xayolida ro'y beradi. Yozuvchining fantaziyasi real hayotda ro'y bergan voqealardan ham ko'ra muhim va haqiqiy hodisalarni, ruhiyatni ifodalaydi.

Mana, yozuvchining mahorati. Daraxtni odam, odamni daraxt qilib tasvirlaydi. Bu fusunkor olam bizni o'ziga mahliyo etaveradi.

Fin shoirasi Eyla Kivikkaxoning “Ayol” sarlavhali she'ri ham badiiy tafakkurning noyob namunasidir.

Men daraxt bo'lganimda edi,

ildizlarimni sug'urib,

chopib borar edim

sening derazangning yoniga.

Afsuski, men daraxt emasman,

derazamning yonida

seni kutib o'tiribman

yolg'iz.

Daraxt odamdan ko'ra samimiyroq, mehribonroq, tabiiyroq, degan fikr ifodalanadi. Ayni damda shoir ayolning ruhiy holatini kuchliroq tasvirlaydi. Ayolning tabiatida hayo, ibo degan xislatlar bor. U erkakka suyanishni, mehr-e'tibor istaydi. Bu she'rni o'qiganda, sevgida daraxt mavzusi Odam Ato zamonlaridan boshlangani yodga tushadi. Bu teran falsafa va nozik chizgilar o'quvchiga kuchli ta'sir qiladi.

Shodiqul, do'stim, toki fusunkor adabiyot bor ekan, siz bilan bizning suhbatimiz davom etaveradi.

Tavalludingizning oltmish yilligi bilan chin yurakdan qutlayman. Hamisha sog'-omon bo'ling.

Sizdan ko'plab yangi asarlar kutib qolamiz.

Hurmat bilan,

do'stingiz Rustam MUSURMON.