Ko'ngil insholari

Ashurali JO'RAYEV

Muallif haqida:

Ashurali JO'RAYEV — Navoiy viloyati, Karmana tumanidagi Jaloyir qishlog'ida tug'ilgan. Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent davlat madaniyat (hozirgi san'at va madaniyat) institutini tugatgan. “Mushtum”, “Afandi”, “Gulxan”, “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” singari bir qancha  respublika nashrlarida mas'ul vazifalarda faoliyat yuritgan. “O'zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi direktorining birinchi o'rinbosari lavozimida xizmat qilgan.

Taniqli publitsist va yozuvchi. “Toshbaqalar poygasi”, “Yurak bo'ronlari”, “O'q uzgan kim?”, “Senga ko'ngil bersam”, “Dil gavhari”, “Maysalar uyg'ongan tong”, “Sahifaga sig'magan satrlar”, “Esar Jayxun shamollari”, “Konvert odam” kabi ko'plab kitoblari nashr etilgan.

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist.

Gunoh yuki

Yuk ortilgan turfa aravalarni ko'ramiz. Yuk tashiyotgan avtolar, poezdlar, hatto samolyotlarga duch kelamiz.

Lekin hayotda eng yomon, eng pastkash odatlardan biri — gap tashigan g'iybatchi, hasadgo'y, fitnachilarni ham ko'p ko'ramiz. Gap tashish og'ir va kechirilmas gunoh ekanligini ular bilarmikan?

Gunoh yuki shu qadar zilki, uni arava-yu poezdlar, avtolar-u samolyotlar ham tortolmaydilar. Gunoh yuki ostida qolib ketma, gunohkor banda!..

 

Aybi yo'q odam

O'zi yoki boshqa odam qilgan aybni boshqa birovga to'nkash — o'ta ojizlik.

Birovni bilmasdan aybdor deyish — katta gunoh.

Aybi yo'q odamning aybini zo'r berib isbotlashga urinish — g'irt ahmoqlik.

 

Atrofimizdagi odamlar

Ba'zan o'ylayman: hayotda rahmoniy insonlarni ko'p ko'rdimmi yo shaytoniy odamlarnimi? To'g'risi, rahmoniylardan ko'ra shaytoniylarga tez-tez duch kelaman. Ularning maydalaridan tortib, katta-kattasini, oqsoqolu ko'ksoqolini, dodaxo'jasini, amma-xolasi-yu tog'a-jiyanlarini ko'p uchratdim. Ular yo'llarda, to'y-hashamlarda, ma'rakalarda hamroh bo'ladilar. Ba'zan ular bilan bir lagandan osh yeyman. Ayrimlari bilan birga ishlayman. Hatto ulfatchilik qilaman. Ularning xatti-harakatlari, yurish-turishlari, qiliqlari, muomalalari, gap-so'zlaridan anglab yetdimki, go'yo shayton qiyofasiga kirmasang, uning firib yo'lidan yurmasang, yasholmaysan, deb o'ylayotgan toifadagilar ko'payib ketmayaptimikin?! Ba'zan shaytonizm boshlanmadimikan, deb dahshatga tushaman.

Siz ham atrofingizga bir qarab oling, kimlarni ko'rasiz: rahmoniylarnimi yo shaytoniylarnimi?..

 

So'z — xaloskor

So'zni hech qachon uvol qilmang.

So'zning gunohiga hech qachon qolmang.

So'z bir kuni albatta o'ch oladi.

So'z — mo''tabar, so'z — ulug', so'z — xaloskor!

 

Qo'rquv

Qo'y bo'ridan qo'rqib yashaydi.

Bo'ri sherdan qo'rqib yashaydi.

Quyon tulkidan qo'rqib yashaydi.

Tulki arslondan qo'rqib yashaydi.

Arslon odamdan qo'rqib yashaydi.

Odam odamdan qo'rqib yashaydi…

Kuyunchak tarbiyachi

“Afrosiyob” poezdida navoiylik Maqsad ismli tarbiyachi ayol bilan hamsuhbat bo'lib qoldik. U gap orasida kuyunib shunday dedi:

— Meni hamisha bir narsa juda qiynaydi. Bizning bog'chaga ishbilarmonlar, tadbirkorlar, puldor bozorchilar, do'kondorlar farzandlarini olib keladilar. Ular: “Bolalarimizga qanday ta'lim berasizlar?”, “Qanday harf tanitib, qanday kitob o'qishni o'rgatasiz?” deb emas, “Qanday ovqat berasizlar?” deb so'raydi. Bu savol odamning yuragini zirqiratib yuboradi. Xafa bo'lib, qiynalib ketamiz…

 

Quyoshmi, bulut?

