Ustozning ko'ngli
1
Insonning ko'ngli ko'chmaydi, uning “uyi” vujuddir. Ammo shundaylar borki, tanidan ko'ngil qaergadir ketib qolgan, g'oyib bo'lgandek tuyulaveradi kishiga. Qayga, dersiz? Buni ko'pchilik biladi: ko'ngilday ilohiy ne'matni o'ziga og'dirib oluvchi omillar ko'p bo'lgan, bugun ham bor. Boylik va qashshoqlik, amal, shon-shuhrat, hasad, ig'vo, bo'hton, oqibatsizlik, tamagirlik, andishasizlik, hayosizlik kabi qora illatlar bu mo''jizani osongina o'maradilar.
Oqibatli inson, yozuvchi, shoir va jurnalist Abdusaid Ko'chimovning ko'ngli bolalikdan bugungacha o'z joyida sobit turibdi. Bunga kamina o'z hayotimning asosiy mezoni bo'lmish bir ijodiy jamoadagi xizmat faoliyatim davomida to'la amin bo'lganman.
O'tgan asrning 80-90-yillari orasida qandaydir sabab bilan “Guliston” jurnalidan bo'shab, “Tong yulduzi” (“Lenin uchquni”) bosh muharriri Abdusaid Ko'chimovga qo'ng'iroq qildim. “Aka, sizda birorta bo'sh o'rin bormi?” dedim salom-alikdan so'ng ancha xijolatli ohangda. “Kimga?” so'radi aka. “O'zimga”, deganimdan so'ng rag'batli ovoz bilan lutf qildi: “Balki telefonda ariza ham yozarsiz, ustoz!” (Abdusaid aka katta-yu kichikka “ustoz” deb murojaat qiladi — bu so'z zamirida birovga nisbatan hurmat ham, yengil yumor ham va o'ziga nisbatan kamtarona kayfiyat ham mujassam).
Men Abdusaid akani talabalik davrimdan bilardim, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallarida qissa, hikoya va she'rlarini o'qiganman. Ammo shaxsan tanimasdim. Keyinchalik adabiy davralarda ko'rdim, “Gulxan” jurnalida ishlayotganimda Urgut tumanidan yozilgan “Bolalarning sog'lig'i kerakmi, tamakining foydasimi?” degan tanqidiy maqolam uchun rahmat ham eshitganman. Lekin baribir shunday taniqli ijodkor, katta bir jamoaning rahbaridan telefonda ish so'rashim noto'g'ri edi. Yana o'ylayman: bunga Abdusaid akaning o'zi sababchi. Doimo ochiq chehrasi, hammaga birday xushmuomalaligi, boshqalardan uning yosh ijodkorlarga g'amxo'rligini bilganim menga shunday jur'at bergan bo'lsa kerak.
Xullas, ishga qabul qilindim. Redaksiyada ish qaynardi. O'sha vaqtlari gazeta minglab yo'q, yuz minglab nusxada chop etilar, xodimlardan faqat dolzarb mavzularda maqolalar yozish talab qilinardi. Bir orada bo'limimiz boshlig'i pensiyaga chiqdimi, boshqa ishga o'tdimi, hozir eslolmayman, uning o'rni bo'shab qoldi. Bir necha oy ikki xodim rahbarsiz ishladik. Bir kuni tushlikka yaqin Abdusaid aka qo'ng'iroq qilib qoldi va mendan tashqariga chiqishimni so'radi. Tushdim. U kishi meni ko'rib yura boshladi. Beixtiyor ergashdim. “Birga tushlik qilsak”, dedi aka birozdan so'ng.
“Anhor” arig'i atrofida joylashgan restoran shamoyilidagi taomxonaga keldik. Ovqatlanib, choy ichishga o'tgandik, Abdusaid aka men uchun kutilmagan taklif sirini ochdi:
— Bo'limlaringizga boshliq tayinlab, yana bir xodim olishimiz kerak, — dedi jiddiylik bilan, — Sizni qo'yay desam, yoningizdagi opa (ismi-shariflarini aytmay qo'ya qolay) jamoadagilar orasida gap-so'zni ko'paytiradi. Keling, o'shani qo'yaylik. Hali yana imkoniyatlar ochiladi.
Bu e'tibordan nihoyatda hayajonlanib, dedim:
— Axir mening ishga kelganimga bir yil ham bo'lgani yo'q-ku! Opa esa bir necha yildan beri ishlaydi, tajribasi ham katta.
