Bugunning 50 yoshli jadidi
yoki Umid Bekmuhammadning ilm va ijod uyg'unligi haqida so'z
Vaqtning naqadar tez o'tishini yon-atrofingdagi insonlarning yoshiga qarab ham anglaysan. Bugun 50 yoshini ikkita ensiklopediya, 10 jildlik asarlar to'plami, 25 monografiya, 30 dan ortiq risolalar, “Xorazmga talpingan Pushkin” roman-essesi va 800 dan ortiq maqolalar bilan qarshilagan Umid Bekmuhammad bilan 1992-1997 yillarda Urganch davlat universitetining tarix fakultetida birga tahsil olganmiz. Ya'nikim istiqlolning ilk davrlaridan aynan oliy o'quv yurtlarida test qo'llanilgan yili talaba bo'ldik va o'qishni bitirib, har kim o'z hayot yo'lini topib ketdi.
Umid Bekmuhammad talabalik davridan matbuotda faol bo'lgani uchun uni jurnalistik faoliyat bilan shug'ullanadi deb o'ylardim. Negaki Umidbek dastlab “Xorazm haqiqati”, “Manzara”, “Gurlan hayoti” gazetalari, keyinchalik esa “Hurriyat”, “Mohiyat”, “Qishloq hayoti” gazetalarining faol mualliflaridan biri bo'ldi. Ayniqsa 1995-2000 yillar oralig'ida Umid Bekmuhammadning Olmaxon Hayitova, Matnazar Abdulhakim, Pirmat Shermuhammedov, Ozod Husayinov, Oshiq Erkin, Ro'zimboy Hasan, Sayyora Samandarova, A.N.Salim-Gareev kabi olim, san'atkor, ijodkorlarga bag'ishlab yo'llagan ochiq xatlari va 50 ga yaqin maqolalari anchagina shov-shuv bo'lgandi.
To'g'ri, u 2002-2006 yillar davomida matbuot sohasida faoliyat ko'rsatdi. Ya'ni “Gurlan hayoti” gazetasida bo'lim mudiri, “Qishloq hayoti”ning Xorazm viloyatidagi muxbiri, “Hamroz” (Qoraqalpog'iston), “Adabiyot va san'at” gazetalari, “Boychechak”, “Kamalak” jurnallarida (Qozog'iston) bo'lim mudiri bo'lib ishladi. Garchi keyinchalik Gurlan tumani hokimligi, Urganch davlat universiteti, Savdo-sanoat palatasi viloyat boshqarmasi, viloyat turizmni rivojlantirish departamentida mehnat qilsa-da, doimo gazeta-jurnallarda tarixiy maqolalari bilan qatnashib turdi.
Hayotini matbuotsiz, kitoblarsiz tasavvur etolmaydigan do'stimiz talabalik davridan mudom gazeta-jurnallar, badiiy, ilmiy asarlarni o'qibgina emas, doimo yaxshi asarlarni targ'ib qilib ham yurardi. 2017 yil may oyida Sankt-Peterburgdan 48 kilogramm kitobu jurnallar olib kelgani buning isboti. Yoki bugun undan Urganch shahri yoxud viloyatning qaysi tumanida qanday kitob do'koni borligini so'rasangiz, batafsil javob olasiz. Qaysidir ilmiy ish qilayotgan tadqiqotchi ham shu bois do'stimizga murojaat qiladi. Yoki Xorazm tarixini tadqiq qilishda g'oyatda muhim bo'lgan S.P.Tolstovning “Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasini izlab” nomli mashhur asarini ming nusxadan o'z hisobidan nashr ettirgani-chi? Hozir esa Yahyo G'ulomovning “Xorazmning sug'orilish tarixi” kitobini so'zboshi, izoh va ilovalar bilan qayta nashr ettirish taraddudida.
Tabiiyki, faqat o'zi ko'plab kitoblar yozibgina qolmay, noyob kitoblarni nashr ettirishga intilayotgani uning chinakam fidoyi tarixchi ekanligining isboti.
Tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori, dotsent Umid Bekmuhammadning hozirgacha nashr etilgan 10 jildlik “Xorazm va xorazmliklar” asari Xorazm tarixini xolis, haqqoniy tadqiq qilgan va keng omma uchun targ'ib qilish borasida katta ahamiyatga ega. Negaki, xalq tarixini xalqona uslubdagi asarlar tarzida yetkazish uchun olim shaxsiyatida ijodkorlik ham bo'lmog'i lozim. Shu jihatdan olganda, “Xorazm va xorazmliklar” nomli 10 jildlik asarlari qisqa davr ichida kitobxonlarning sevimli kitobiga aylandi.