Charaqlab turgan quyosh yuzini kutilmaganda qop-qora bulut qoplab oldi. Quyosh ko'rinmay qoldi. Osmon go'yo bir necha lahza zimistonga aylandi. Aynan shu holat ro'y bergan vaqtda bir yaqin do'stim bilan telefonda gaplashib turgan edim.

Bu manzara quyosh batamom yo'qoldi, degani emas. Aksincha, qilmishidan “pushaymon” bo'lgan bulut o'zini asta chetga oldi. Olam yana yorishib ketdi. Yuraklar ham… Bizning suhbatimiz kutilmaganda oddiy bahsga aylandi…

Ayt-chi, do'stim, sen quyoshmisan yo bulutmi?

 

Saboq

Tarix bergan saboq: davlat — kaltak, fuqaro — shoxlari egilgan mevali daraxt. Kaltakka istalgan paytida meva qoqish huquqi berilgan. Kaltakka hamisha insof va adolat tilaymiz. Lekin…

 

Oyna

Oynaga qaragan edim, o'z aksimni ko'rdim. Ko'rdim-u ko'zlarimni darhol yumib oldim. Oyna-chi, u nimani ko'rdi ekan?..

Xayriyat, oynaning tili yo'q. U haqiqatni aytganida bormi, rosa uyalib qolardim. Keyin oynaga qanday qarar edim?..

 

Ovoz

Bir dadil va o'ktam ovoz qulog'imga yaqin kelib, ichkariga kirishga izn so'radi:

— Menga ruxsat ber. Ichkariga kirmoqchiman, ko'p sohada tajribam yetarli. Hali senga kerak bo'lib qolishim mumkin. Faqat eski ovozman, — dedi u.

— Bizga yangi ovoz kerak…

 

Jimjitlik

Ba'zan mardlik va jasorat so'zini dadil yozsam, kimdir buni shartta o'chirib, qo'rqoq so'zini yozmoqchi bo'ladi.

Boylik so'zini aytsam, kambag'allarning ko'zlari yoshlanadi, dillari og'riydi.

Halollik so'zini g'urur va ibrat bilan gapirishga chog'lansam, ustimdan kulib, nuqul pora tirjaya boshlaydi.

Maqtov so'zi og'zimdan chiqishi bilan qarsakbozlik va ofarinbozlik avj oladi.

Sabr so'zini yozishim bilan atrofni savol yomg'iri bosib ketadi: “Qachongacha?!”

Kitob so'zini tilga olishim bilan jimjitlik va sukunat boshlanadi. Go'yo hamma tilini tishlaganday…

 

Yolg'on

Yolg'on kimlar uchun — manfaat.

Yolg'on kimlarga keltirar kulfat.

Yolg'on kimlarga oshna-yu ulfat.

Yolg'on ikkiqat bo'lar yolg'onga faqat.

 

Biri…

Biri yaxshi, biri yomon ichinda,

Biri bahor, biri ayoz ichinda.

Biri dono, biri nodon ichinda,

Biri chora, biri pora ichinda.

Biri sharob, biri xarob ichinda,

Biri duo, biri gunoh ichinda.

Biri boylik, biri xorlik ichinda,

Biri to'qlik, biri yo'qlik ichinda.

 

Inson qadri

Bizda odamlarga ta'rif berishda me'yor so'zi begona. Agar bir odamni maqtash zarurati tug'ilsa, unda yo'q fazilatlarni o'ylab topib, yo'q “iste'dod”ni qo'shib, yettinchi osmonga olib chiqib, yulduzlar to'dasiga oshno qilib qo'yamiz.

Agar o'sha odamni badnom qilish yo qoralash zarurati paydo bo'lsa, o'sha zahoti uni tuproqqa qorib tashlaymiz.

 

Fikr

Xayolimda chaqmoqday paydo bo'lgan juda noyob, eshitganlarni hayratga soladigan o'tkir fikrni kimdir sezib qoldi. Fikrni qog'ozga tushirishga ham, birovga aytishga ham ulgurmadim. Xuddi plastik kartadan pul yechib olgan xakerday fikrimni gumdon qildi. Yo o'z xayoliga o'tkazib oldi yo kerakli joyga topshirib yubordi. Fikrimni kim o'g'irlaganini bilolmadim…

Pul o'g'risi, tilla o'g'risi, mashina va boshqa turdagi o'g'irliklar borligini bilardik. Endi fikr o'g'risi ham chiqibdi. Fikringizni ehtiyot qiling!

