Tungi qo'noqlar

O'ktam MIRZAYoR

(Hikoya)

Tiyonshonning tik qoyalariga tutashib ketgan daralar shunday Burchmulla qishlog'idan boshlanadi. Uning gadoytopmas o'ngirlaridan birida Tojiali aka degan oqsoqolning bir nechta kapasi bor. Qamish chetanlar bilan o'ralgan karavotlarda har zamonda saratonda jizg'anagi chiqqan shaharlik tanishlari kelib salqinlab ketadi. Kapalarga yondosh so'qmoq osmon bilan bo'ylashib yotgan qoyalar bag'ridan pastga shiddat bilan quyilgan sharsharaga olib boradi. To'rt-besh metr balandlikdan quyiladigan sharsharaning guzari uncha katta emas. Tog'liklar suvning oldini xarsangtoshlar bilan odamning beli barobar yarim aylana shaklida to'sishgan. Muzday suv toshlar orasidan sizib o'zan sari yo'rg'alaydi. To'g'onning ichkarisidagi suv tizzadan keladi, nari borsa belga uradi. Sharsharaning ostiga hammayam yurak yutib boravermaydi. Bora olgan odamning ham iyaklari uch-to'rt daqiqada takillab qoladi. Bu yerga kelib ketuvchilar ko'p.

Tojiali aka mehmonlariga eshik tuynugining ixtiyorini berib, o'zi qishloqdagi xonadonida kechalaydi. Shovullagan soy bag'rida, tog'liklarga xos epchillik va did bilan qurilgan bu kapalarda sayohatchilar yo'q paytlarda akaning o'zi tunab qoladimi, yo'qmi, buni bilmayman. Bu yerda hamma narsa muhayyo. Eng muhimi, chiroq qishin-yozin o'chmaydi. O'choq, samovar, yeguliklar saqlanadigan muzlatkich va hokazolar.

Bu gal toshkentlik Qo'mondon laqabli oshnasi ulfatlari bilan kelishdi. Ixtiyori o'zlarida. Tun bo'yi go'shtxo'rlik. Tog' havosida har qanday taom tez hazm bo'ladi. Shundanmi, hamisha qozon qaynaydi. Nima taom tanlashni Qo'mondonning o'zi hal qiladi, didiga moslab tayyorlagan ham o'zi. Hech kim bo'sh turmaydi. Ulfatlar uning hukmiga muntazir. Hammasining o'z vazifalari bor. Muzlatkichga sig'may qolgan go'shtlar simdan yasalgan chanchalarga ilindi.

Qo'mondon deganimiz – jo'raboshimiz talabalikdan beri jilovni qo'ldan bermaydi, agar o'tgan zamonda bo'lganida u qo'rboshi, kelasi zamonda yashaganida kattagina bosh bo'lardi. Hozir, mana, qirq besh yildirki, o'n-o'n besh kursdoshiga bosh. Ularning zerikib qolishlariga yo'l qo'ymaydi. Avval Eski shahardagi choyxonada ulfatchilik qilishardi. Har zamonda g'aribgina, talabacha choyxona oshlarning mazasi haligacha og'izlarida. Keyinchalik yigitchasiga, hozir esa, haqiqiy ulfatchilik. Qolganlar ham yoshi oltmishdan o'tayotgan bo'lsa-da, hamon uni quloq qoqmay tinglaydi, aytgani — aytgan, degani — degan. Endi hammasi nafaqada, ahyon-ahyonda bir-birini qo'msab, qo'mondonning chaqirig'iga Hirotdan bo'lsa ham “labbay” deya yetib kelib diydorlashib turishadi. Xullasi kalom, bu gal saraton zabtiga olganda, ular Burchmullaning tabiatidan orom istab qolishdi. Bunga ham Qo'mondon sabab. Tojiali aka uning eski qadrdoni.

— Go'shtni ochiqda saqlasak, mushuklar yulib ketmasmikan? – dedi G'ulom davang hamishagiday ehtiyotkorligi tutib.

— Bu yerda mushuk nima qilsin, tulki-pulki desang-chi? – dedi qorachadan kelgan, dum-dumaloq Toshpo'lat degani.

— Qo'ysalaring-chi, shuncha go'shtxo'r oldidagini oldirib qo'yarmidi? – dedi Qo'mondon bepisand.

— Hidini aytaman, hidini, yovvoyi hayvonlar tez hid oladi, deyishadi. Ishqilib, shu qilganimiz to'g'rimi, masalan, qovun-tarvuzlarni muzlatkichdan olib ariqchaga solib qo'yaylik, muzdaygina turadi. Har holda, go'sht — go'sht-da, ko'zdan nariroq tursin, – o'z so'zida turib oldi G'ulom davang.

— Bilganingni qil, – dedi Qo'mondon.

