Ijodkorning ikki qutbi

Poytaxtdan qariyb ming kilometr olisda yashasak ham Toshkent ijodiy muhitidagi qariyb hamma qalamkashni oilaviy tanirdik. Ba'zilarini yangi chiqqan to'plamlari, yana ba'zilarini gazeta-jurnallarda chop etilgan ijodiy ishlari, hech bo'lmasa, tildan tilga ko'chib yurgan qiziq odatlari, gap-so'zlari orqali bilardik.

Otam rahmatli (Mahmud Abulfayz — taniqli publitsist, jurnalist. Tahririyat) gapirganda ham kashtalab, so'zga chunonan zeb berib so'ylardiki, o'ta noyob va ajib kitob o'qiyotganday voqealar ichiga kirib ketardi odam. Ana shunday qiziq gurunglardan biri Ochil aka (Ochil Tohir) haqida bo'lardi. Otam og'zidan bol tomib gapiradigan bu odamga qachonlardir kenti azimda duch kelaman, deb sira o'ylamagandim. Biroq hayot turfa tasodiflarga to'la: meni otam tasvirlagan o'sha dali-g'uli, tanti, jo'mard odam bilan yuzlashtirdi.

Hayotimda chuqur iz qoldirgan “Ma'rifat” gazetasining fan, oliy va o'rta maxsus ta'lim bo'limida ishlarkanman, bir kuni xonamizga bir odam bo'ronday guvillab, shiddat bilan kirib keldi. Odatda, tahririyatga kelganlar o'zini nihoyatda sipo tutardi. Bu odam esa… g'alati edi. Xullas, g'o'labirdan kelgan, sochlari oppoq, ikki yuzi qip-qizil kishi kela solib, to'rga — bo'lim muharririmiz tomon yo'naldi. “Yaxshimisiz, oqsoqol?” derkan, darhol bafurja joylashib, baland ovozda hol-ahvol so'rasha ketdi. Aftidan, u bo'limga tez-tez kelib turardi. Chunki maqola yozgani ob'yekt qidirib ketgan ba'zi kasbdoshlarimizni nomma-nom so'rab chiqdi. Gurung qizigandan-qizidi. Ora-sira bo'lim muharririmiz hamsuhbatiga “Ochil aka”, deya murojaat qilib qo'yadi. Esdaliklardagi portret bilan solishtirgach, shu odam otamning talabalikdagi (va undan keyingi pallalardagi) qadrdoni Ochil Tohir ekanini bildim.

Shu asnoda u bilan bog'liq esdaliklar yodimga quyilib kelaveradi.

Uzoqroq qarindoshlarimizdan birining o'g'li jurnalist bo'lish uchun otamga ergashib, Toshkentga keladi. Tabiiyki, qishloqdan kelgan 17 yashar yigit otam va sheriklari bilan bir ijara uyda yashay boshlaydi. Hammadan kichik bo'lgani uchun mayda-chuyda yugur-yugurlar ham uning zimmasiga tushadi (o'zbekchilikni bilasiz-ku, o'zbekning kichigi bo'lguncha…). Bir kuni Ochil aka yonboshlab kitob o'qiyotgan bo'lganmi yoki yangi she'r ishqida shunchaki xayol surib yotganmi, xullas, gazni o'chirishga erinib, “Ergash, bor, gazni o'chirib kel”, degan. Ergash aka ham “Xo'p bo'ladi, aka”, deb joyidan sakrab turib, zipillab borib gazni o'chirib kelgan.

