Biz qachon kitobga do'st bo'lamiz?
Qachonki bolalar o'z nashrlarini mutolaa qilsa, oilalarda esa
gazeta-jurnallarni o'qish ma'naviy ehtiyojga, an'anaga aylansa…
Kitob va kitobxonlik ahamiyati xususida ommaviy axborot vositalarida ko'p gapiriladi, muntazam bahs-munozaralar olib boriladi, kitob mutolaasiga da'vatlar baland yangraydi. Kitob targ'iboti bo'yicha turli chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Yaqinda, aniqrog'i, 21-27 aprel kunlari mamlakatimiz uzra “O'zbekiston — kitobxonlar yurti” shiori ostida V Respublika “Kitobxonlik haftaligi” o'tkazildi. Haftalik doirasida bir qancha xayrli ma'rifiy tadbirlar amalga oshirildi, minglab kitoblar yoshlarga taqdim etildi va hokazo.
Davlatimiz rahbarining “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ'ib qilish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to'g'risida”gi, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2020-2025 yillarda kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash milliy dasturi to'g'risida”gi qarorlari ushbu masala davlat siyosati darajasida dolzarb ekanligidan dalolat. Yana bir muhim hujjat Prezidentimizning 2023 yil 28 noyabr kuni qabul qilingan “Yoshlar uchun ming kitob” loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroridir. Bu qaror yoshlarning intellektual va ilmiy salohiyatini oshirishga xizmat qiluvchi yana bir muhim qadam bo'ldi. Mana bir necha yildirki, “Yosh kitobxon” musobaqasi dovrug'i xalqimiz, yoshlar orasida eng sevimli tanlovlardan biriga aylandi. Tanlovda birinchi o'rinni egallagan g'oliblarga Prezident sovg'asi — avtomobillar topshiriladi. O'tgan yili tanlovda ikkinchi o'rinni zabt etganlarga 75 million, uchinchi o'rin sohiblariga 50 million so'mdan berildi. Bu yilgi “Yosh kitobxon” tanlovining respublika bosqichi yakunida eng bilimdon yoshlar aniqlandi, Prezident sovg'asi — “BYD Chazor” elektromobili va pul mukofotlari o'z egalariga topshirildi. Bu tanlovga monand tadbirlar hamma mamlakatlarda ham o'tkazilmaydi.
Ha, kitob bashariyatning eng yaxshi kashfiyoti. Ajdodlarimizdan viqorli saroy-qal'alar, toshdagi bitiklar, Shashmaqom taronalari-yu og'zaki dostonlardan tashqari, bizga kitoblar olami meros qoldi. Darhaqiqat, atoqli adib Anton Chexov aytganidek, “Kitoblar qarshisida jamiki narsalar nursiz bo'lib tuyuladi”. Kitobga nisbatan insonning eng yaqin do'sti, tafakkur qanoti, kitob bu — oftob, aql qayrog'i, bilim sarchashmasi kabi so'zlarni aytishga o'rganib qolganmiz. Mavlono Jomiy kitobga shunday tashbeh bergan:
Kitobdan yaxshiroq do'st yo'q jahonda,
G'amxo'ring bo'lgay u g'amgin zamonda.
U bilan qol tanho, hech bermas ozor,
Joningga yuz rohat beradi takror.
Bu hikmatli satrlarga shak-shubha yo'q. Kitob sharofati ila dunyo uzra mashhur bo'lgan buyuk siymolar qadimiy yurtimizdan ko'p chiqqan. Ko'hna zaminimizda Ilk Renessans, Ikkinchi Renessans ham kitob, bilimning qudrati tufayli yuz bergan. Shu boisdan Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Yangi O'zbekiston sharoitida Uchinchi Renessans poydevorini yaratish haqida so'z yuritganda kitob va kitobxonlikning ahamiyati, natijadorligiga alohida urg'u beradi.