— Redaksiyada rahbarni nima ranjitadi, bilasizmi? — mavzuni chuqurlashtirdi Abdusaid aka. — Qalami yo'qlarning bir guruh bo'lib, ijodiy muhitni buzib turishi. Xatlar bo'limi boshlig'i shundaylarga bas kela olishi kerak. Men o'ylayman: opa ularning dodini beradi. Albatta, shu amalni bersak. Qolaversa, bo'lim boshlig'i gazetxon bilan jamoani bog'lab turadi. Ishonamanki, siz ham unga yaqindan yordam berasiz. Birorta qobiliyatli o'quvchining ijod namunasi bir chetda qolib ketmasligi kerak. O'n-o'n besh yillar oldin shunday bir o'quvchining maqolasini ishlab chop etishga tavsiya etganman. Gazetaning yillik mukofotini oldi. Bosh muharririmiz Suhrob Yo'ldoshev menga Shofirkon tumaniga borib, yorliqni topshirib kelishga yubordi. Borsam, o'quvchi paxta yig'im-terimida ekan. Raykom vakili bilan dalada yig'in o'tkazib, unga yorliqni topshirganman. O'sha o'quvchi keyinchalik Samarqand davlat universitetida ishlab, olim, yozuvchi darajasiga yetdi. U yozuvchi Ahad Hasanning o'g'li — Ilhom Hasan edi. U avtohalokat tufayli juda erta vafot etdi. U akademik bo'lgulik salohiyat sohibi edi. Rahmatli Toshkentga kelsa, meni ko'rmasdan ketmasdi.
Ko'p o'ylayman: hayotda rahbarning xodimiga tushlik olib berishi boshqa qandaydir maqomlarda uchrar, ammo bunchalik dilgirlik darajadagisi juda kam bo'lsa kerak. Taomxonadagi suhbatda Abdusaid akaning o'rniga boshqa kibrli bir odam rahbar bo'lganda, avvalo, o'zimga tushlik oldirardi, “Agar yaxshi ishlaganingizda, bo'limga opa emas, siz rahbar bo'lardingiz”, deya ta'sir o'tkazar, kamsitardi. Undaylarning ko'ngli hamisha tama tomon “ko'chib” turadi. Keyinchalik bundaylarga ko'p duch keldim.
Bu holatning aksi o'laroq, asliyati pok, nihoyatda mehrli, juda ko'p ustozlarning duosini olgan, juda ko'p yosh ijodkorlarga akalarcha g'amxo'rlik qilgan, ish bilan ta'minlagan, o'z amali bilan ibrat bo'lgan Abdusaid akaning keyinchalik qaysi asarini o'qisam, ko'z o'ngimda ustozning yorug' chehrasi namoyon bo'ladi.
2
Hazrat Alisher Navoiy “Tarixi anbiyo va hukamo” asarida Qur'oni karimning bir oyatiga asoslanib: “Barcha odamlarning nomlari ilmdur”, deb yozadi. Binobarin, insonning nomida uni qo'ygan odamning dunyoqarashi, e'tiqodi, ma'rifati namoyon bo'lib turadi. Dunyoqarash, e'tiqod, ma'naviyat esa ilm orqali shakllanadi. Shu ma'noda tug'ilish — bir savol. Bolaning nomiga munosib bo'lib ulg'ayishi, ulg'ayganda aytgan har gapiga, avvalo, o'zi amal qiladigan bo'lishi o'sha savolga javobdir.
Avval o'zing qil amal,
so'ngra nasihat elga de,
Ey Huvaydo, so'zlamaysan-da
amal bor o'lmasa.
Kamina Abdusaid Ko'chimovning barcha asarlarini o'qiganman deb o'ylarkanman. Ammo kuni kecha yaqinda chop etilgan “Tanlangan asarlar”i qo'limga tegdi-yu, adashganimni bildim. Xullas, tezda uni o'qishga tushdim. Birinchi esse “Men shoirman, istasangiz shu” deb nomlanib, sarlavha ostiga “Xalqimizning ardoqli shoiri, O'zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov gurunglari” deb qo'yilgan.