Birpas o'tib, miriqib yonboshlab yotgan Ochil aka ko'zlari katta-katta ochilib, ilkis turib olgan. Burun kataklari kengayib, havoni tez-tez hidlagach, “Ergash, gazni o'chirdingmi?” deb so'ragan. Ochil akaning g'alati avzoyidan hayratlangan Ergash akayam ko'zlari pirpirab, xavotir bilan “Ha, aka, o'chirdim”, degan. “Qanday o'chirding?” “Puflab o'chirdim”. Bu javobni eshitib, Ochil aka qah-qah otib kulib yuborgan. “Bilgandim shunday o'chirganingni. Sal bo'lmasa, gazda dimiqtirib o'ldiray deding-ku”, degan-da, sodda o'smirni yetaklab borib, gazni murvatidan o'chirish kerakligini tushuntirgan.

Talabalik yillarimda har ta'til payti Termizga borganimda otam bilan soatlab jurnalistika, adabiy muhit haqida gaplashardik. Tengqurlarimning adabiyotga munosabati, umuman, ijodiy kayfiyati haqida erinmay surishtirardi. Javoblarimni eshitgach, hafsalasi pir bo'lardi, tabiiy.

— Yozuvchilar uyushmasiga borib turasizlarmi?

— Borishga vaqtim yo'q. Bir-ikki kursdoshim she'r, hikoyalarini ko'rsatgani borib turadi.

— Adabiy muhokamalar bo'lib turadimi haliyam?

— Bo'lib tursa kerak, lekin biz boravermaymiz.

Otam chuqur xo'rsinib, talabalik yillarida biror asar muhokama qilinsa, uyushma binosi nafaqat jurnalistika yoki filologiya fakulteti talabalari, umuman, boshqa havasmandlar bilan nihoyatda gavjum bo'lganini, o'tirishga joy yetmaganidan odamlar soatlab tikka turib, muhokamani kuzatganini aytib berardi. Gurung shu joyga yetganida men uchun nihoyatda qiziq va o'sha davr talabalarining kayfiyati va ruhiy holatini ifodalab beradigan g'oyat yorqin misol aytilardi:

— Ochil bovang muhokamadan juda ko'tarinki ruhda, shiddat va ilhomga to'lib qaytardi. “Nasib bo'lsa, adabiyot yo'nalishida Nobel mukofotini olmaguncha tinchimayman”, derdi. U va'dasida turdi. Tinmay yozyapti.

Bu jumlalarni men otam aytganchalik pafos va ohang bilan keltirolmadim. Lekin umrida bir marta bo'lsa-da, Ochil Tohir bilan yuzma-yuz kelib, suhbatlashgan odam uning shunday shaxtu shiddati hali-hanuz saqlanib qolganiga inonadi. Garchi Nobel va shunga o'xshash xalqaro mukofotlar iste'doddan ko'ra adibning siyosiy muxoliflik kayfiyati yoki shunday ahvoli ruhiyadagi asari uchun berilishini juda yaxshi bilsa-da, Ochil akaning qo'li qalamdan sovigani yo'q. Tinmay yozadi, doim yozadi, turkman, rus va boshqa xalqlar adabiyotidan teran tarjimalar qiladi. Adabiyotning eng og'ir yo'lidan yuradi — bolalar uchun she'rlar yozadi. Bilaman: endi u Nobelniyam, boshqa mukofotniyam havas qilmaydi. Havas degani nima? Pisand qilmaydi! Agar nazariga ilsa, u Ochil Tohir bo'lmaydi, o'ziga o'xshamay qoladi. Mana shu balandnazarligi uchun ham o'zini yo'qotmay, avaylab-asrab yashab kelyapti.

Ba'zan shu odamning hali-hanuz talabalik romantikasi va shavqi bilan yozishiga qarab turib, “Zarilmikan odam o'zini shuncha qiynashi?” deb o'ylayman. O'ylayman-u, tilimga chiqarmayman. Bilamanki, nima desam ham ko'ngliga olmaydi, o'ziga xos alpozda kulib, boplab bir og'iz javob bilan mot qilib ketaveradi. Lekin yozish masalasida… U aniq xafa bo'ladi, xafa bo'lganda ham ulay-bulay ranjimaydi, astoydil ko'ngli og'riydi. Chunki yozish, ijod qilish uning hayotiy muhim maslagiga aylanib bo'lgan, uning hayoti va ijod olami uyg'unlashib ketgan. Hayot va ijodni ikkita qutb deb olsak, u bir xonadan ikkinchisiga ko'chganday ikki qutb aro xohlagancha sayr qilib yuraveradi…