Ma'lumki, hozirda jadidchilik harakatiga tarixdagi uyg'onish davri, moziydagi fenomenal hodisa sifatida baho berilmoqda va bu mavzuni o'rganishga davlat tomonidan e'tibor qaratilmoqda. Jadidlar bo'yicha o'tkazilgan xalqaro konferensiyalar, “Jadid” gazetasining nashr etilayotgani buning isbotidir. Afsuski, tarixni, jadidchilik harakati mohiyatini anglayolmagan ayrim ijodkorlar XIX asr oxiri — XX asr boshlarida yashagan ayrim faollarga nisbatan jadid sifatini yopishtirib, ulug'lashga intilyapti. Umid Bekmuhammad esa hali talabalik davridanoq Islomxo'ja, Bobooxun Salimov, Behbudiy, Bekjon Rahmon singari jadidlar, ularning faoliyati, boy merosi to'g'risida ko'plab maqolalar, ocherklar e'lon qilgandi. Shu bois u jadid maktabida faoliyat ko'rsatgan, ularga homiylik qilgan ma'rifatparvar yoki shu maktab bitiruvchisi, yoxud “Yosh xivaliklar” deya atalgan xorazmlik jadidlar harakatining faollari hayoti va faoliyatini turli manbalarga taqqoslab o'rganib, xolis, haqqoniy yoritib bormoqda.
O'tgan davr mobaynida bu boradagi izlanishlarini davom ettirgan olim O'zbekistonda birinchi bo'lib 2024 yilda “Xorazm jadidchilik harakati ensiklopediyasi”ni nashr ettirdi va bu asarga Ozarbayjon matbuotida, respublikamizdagi “Hurriyat” gazetasida yuqori ilmiy baho berildi. Shuningdek, filologiya fanlari nomzodi, dotsent Sayyora Samandar bilan hammualliflikda “Xorazm jadidchiligi: islohotlar, ta'lim va adabiyot”, “Xorazm jadid namoyandalari”, “Bobooxun Salimov — jadid, davlat arbobi va shoir”, “Xorazmdagi jadid maktablari”, “Xorazmlik jadidlarning mustamlakachilik davrlarida qatag'on qilinishi” nomli monografiyalari vohada kechgan jadidchilik jarayonlarini tadqiq qilish borasidagi ilk asarlar sifatida e'tirof qilindi. Mazkur monografiyalarning ahamiyati, ilmiy yangiliklari to'g'risida “Jadid” gazetasida professor Almaz Ulviyning, “Tamaddun nuri” jurnalida esa dotsent O. Shixovning maqolalari chop etildi.
Ushbu ensiklopediya va monografiyalarning ahamiyati hamda undagi birlamchi manbalarning ilk bora fanga kiritilishi respublikamiz va xorij olimlarida qiziqish uyg'otdi. Negaki, 1999 yilda yaratilgan “Xorazm tarixi” va boshqa asarlarda ham Xorazm jadidchiligi mavzusi deyarli yoritilmagandi. Shu bois yuqoridagi monografiyalar Xorazm jadidshunosligi bo'yicha fan va jamiyat uchun katta ilmiy yangilik bo'ldi.
Bundan tashqari, professorlar M.Matkarimov, S.Matkarimovalar bilan hammualliflikda nashr ettirgan “Yosh xivaliklar”ning respublika davridagi faoliyati” nomli monografiyasi, S.Matkarimova bilan hammualliflikdagi “Xorazm jadidlarining islohotlari va taraqqiyparvarlik faoliyati” monografiyasi ham aynan Xorazm jadidlarining tarixda tutgan o'rni to'g'risidagi ilmiy asarlardan biri.
Ayni paytda “Xorazm jadidchiligi: siyosiy kurashlar, islohotlar va ma'rifiy harakatchilik (1900-1924 yillar)” deya nomlangan doktorlik ishi bo'yicha izlanishlar olib borayotgan do'stimiz voha jadidchiligining o'ziga xos xususiyatlari, Buxoro, Turkiston jadidchiligidan farqli jihatlari, jadidchilik fenomeni bo'yicha birlamchi manbalar asosida o'z tadqiqotini yakunlash arafasida.