 

Donishmandning tug'ilishi

Tarbiya jarayonida shunday bir achinarli qusurimiz bor. Agar ona biror yumush bilan band bo'lib turganida, tili chiqib, gapirishni boshlagan bolasi bir narsani so'rasa, ona “yo'qol!” deb baqirib beradi. Agar bola qayta-qayta so'rasa, tarsaki tushiradigan onalar ham topiladi. Ayrimlari: “Buncha sersavolsan, ko'zimdan yo'qol!” deb jerkiydi. Bolasining yosh yuragi ozor chekadi, ko'ngli qavaradi.

Unutmang, gapirishni boshlagan bolaning turli mavzudagi aralash-quralash savollariga erinmay, sokinlik va mehr bilan javoblar bergan ona kelajakda bir donishmand yo teran tafakkurli insonni tarbiyalayotgan bo'ladi.

 

“Ko'zingizni oching”

Ko'z doktori huzuridaman. U ko'zlarimni apparat yordamida tekshirish jarayonida: “Ko'zingizni oching, katta oching”, deb qayta-qayta takrorladi.

Bu so'zlardan hayajonlanib, vujudimga titroq kirdi. Beixtiyor xayolimda kutilmagan savollar charx ura boshladi. Nega bolaligimda, katta bo'lganimda bu hayotiy so'zlarni aytishmagan. Nega?! O'zimiz ham farzandlarimizga bu ibratli so'zlarni nega aytmaymiz?..

Toki ko'z doktorlari “ko'zingizni oching, katta oching”, deb ogohlantirmasdan burun ko'zlarimizni ochishni o'rganaylik.

 

Hamsoya satrlar

Jasorat der: so'zginangni ayt-ayt.

Aytolmasam netayin.

Qo'rquv deydi: bu yo'lingdan qayt-qayt.

Qaytolmasam netayin.

Hadik hamroh, shubhalidir bayt-bayt.

So'zlolmasam netayin.

Kel, yaxshisi, birodar, to'g'riso'zning doriga

Osiliblar ketayin.

 

Yolg'onchi dunyo

Dunyo, sening chiroyli yolg'onlaringga ishonmay qo'ydim. Endi makrlaringga uchmayman. Umuman, karashma-yu nozlaringga parvo ham qilmayman. Jilvalaringga qayrilib qaramayman.

Sen ming bir nayranglaring bilan lo'liga o'xshab avraysan. “Baxtingdan ochaymu, taxtingdan ochaymu?” — deb jodugarlik qilasan.

 

Arz

XVIII asr. Podshoh saroyi eshigiga oddiy hunarmand amallab yetib keldi.

— Senga nima kerak?

— Arzim bor, — dedi hunarmand.

XIX asr. Xonning arkiga qiynalib yetib kelgan dehqondan so'rashdi:

— Senga nima kerak?

— Arzim bor, — dedi dehqon.

XX asr. Sho'ro davri sarkotibi qabulxonasiga azoblar bilan yetib kelgan ishchidan so'rashdi:

— Sen nima xohlaysan?

— Arzim bor, — dedi ishchi.

XXI asr. Hokimning qabuliga tanish-bilish qilib kelgan “kambag'allar daftari”da ro'yxatda turadigan ayoldan so'rashdi:

— Sizga nima kerak?

— Arzim bor, — dedi ayol.

Aynan shu kuni Xalq qabulxonasiga nabiralari ko'magida kelgan oqsoqoldan so'rashdi:

— Sizga nima kerak, otaxon?

— Arzim bor, — dedi oqsoqol.

Sabringga tasanno! Shunchalar chidamli, barhayot va umring uzoq bo'lmasa, ey, arz!..

 

O'g'ri ham Xudodan so'raydi

O'g'ri ovga chiqib, o'ljasiga yaqinlashganida vahima va qo'rquv bosib: “O'zing asra, Xudoyim”, deb iltijo qiladi. O'ljani o'margach: “O'zingga shukur, Xudoyim”, deb xursand bo'lib, taskin topadi.

 

Mehmonning izzati

Bu o'tkinchi dunyoda hammamiz mehmonmiz, degan iborani ko'p takrorlaymiz. Shunday ekan, unda mehmonligimizni chuqur his etib, anglab, odob, iymon, sabr-toqat bilan yashaylik. Mezbonni noqulay ahvolda qoldirmaylik.