Ammo, taassuflar bo'lsinki, respublikadagi kitob savdosi, targ'iboti holati hamda aksar xonadonlardagi kitobga bo'lgan munosabatlar tahlilidan kelib chiqadigan xulosamiz shulki, biz hali kitobxonlar mamlakatiga aylanishimiz uchun ko'p zahmat chekishimizga to'g'ri keladi.
Buning uchun ko'p omillarga e'tibor berishimiz zarur.
Keling, yaxshisi, Finlyandiya kitobxonlik madaniyatiga bir nazar solamiz. Aholisi 2023 yil holatida 5 584 million nafarni tashkil etgan ushbu mamlakatda bir yilda qariyb 10 million dona bolalar kitobi sotilarkan. Bolalar va o'smirlar uchun chop etilgan kitoblar miqdori kattalar adabiyotidan bir necha barobar ko'p. Muhimi, kitoblarning aksariyati ilk nashr hisoblanadi. Ota-onalar farzandlarini kichik yoshidan kitob o'qishga oshiq qiladilar, dunyoga endigina kelgan bolaga oilasiga mahalliy kutubxonadan go'zal, jozibali illyustratsiyaga ega kitoblar to'plami, shuningdek, “Men kitobxon bolaman!” futbolkasi armug'on etiladi. Ma'lumotlarga qaraganda, 70 foizdan ko'p ota-onalar o'z farzandlari bilan ovoz chiqarib kitob o'qirkan. Yuqorida aytganimizdek, har yili ushbu kichkina mamlakatda qariyb 10 million adad bolalar kitobi sotiladi. Bolalar yozuvchi va shoirlari uchun davlat tomonidan grantlar ajratiladi, turli xil tanlovlar e'lon qilinadi. Eng qizig'i, bu borada rassomlar ishi birinchi o'rinda turadi. Xalq og'zaki ijodi, ertaklardan, zamon fan va texnologiyasi yangiliklaridan boxabar va fantaziyaga boy rassomlar tomonidan avval bo'lajak kitob uchun suratlar yaratiladi, undan keyin yozuvchilar rasmlarga qarab o'z matnlarini yozadi. Dunyo bolalar adabiyoti rivojiga katta hissa qo'shgan Mauri Kunnas ham suratlarga qarab, miyasida tafakkur hosil bo'lganini, so'ngra asarlar yozganini e'tirof etgan. Fin xalqining qahramonlari hayoti, ertaklari bolalar adabiyotining rangin olamining asosiy qismini, “mag'zi”ni tashkil etarkan. So'nggi paytlarda internetning ta'siri tufayli, bolalar adabiyotiga e'tibor biroz susayganini inobatga olib, fin adiblari bolalarni kitobxonlikka faolroq jalbu jazm etish maqsadida bolalar hajvi (yumor)ga katta e'tibor berishayotgan ekan. Kitoblarning poligrafik sifati, rang va qog'ozi ham fin noshirlari uchun birinchi o'rinda turadi.
O'ylashimcha, bizda bolalar adabiyoti targ'ibotiga e'tibor yuksak darajada emas. Bu borada alohida tizim shakllantirilsa, faqat millatimiz ma'rifati yo'lida juda foydali tizim bo'lardi. Qani endi, Turkiya mamlakatidagidek, bizda ham an'anaviy bolalar kitoblari va nashrlari yarmarkasi tashkil etilsa, ayni muddao bo'lardi. To'g'risi, nashr etilayotgan kitoblar sifati bilan ham o'zimizni maqtay olmaymiz.
Jurnalistika fakultetlariga hujjat topshirgan abiturientlar bilan o'tkazilgan ijodiy suhbatlar jarayonidan shu xulosaga keldikki, kechagina maktab partasidan turib, jurnalist bo'lish niyatida bo'lgan yoshlarimizning ko'pchiligi maktabda tahsil olayotgan chog'larida biror-bir bolalar nashrini ko'rmagan, nomini ham bilmaydi va tabiiyki, ularni o'qimagan, jurnalistikaga bo'lgan “zavqlari” esa ijtimoiy tarmoqlar ta'siri ostida shakllangan. Mana shu ham yoshlarimizning matbuotga bo'lgan munosabatiga oid oddiy indikator, ko'rsatkich!