Eshon bilan shoirning kishti kelishadi. Xoli qoldi deguncha davradan o'zlarini chetga olishadi. Dunyoning u yog'idan kirib, bu yog'idan chiqishadi. Ularning safiga naq Mo'ynoqning tubidan bo'lsa ham yetib keladigan hokimbuva ham har zamonda qo'shilib turadi. Hokimbuva deganimiz tuman hokimiyatida ishlab nafaqaga chiqqan bo'lsa-da, faol. Majlisdan ortmaydi. Bugun ham bu yerga shuncha yo'ldan kattalardan javob so'rab kelgan. Telefon bilan dunyoni boshqaradi. U bu izdihomga qozog'istonlik ulfatlarining ko'nglini ham ola keldi. Bir haftadan beri yo'l bosadi. Toliqqan ekan, shekilli, naridan-beri qovzanib, o'zini duch kelgan to'shakka otdi.

Bir xil qalamkashlarga o'xshab cho'zib o'tirishni yoqtirmayman. Ularning har biri haqida joyi kelganda to'xtalarman. Xullas, ulfatchilik yarim kechagacha cho'zildi.

Yo'l charchog'imi, ayrimlar yonboshlagan ko'yi pinakka keta boshladi. Ahvolni ko'rib, Qo'mondon hukm qildi:

— Hammalaring joy-joyingga. Men shu yerda yotaman, – dedi chog'roq temir karavotni ko'rsatib.

Ixchamgina. Agar astoydil istasa, to'rtta ulfatning chordana qurib o'tiradigan joyi. Ammo bu tunda unga Qo'mondonning bir o'zi joy bo'ldi. Rostmanasiga oyog'ini uzatsa, o'ttiz santimetrchasi osilib qoladi ham. Ammo qo'mondon shu joy bilan qanoatlandi.

— Men oralaringda yotsam, xurrak otib, bezovta qilaman, shuning uchun chetroq, shu yerda yota qolay, – dedi u.

Qolgan ulfatlar ham bir-birining pinjiga tiqilishdi.

Shoir bilan eshon lash-lushlarini ko'tarib jo'nadi. Ular sal naridagi atrofi qamish chetan bilan o'ralgan bo'sh kapaga borib joylashishdi. Kapaning bir tomoni shunday tog' toshlariga tutashtirilgan, daraxt va butalar, o't-o'lanlarga burkanib ketgan.

Ko'rpachalar to'shalgach, shoir davradoshlari joylashgan tomonga qaradi. Negadir bu yerda joy bemalol bo'lsa-da, boshqalar bu yerga kelmaganiga ajablandi.

Tun quyuqlashgan sari tog'ning bor salobati shoirning nozik ko'ngliga vahima sola boshladi. Vahimaning boshi “go'sht” hangomasidan boshlandi. “Bu yerga hasharotlar o'rmalab kelmasmikan?” degan fikrdan sergak tortib, yon-atrofiga nazar soldi. Kim aytadi bu tog'u toshlar bag'rida chaqadigan hasharot yo'q deb?

Sal turib bu shubha “bu tog'da bo'rilar yo'qmikan?” degan o'y barobarida kattalashdi. Eshonga baribir. Yotishdan avval kalimasini qaytarib, o'ziga kuf-kuflab dam urdi-da, ko'rpaning qatiga kirib ketdi. Shu turishda u nari borsa, besh-o'n yoshli bolakaydaygina bir burda bo'lib yotib oldi.

Shoirning uyqusi qochdi. Narigi karavotdagilarning g'o'ng'illashi ham siyraklashdi-yu, bora-bora tindi. Shularga hayronsan. Olti yil birga o'qishdi, mana, qirq besh yil o'tibdiki, hamon bahslashadi. Nimani buncha talashadi, o'zlari ham bilmaydi. Bular go'yo bitta ota-onadan tug'ilib har joyga ko'chib ketishgan-u, sog'inch o'rtaganda, ko'rishib turmasa bo'lmaydi. Vaqt topildi deguncha qaerdan bo'lsa ham yetib kelishadi. Hatto qo'shni Tojikistondan ham. Haliyam bu gal Buxoro bilan Yangierdan ikki nafari kelisholmadi. Ikkitasi esa narigi dunyoni obod qilishyapti, birining ismi Aminboy, ikkinchisiniki Habibulla edi. Shoir bunday hisoblab qarasa, kursdoshlar orasidan to'qqiztasi bandalikni bajo keltiribdi. Eh, qanday begidir insonlar edi. U chuqur xo'rsindi. Shuning uchun ham boladay beg'ubor kursdoshlarining bir-birini avaylashlarini ko'rib mehri iyib ketdi. Davra to'lganda Aminboy ochilib ketardi, shoirni shoir qilgan ham o'sha. Bir kuni, bir necha yil avval shu yerga kelishganida shoir samovarga o'tin qalayotganda yoniga kelib, telefonini tutib: “Kinolavha olyapman. Shoir bo'lsangiz, bir nima deng”, deb qoldi. Shoir ham shuni kutib turgan ekanmi, qo'lidagi o'tinlarni tizzasiga qo'yib bir urib sindirdi-da:

Shoirlar hamisha bir nima degan,

Degani uchun ham bir nima yegan.