Esse tafsilotlariga o'tishdan oldin Huvaydo bayti bilan bog'liq Abdusaid Ko'chimovning unga hamohang mulohazalariga e'tibor qaratmoqchiman. Muallif ustoz shoir Abdulla Oripov tilidan yozadi: “Qur'oni Karimimizga asoslanib aytish mumkinki, tug'ilgan chaqaloqda barcha fazilatu qusurlar xuddi pistaning ichidagi mag'izday joylashib bo'ladi: yaxshilik, yomonlik, tulkilik, bo'rilik — hammasi shundaygina turadi. Agar indamasang, ular ko'karadi. Ota-onaning vazifasi yaxshilik urug'ini ko'kartirib, yomonini alanga olmasidan suv sepib o'chirib turishdir”. Bemalol aytish mumkinki, asarda shunday falsafiy, ta'lim-tarbiyaga asoslangan fikrlar borki, ular adabiy qahramonga ham, muallifga ham daxldor deb o'ylaysiz. Chunki ko'pchilik muxlislarga ayonki, Abdulla Oripov davra suhbatlarida bir kitob bo'lgulik fikrini bir-ikki jumlada ifodalab o'tadi. Anglashimcha, Abdusaid aka har bir suhbatdan olgan taassurotlarini o'sha kuniyoq uyiga borib qog'ozga tushirgan. Fursat tug'ilganda shoirning hikmatli so'zlarini asosli manbalarga suyanib kengaytirgan, sodda va ravon tilda yanada o'qimishli bo'lishini ta'minlagan. Hayron qolarli tomoni shundaki, shoirning orifligi to'la saqlanganligi uchun, mazkur mulohazalar adabiy qahramonga ham, muallifga ham uzukning ko'ziday yarashib turibdi.
Ma'lumki, mustaqillikka erishuvimiz jarayoni, “o'tish davri” deb atalgan, xalq nihoyatda qiynalgan zamonda atoqli yozuvchi Shukur Xolmirzayev adabiy jurnalistikaga oid juda ko'plab esselar yozib, adabiy jamoatchilikni mushohadaga chorladi va bu adabiy tur rivojlanishiga sabab bo'ldi. “Men shoirman, istasangiz shu” nomli asar ham adibning o'sha asarlari bilan bemalol bo'ylashadi. Chunki muallif undagi voqea bayonida o'zbekona andishani yo'lchi yulduz deb bilsa-da, nihoyatda ustalik bilan o'sha davr haqiqatini ochib bergan: “Ukalar, mustaqillik yangi boylar uchun odamgarchilikdan chiqish mavsumi bo'ldi”, “Dushmanning ham akademiklari bo'ladi”, “Tarix shundayki, uning ustida jarrohlik amaliyoti o'tkazib bo'lmaydi. Olis tariximizga tiyran nazar tashlash zarur. Tarixni davrlashtirish, chegaralash, tarixiy shaxslarni hukmron mafkura elagidan o'tkazish adolatdan emas”, “Birinchilik uchun sen emas, asaring kurashadi”, “Kiyiklar toshbaqalarni chaqqonlikka o'rgatolmaydi”… Bunday yombi kabi qimmatli misollar esseda juda ko'p.
Ayniqsa, asarda vatanparvarlik, elparvarlik tuyg'usi ifodalari kishini nihoyatda to'lqinlantiradi. “Men Dante asarini tarjima qilish jarayonida Sharq va G'arbda yaratilgan juda ko'p asarlarni o'qidim va juda-juda hayratlanarli manzaralarga duch keldim, — deb yozadi muallif atoqli shoir tilidan, — Dante “Ilohiy komediya”da tasvirlagan odamlar haqidagi tushuncha, faraz Sharqdan, to'g'rirog'i, vatandoshimiz al-Farg'oniydan olingan ekan”. Mazkur ma'lumot qanchalik adabiy bo'lmasin, shu qadar ilmiy ahamiyatga ham egadir.
Bir davra suhbati tafsilotida Abdusaid Ko'chimov rahmatli Toshkent shahar imomi Anvar qorining kutilmaganda “Abdulla Qodiriyga yetadigan yozuvchi bormi?” deb so'rashi va unga Abdulla Oripovning topqirlik bilan bergan javobidan hayratlanadi: “Bir muddat avval Dante haqida gapirganda quduqni esladik. Shu quduqqa hamma chelak tashlab ko'radi. Quduq — o'sha, Suv — o'sha, Chelak — o'sha. Quduqdan suv tortuvchilar ham bir-biridan kam emas. Lekin Abdulla Qodiriyga gavhar chiqdi”.
Bu va bunga o'xshash misollarda atoqli shoirning ham, muallifning ham keng dunyoqarashlari, adabiyotni san'atkorlik darajasida anglaganlari namoyon bo'ladi.
