Giyohvandlik va narkotik moddalar – insoniyat kushandasi

Giyohvandlik va narkotik moddalar iste'moli insoniyat uchun eng jiddiy ijtimoiy va tibbiy muammolardan biri hisoblanadi. Bu illat nafaqat inson sog'lig'iga, balki jamiyatning iqtisodiy, ma'naviy va madaniy rivojlanishiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi.

Giyohvand moddalar deganda insonning aqliy yoki jismoniy holatiga ta'sir qiladigan, muvaqqat ravishda eyforiya yoki boshqa o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan moddalar tushuniladi. Ayni paytda dunyoda ularning 20 ga yaqin turlari tayyorlanib, iste'mol qilinmoqda.

Bugungi kunda, ayniqsa, yoshlar orasida keng ommalashayotgan sintetik giyohvand moddalar (spays, sintetik kannabinoidlar, amfetaminlar va boshqalar) zamonaviy giyohvandlikning eng xavfli turlaridan biridir. Bu moddalar kimyoviy laboratoriyalarda ishlab chiqariladi va tabiiy giyohvandlik vositalaridan ancha kuchli ta'sirga ega. Sintetik moddalarning o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ular internet orqali yoki oddiy mahsulot qiyofasida tarqatiladi. Ular juda oz miqdorda iste'mol qilinsa ham, kuchli psixoaktiv ta'sir ko'rsatadi, bu ko'pincha qaytmas sog'liq muammolariga duchor qiladi. Sintetik giyohvand moddalar depressiya, paranoyya, gallyutsinatsiya va hatto koma yoki o'lim holatiga olib kelishi mumkin.

Sintetik moddalarga qarshi kurashishda jamiyatda xabardorlikni oshirish va qonunchilik choralarini kuchaytirish juda muhimdir. Giyohvandlik inson organizmining barcha tizimlariga jiddiy zarar yetkazadi. Asab, yurak-qon tomir, nafas olish tizimlari hamda jigar va buyrak kabi muhim a'zolar faoliyati buziladi. Narkotik moddalar iste'moli insonni jismoniy va ruhiy jihatdan butunlay zaiflashtiradi. Uning oqibatida asab tizimi faoliyati buzilib, depressiya va stress holatlari paydo bo'ladi, immunitet tizimi zaiflashadi, bu esa turli kasalliklarga olib keladi.

Afsuski, giyohvandlik moddalari ko'plab davlatlarda ishlab chiqariladi va tarqatiladi. BMT Narkotik moddalar va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasi (UNODC) ma'lumotlariga ko'ra, giyohvand moddalar yetishtiriladigan asosiy hududlar sifatida Afg'oniston, Kolumbiya, Peru, Boliviya, Meksika, Marokash, Myanma, Laos va Tailand kabi davlatlar yetakchilik qilmoqda. Ushbu davlatlarda ishlab chiqarilayotgan giyohvand moddalar jahon bozoriga chiqib, turli mamlakatlarda tarqalmoqda. Giyohvand moddalar ishlab chiqarilishining oldini olish uchun xalqaro hamkorlik va qat'iy chora-tadbirlar zarur. Jahonda giyohvandlikka chalinish holatlari juda keng tarqalgan. BMTning Narkotik moddalar va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasi (UNODC)ning 2023 yilgi hisobotiga ko'ra, dunyoda 300 milliondan ortiq odam narkotik moddalarni iste'mol qiladi. Ularning katta qismi yoshlardan iborat bo'lib, ayniqsa, 15-35 yosh oralig'idagi guruhga tegishlidir.

O'zbekistonda esa 2024 yildagi ma'lumotlarga ko'ra, 7 mingdan ortiq giyohvand shaxslar ro'yxatga olingan. Davlat tomonidan giyohvandlikka qarshi kurashish uchun qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda, jumladan, reabilitatsiya markazlari tashkil etilgan va ta'lim muassasalarida profilaktika tadbirlari o'tkazilmoqda.

O'zbekiston Respublikasida giyohvandlik va narkojinoyatlarga qarshi kurashish bo'yicha 2024-2028 yillarga mo'ljallangan Milliy strategiya ishlab chiqilgan. Bu strategiya doirasida giyohvand moddalarning noqonuniy aylanmasiga qarshi qat'iy nazorat o'rnatish, yoshlar orasida profilaktik tadbirlarni kuchaytirish, davolash va reabilitatsiya markazlarini kengaytirish, zamonaviy tibbiy usullarni joriy etish, ommaviy axborot vositalari orqali giyohvandlikning zararlari haqida keng qamrovli axborot tarqatish kabi vazifalarni amalga oshirish belgilab olingan.

Muqaddas Islom dini ham giyohvandlik va narkotik moddalar iste'molini qat'iy taqiqlaydi. Giyohvandlik insonning aql-zakovatiga va sog'lig'iga jiddiy zarar yetkazgani uchun, u Islomda harom qilingan. Shu bois giyohvandlikka qarshi kurashish nafaqat huquqiy yoki tibbiy, balki diniy nuqtai nazardan ham muhim hisoblanadi. Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning hadislarida ham har qanday inson sog'lig'ini zaiflashtiradigan va aqlga zarar keltiradigan moddalardan uzoq turish tavsiya etilgan. Shu bois giyohvandlikka qarshi kurash nafaqat huquqiy yoki tibbiy, balki diniy nuqtai nazardan ham muhim hisoblanadi.

Bugungi kunda yoshlarni giyohvand moddalar ta'siridan himoya qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim:

— maktab va oliy ta'lim muassasalarida giyohvandlikning zarari haqida o'quv dasturlari joriy qilish, maxsus ma'ruzalar, treninglar va seminarlar o'tkazish;

— internet va ijtimoiy tarmoqlarda doimiy  profilaktik axborot tarqatib borish;

— yoshlarni sport to'garaklari, musiqiy va ijodiy jamoalarga jalb etish;

— yoshlar orasida musobaqalar va ijodiy tanlovlar tashkil qilish;

— ota-onalar uchun giyohvandlikka qarshi profilaktika bo'yicha treninglar tashkil qilish;

— maktab va jamoat joylarida giyohvandlikka oid ta'sirlar yuzasidan nazoratni kuchaytirish;

— yoshlar orasida narkotik moddalar tarqatilishini kuzatish va profilaktik choralar ko'rish;

— yoshlar uchun bepul psixologik maslahat xizmatlarini tashkil etish;

— stress va ruhiy qiyinchiliklarni yengib o'tishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqish va amalga oshirish lozim.

Giyohvandlik va narkotik moddalar iste'moli insoniyat oldida turgan eng katta xavflardan biridir. Unga qarshi samarali kurashish uchun har bir inson o'z hissasini qo'shishi muhim. Bu illatni yo'q qilish uchun jamiyatdagi barcha qatlamlarni birlashtiruvchi chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Faqat shundagina sog'lom va barqaror jamiyatni barpo etish mumkin.

Alisher ISOQBOYEV,

Namangan davlat pedagogika instituti

Yoshlar masalalari va ma'naviy-ma'rifiy

ishlar bo'yicha birinchi

prorektori.