2017 yili otam Toshkent tibbiyot akademiyasi klinikasi (eski ToshMI)da bir muddat davolandi. Kasalchilikni bilasiz, kayfiyat o'ta chatoq bo'ladi. Otam ham shunday tushkun holatda edi. Buyam yetmaganday, qon bosimi tinmay oshadi. Otamning kayfiyatini ko'targuday gap aytay desam, o'sha palatada yotaverib, o'zim ham shu ezgin muhit ta'siriga tushib qolgan edim. Bir kuni xonaga bo'ronoldi guvrash, keyin bo'ronning o'zi yopirilib kelganday bo'ldi. Momaqaldiroqday guldurab, shovqin-suron bilan Ochil aka kirib kelganini ko'rib, otam joyidan turib ketguday bo'ldi. Yuziga birdan qon yugurdi, doim chehrasida jilva qilguvchi nimtabassum qaytib keldi. “Qani, Ochil bova, bormisiz?” deb quchoq ochib ko'rishdi. O'z navbatida Ochil aka ham baland tovushda: “Bu nima yotish? Sizga yarashmaydi, kasallikni haydang”, deganday gapirdi. Ikkovlon men borligimni ham unutib, miriqib gurunglashdi. Yelkamdan tog' ag'darilganday bo'ldi…

Taniqli shoir Eshqobil Shukur ulug' adibimiz Shukur Xolmirzayevga ta'rif berarkan, “ajoyibu g'aroyib” degan jumlani ishlatadi. Bu tavsif, nazarimda, Ochil Tohirga ham juda mos keladi. Nainki mos keladi, xuddi bichimidagi libos kabi chippa yopishib tushadi. Ha, Ochil aka ajoyibu g'aroyib inson. Bu ikki so'zning faqat bittasini qo'llash ham kamlik qiladi. Ikkalasini baravar qo'llash kerak: ajoyibu g'aroyib!

Qishning quruq kunlaridan birida avtobusda Ochil akani ko'rib qoldim.

— Ha, Xayriddiin, sanam bormisan? Tirikmisan bu yorug' jahonda? — deb o'ziga xos tarzda hol-ahvol so'radi.

Boshqa birov shunday so'rashsa, hech bo'lmasa, ko'nglimga og'ir olib, ichimda rosa so'karmidim, bilmadim. Lekin ayni damda bunday so'rashayotgan odam Ochil Tohir edi. Gapidan zavqim kelib, miriqib kuldim. Chunki randalangan muomala-yu soxta mulozamatlar, turfa zamzama-yu ko'zbo'yamachiliklardan bezgan odamga do'lvor so'rashishlar nihoyatda nash'a qiladi.

— Borman, tirikman, — dedim kulib. Manzilga yetguncha gurunglashib ketdik. Gurung orasida yaqinda 70 yoshga to'lishini aytib qoldi. Odamning ishongisi kelmaydi. Nazarimda, otam ta'riflagan yigit birpasda bobo bo'lib qolgandek. Biroq shaxtu shijoati, g'ayrati hamon o'sha-o'sha. Taniqli jurnalist, ajoyib shoir, mohir tarjimon Ochil Tohir haqida bundan ham ko'p va xo'b yozish mumkin. Chunki uni mamlakatda juda yaxshi biladigan safdoshlari, muxlislari, adabiy munaqqidlari bisyor. Ijodkor haqida ular aytadigan esdaliklar ham mo'l. Mening esa kasb bayrami bahona ota qadrdon inson haqida eslaganlarim shul qadar.

Xayriddin MUROD,

jurnalist.