Shuningdek, “Tanlangan asarlar”iga ustoz Abdusaid Ko'chimov juda ko'p olim, shoir va yozuvchilarga bag'ishlangan esse, badia va maqolalarini kiritgan. “Safar”, “Sizni o'ylayman”, “Dilkash suhbatlar”, “Buni hayot deydilar”, “Yaxshilik g'olibdir, yaxshilik g'olib”, “Tog' guli”, “Uchrashuv”, “Oddiy xalq turibdi tarozi ushlab”, “Orol — odam”, “O'zaniga sig'magan daryo”, “Sokin momaqaldiroq”, “Sobir O'narni eslab”, “E'zoz daraxtining shoh ildizlari”, “Saboq” kabi o'nlab asarlari kiritilgan. Ularda Rasul Hamzatovdan Chingiz Aytmatovgacha, Muhammad Ismoildan Abdulla Oripovgacha, Qozoqboy Yo'ldoshdan ibn Arabshohgacha, Shoyim Bo'tayevdan Ma'ruf Jalilgacha, foto-san'atkor Abdug'ani Jumadan adabiyotshunos olim, adabiy jamoatchi Pirmat Shermuhammedov, jurnalistlar Jabbor Razzoq, Abduxoliq Abdurazzoqovgacha juda ko'p ijodkorlar haqida nihoyatda ibratli va qiziq ma'lumotlarga ega bo'lasiz. Hatto bu foniy dunyodan rixlat qilgan ijodkorlar tarjimai holining keltirilishi saylanmada ilmiy ahamiyat kasb etgan. Qolaversa, bu muallifning insonparvarligidan ham dalolatdir.
Endi qarang. Ushbu bag'ishlovlar adabiy qahramonlarning har biri yoki qaysidir bir yaqini tomonidan ularga bag'ishlangan maqolalardan iborat kitoblarga kiritilardi. Masalan, Abdulla Oripov umrining so'nggi kunlari Amerikadan Abdusaid akaga qo'ng'iroq qilib, nashriyotda tomliklari tayyorlanayotgani, uning tashkilotchilari Begimqul bilan Alisher Nazarga zudlik bilan uchrashishi kerakligi, o'ziga bag'ishlangan “Men shoirman, istasangiz shu” nomli essesi qolib ketmasligini tayinlagan. Boshqa ijodkorlar ham shunday qilardi. Keyin bunday haybatli ko'rinishdagi kitoblarda juda ko'p atoqli ijodkorlarning asarlari kiritilgan. Bunday imkoniyat ular qatorida Abdusaid akaga ham nasib etgan ekan, nega unga badiiy asarlarining eng saralarini jamlamay, asosan 2012 — 2016 yillarda yozgan xotira, bag'ishlovlarga o'rin berdi? Hatto ma'rifatli, samimiy va sodda qishloqdoshlari haqidagi maqolalari ham qo'shildi. Bu hammada ham topilmaydigan bir fazilat bo'lib, adabiyotga — ustozlari, safdoshlari, eldoshlariga bo'lgan cheksiz hurmatdan dalolat. Muallif bejiz “Safar” badiasida Jaloliddin Rumiyning:
Ayo siz, jonlanib har lahza
izlarsiz ilohiyni,
Ani izlashga hojat yo'q,
ilohiy — siz, ilohiy — siz,
— baytini keltirmagan.
Maqola boshlanishidagi, har bir insonning ismi ilmdir, degan fikrga asoslanib aytish mumkinki, Abdusaid aka uchun ko'nglidan o'rin olganlarning nomi, sha'nu shavkati ilm yanglig' muborakdir.
3
Keyinchalik ko'p yillar O'zbekiston radiosi, televideniesida ishbilarmonligi qadar talabchan, jamoalarda adabiy-ma'rifiy yo'nalishda juda ko'p xayrli ishlar qilgan zukko rahbar, shoir, yozuvchi va jurnalist Abdusaid Ko'chimov rahbarligi ostida ishladim. She'riy, nasriy asarlarini o'qib tushunadigan bo'ldim. Bu faoliyat, adibning adabiy dunyosini kuzatish menga yorqin, unutilmas taassurotlar uyg'otgan. Aytmoqchimanki, mazkur “debocha”ning davomi bor.
Bugungi kunda garchi O'zbekiston Milliy axborot agentligi bosh direktori, senator, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi bo'lsa-da, ustoz Abdusaid Ko'chimovda o'sha-o'sha oddiylik, samimiylik zarra qadar o'zgarmaganiga hayron qolaman. Bilganim shuki, ulug' ustozlar chindan ham o'zgarmas bo'lishar ekan…
Ilhom AHROR