Emadim, deyishsa, aslo ishonmang,

Emadim, degani bir tepki yegan.

— deb yubordi. Mana shundan beri shoir shoir bo'lib ketdi. Hatto Qo'mondonning xonaki farmoni bilan “xalq shoiri” degan unvonga ham sazovor bo'ldi. Bu ham bir gap-da.

O'sha shoir hozir tog' bag'ridagi xilvat kapada jon hovuchlab o'tiribdi. Bo'rilar kelib qolmasmikan, degan vahima endi uning fikru xayolini butunlay band etib oldi. Eshon pishillab uxlayapti. Unga baribir. Tik turib ham uxlayveradi. Narigi karavotdagilar ham tinchishdi. Faqat nariroqdagi soyning shovullashi kuchayganday bo'ldi. Vahima yanada ortdi. Tog', shovullagan soy, kimsasiz dara, bo'rilar. Axir bu yerda tunab bo'ladimi? Odam degani ham qiziq. O'zlarini ne ko'yga solmaydi. Mana, chiyabo'rilar uchun o'zlarini yem qilib shu yerlarga o'z oyoqlari bilan kelib o'tirishibdi.

Shoirni yanada vahima bosdi. Uyqusi butunlay qochdi. Shu o'ylar girdobida ko'rpachadan boshini chiqazib, atrofga razm soldi. Zim-ziyo tun. Butazorlar qa'ridan yilt etgan yorug'lik ko'ziga tashlandi. Qo'ng'izmikan, qush-pushning ko'zimi, bo'rimikan yo?! Yo'g'-ey, qimirlamayapti-ku, yulduzning shu'lasi bo'lsa kerak. Unda nega bitta? Yulduzlar ko'p bo'lishi kerak edi-ku. Obbo, chiyabo'rilar bo'lsa-ya! Uf, u ko'rpaning qalinligidanmi yo qo'rqqanidanmi, badani qizib terlab ketdi. Nima qilsa ekan? Eshonni turg'izsami? Yo'q, kulgi bo'ladi. Do'stlarining yoniga o'tsami? U yoqda joy yo'q.

U do'stlarining bu karavotga o'tmaganining ma'nisini endi anglaganday bo'ldi. Soddalik qursin. Biroz qulog'ini ding qilib yotdi.

Soat nechaligini bilmayman. Hali tong otmagan edi. Dara tepasidan, aftidan, soy shovvasining o'ng tomonidan, shoir yotgan kapaning shunday biqinida o'nlab chiyabo'ri qiy-chuvini boshlab qoldi-ku. Bu vahima birdan boshlandi. Ularning ovozi tobora yaqinlashayotganday tuyuldi. Shoir irg'ib o'rnidan turdi. Qorong'ida ko'zoynagini topolmay sermalandi. Ikki ko'zi chiyabo'rilar ovozi kelgan tomonda. Nima qilsin, qalin adyolni olib, ular hujum qilsa ustiga tashlayman, deb hozirlik ko'rib, shay turdi. G'ulom haq ekan, ular go'shtning hidini olishgan. Bo'lmasa, shunchalik yaqin kelisharmidi?

Ko'z o'ngida chiyabo'rilarning unga tashlanishi, birovi bo'g'zidan, boshqalari oyog'idan, qornidan yulqib abjag'ini chiqarib tashlashi namoyon bo'ldi. Hammayoq qon. Agar ular hujum qilsa, eshon ham sog' qolmaydi. Narigi kapadagilar-chi? Juda katta fojia yuz beradi. Ertaga ijtimoiy tarmoqlarda “Burchmulladagi fojia” degan ayanchli xabarlar tarqaladi…

Shoir shularni o'ylayotganida, chiyabo'rilar hamon biri qo'yib ikkinchisi uvlashardi. Shoirni titroq bosdi. Birdan ovoz yaqinlashmay qoldi-ku, degan o'ydan taskin topdi. Ammo butun vujudi dir-dir titrardi. Nima qilarini bilmay, nafasini ichiga yutib, qulog'ini ding qildi. Bir necha daqiqadan so'ng chiyabo'rilarning ovozi qanday daf'atan boshlangan bo'lsa, shunday o'chdi. “Uh! — dedi u. — Ammo baribir ehtiyot bo'lish kerak”, degan fikr ko'nglidan o'tdi. Bo'rini gapirsang, qulog'i ko'rinadi, degani shu-da. Sekin eshon tomonga qaradi. U hamon pishillab uxlardi. Narigi kapadan esa qatorasiga xurrak ovozlari eshitilardi. Oradan qancha vaqt o'tdi, bilmaydi. Mana senga dam olish! Shoir o'zini ham, shu yerga olib kelgan Qo'mondonni ham, boshqa do'stlarini ham ichida yomon so'kardi. Shu topda tong ham oqara boshlagan edi…