Holbuki, aholida, ayniqsa, bolalar va o'smirlarda kitob mutolaasiga zavq va havas uyg'otishni, nazarimizda, eng avvalo, boshlang'ich sinflardan boshlab, ularni bolalar nashrlari bilan oshno qilishdan boshlash kerak. Buni bugun jurnalistika va adabiy ijod borasida ulkan yutuqlarni qo'lga kiritgan, elimizning faxriga aylangan o'nlab mashhur jurnalist va yozuvchi-shoirlarimiz tarjimai holi, ibratli hayoti, ijod laboratoriyasidan bilsa bo'ladi. Ularning har biri adabiyotga bo'lgan zavqni, eng avvalo, bolalar uchun gazeta va jurnallardan olganliklarini, ilk ijod namunalarini ham aynan shu nashrlar imtihonidan o'tkazib, keyin adabiyotning katta yo'liga qadam tashlaganliklarini faxr bilan eslaydilar.
Afsuski, so'nggi yillarda kitobxonlik madaniyati xususida so'z yuritganda, bolalar nashrlarini tilga olmaymiz, kitobxonlik aynan bolalar va o'smirlar nashrlarining mutolaasidan boshlanishi kerakligini unutib qo'yamiz. Biz ushbu maqolamizni “Kitobga qachon do'st bo'lamiz?” savoli bilan bejiz boshlamadik.
O'zimning hayotiy tajribamdan anglaganmanki, bolaligimda buyuk adiblarning asarlarining mutolaasiga o'tishdan oldin, bolalar nashrlarida ularning kichik-kichik hikoyalari, lavhalarini o'qishdan boshlaganmiz. Zero partamizda, sinfimiz devorlarida, kutubxonalar stollarida birinchi bolalar va o'smirlar jozibasi bor gazeta va jurnallarni ko'rar edik. Oilamizda kamida 5 ta gazeta yo jurnal, ularning orasida kamida ikkita bolalar va o'smirlar nashrlari pochta orqali kirib kelardi. O'qituvchi, sinf rahbarlari darsni bolalar nashrlarida e'lon qilingan hikoya va ibratomuz maqolalar, she'rlarning hozirgi tilda aytganda, “anons-reklamasi”dan boshlashardi.
Bugun-chi? Bugun xonadonlarimizni qo'yib turing, ayrim maktablarimizga bolalar gazeta va jurnallarining hattoki bir nusxasi ham yetib bormayotganini yaxshi bilamiz. Bu juda achchiq haqiqat! Bu holatning oqibatida 38 million nafarga yaqin aholisi bor, shu nufusning aksariyatini yoshlar tashkil etadigan mamlakatimizda bolalar gazeta va jurnallari: “Tong yulduzi”, “G'uncha”. “Klass!”, “Gulxan” nashrlarining tiraji bugungi kunda 5 ming nusxa atrofida chop etiladi. Bu raqam, bu ko'rsatkichdan bolalar nashrlari, adabiyoti qamrovini bilib olish, anglash qiyin emas! Ishoning, bugun o'z gazeta va jurnalini o'qimagan bolalar ertaga katta nashrlar, mashhur va atoqli adiblarimizning asarlarini o'qishga moyillik, kayfiyat hosil qilmaydi.
Xulosaviy savol: biz qachon kitobga do'st bo'lamiz? Qachonki bolalarimiz o'z nashrlari mutolaasini odatga, oilamizda esa an'anaga aylantirsak, albatta kitobxon millatga aylanamiz!
Shoqahhor SALIMOV,
O'zbekiston Jurnalistlar
uyushmasi a'zosi.