Yuqoridagi tarixiy asarlardan tashqari, Umid Bekmuhammad adabiyotshunoslik bo'yicha ham muhim ilmiy ish qildiki, bu 21 yoshida vafot etgan shovotlik Bahodir Sodiqning ilmiy-ijodiy asarlarini qayta nashr qildirishidir. Do'stimizning 2017 yilda nashr ettirgan “Xotira uyg'onsa go'zaldir” asari Bahodir Sodiq hayoti, ijodiy, ilmiy faoliyatiga bag'ishlangan bo'lib, ushbu nashrga O'zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron so'zboshi yozgan va bu izlanishlarga katta baho bergandi. Negaki, ushbu asarda Bahodir Sodiqovning hayoti to'laqonli yoritilib qolmasdan, ko'plab maqolalari, tugallanmagan ikkita dostoni ilk bora nashr qilingandi. Umid Bekmuhammad marhum ijodkor, adabiyotshunosning merosini o'rganish, zamondoshlari xotirasini yozib olish bo'yicha izlanishlarini davom ettirdi. Natijada 2023 yilda Bahodir Sodiq haqidagi Berdi Rahmat bilan nashrga tayyorlagan “Ko'zlardagi dunyo” kitobi O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan yoshlar murabbiysi Mirzo Kenjabek so'zboshisi bilan chop etildi. Ahamiyatli tomoni Shovot tumani, Urganch davlat universitetida o'tkazilgan ilmiy anjumanda Mirzo Kenjabek, Usmon Azim, Berdi Rahmat singari el ardog'idagi ijodkorlar Umid Bekmuhammadning bu boradagi izlanishlarini e'tirof etgan holda, u to'plagan, marhumning onasi qo'lida saqlanib qolgan ijodiy, ilmiy merosini aynan Umidbek saqlashi mumkin va unga topshirish kerak degan ishonch bildirishdi. Tabiiyki, bu holat unga ilmning qadriga yetadigan shaxs va olim sifatidagi yuqori baho edi. Adabiyotshunoslik va adabiy jarayondagi ilmiy yangilik va Bahodir Sodiqqa oid adabiy merosning barhayotligini ta'minlash borasidagi bu insoniy, ilmiy xizmatlari shu boisdan e'tiborga, e'tirofga loyiqdir.
2011 yilda nashr etilgan “Xorazmga talpingan Pushkin” roman-essesi esa Umidbekning ilm va ijod uyg'unligi asosidagi tarixiy asari bo'lib, ushbu roman-esse haqida professor S.Ro'zimboyev, dotsent R.Yo'ldoshevlar “Ilm sarchashmalari” jurnalida yuqori baho berishgandi. Umuman olganda, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi, tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori, dotsent, Xorazm Ma'mun akademiyasining katta ilmiy xodimi Umid Bekmuhammadning shaxsiyati, ijodiy-ilmiy asarlari haqida xorijlik va respublikamizning ko'plab ilm, ijod ahli tomonidan 60 dan ortiq maqolalar yozilgani, 5 ta she'rlar bitilgani uning faoliyatiga berilgan bahodir.
Filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori, shoira Go'zal Begim yozganidek, “Umidbek har doim tarixning qulflangan eshigining u yog'ida qolib ketgan manbalarni topib, bizga tortiq qiladi. Uni yangi zamon ko'zi bilan o'rganib, o'sha davr qalbi bilan his qiladi. Yanayam aniqrog'i, tarixiy manbalarni ham ilmiy, ham poetik ko'lamda jonlantira oladi, tarix hissini bizga yuqtirish mahoratini juda go'zal egallay olgan.
Umidbekning yozganlarida faktlar kurashmaydi, tarixiy polotnolar ko'z oldingizda bor bo'y-basti ila namoyon bo'ladi. Qolaversa, tarix faqat sirni oshkor qilish emas, bil'aks, unga safar qilish ekanligini olimning har bir topildig'i dalillaydi.
Odatda, tarixchilar haqida gapirganda yillar yo asr nuqtai nazaridan ma'lum davr qamrab olinganini ko'ramiz. Umid Bekmuhammadda esa bu kabi chegaralar yo'q, u zehni, qalbi va ma'rifiy tezligi yeta olgan har bir davrni o'rganyapti, uni tahlil qilishga qodir. Umid, mening nazarimda, tarixchilar ichida eng tezkori, shijoatlisi. Bu uning ilmiy va ijodiy qarashlarida aks etadi. U o'tmishning eng olis davrlariga ham juda tez safar qiladi, o'quvchisini ham ana shu shijoati ila safar qildiradi. Ya'ni u yozarkan, ham ilmiy tafakkurimizni, ham tasavvurimizni kengaytiradi”.
Ushbu fikrlarga qo'shilgan holda, ilm va ijod uyg'unligida ko'plab asarlar yaratayotgan, ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan bugungi kunning jadidi bo'lgan do'stimni 50 yillik qutlug' yoshi bilan tabriklab, uning bundan keyingi faoliyati yanada tezkorlik bilan, hozirgacha yaratilgan asarlari singari yuqori saviyada bo'lishini tilab qolaman.
Qudrat MAShARIPOV,
tarix fanlari doktori,
dotsent.