“Dunyoga to'ydim-u, senga to'ymadim…”
Isajon SULTON,
O'zbekiston xalq yozuvchisi
(Hikoya)
Qish sovuqlarini barchamiz yaxshi bilamiz: suv yuzalariga, derazalarga betakror kumush naqshlar chizib qo'yadi. Muz-ku, mayli, naqshi nima ekan, deymiz.
Sizga Xudoning ikki bandasi — Abdurazzoq buva hamda Umrinisa xola haqida hikoya qilib bermoqchiman. Aslida, hozirgina aytganim muz kabi mahzun hikoya, biroq unda xuddi men kabi ajoyib naqshlarni ko'rishingizga ishonchim komil.
Oradan ancha yillar o'tdi. U zotlar diydoriga, yuz-ko'zlariga bir dam boqqim, bisotimdagi yaxshi so'zlarimni aytgim, “Siz dunyodagi eng ajoyib insonlarsiz”, degim keladi. Afsuski, endi ularni ko'rishning sira iloji yo'q.
Abdurazzoq aka yoshi anchaga borib qolgan, polvon kishi edi. Qishloq bolalari har yerga burnini tiqib ko'rishadi. Bir-biriga tutashib ketgan tomorqalar oralab izg'iganlarimizda Abdurazzoq akaning hovlisiga kirganlarimiz esimda. Ayvonining yog'och ustunlari chatnagan, qatorlashtirib terib qo'yilgan qoplar yirtig'idan to'kilgan bir-ikki kaft donni cho'qiyotgan chumchuqlar, sal yaqin borsangiz, gur etib ko'kka ko'tarilishardi.
Yana to'y-marosimlarda, ekinlari o'rib-tekislangan, elga osh damlangan maydonda duch kelib qolsak, qo'shqo'llab ko'rishardik. Abdurazzoq akaning kaftlari katta, dag'al edi. Biroq chehrasi ich-ichidan nurlanib turganday taassurot uyg'otgan. To'y tugagach, xotin-xalaj tomonidan xotinining chiqishini kutib turgani, keyin ikkovlon birgalashib uylariga jo'nashgani ham esimda: biri polvon, biri mittigina xotin.
Umrinisa xola kichik jussali, oqish gulli yashil ko'ylak kiyib, boshiga ko'k durra o'rab yuradigan xotin edi. Hovlisida kir-chir yuvganini, tandirga o't yoqqanlarini eslayman.
Bizlar shu ikkovlonning yurish-turishiga, turmushiga juda qiziqardik. Sababi, Abdurazzoq aka Umrinisa xolani yaxshi ko'radi, yeru ko'kka ishonmaydi, degan gap-so'zlar qulog'imizga chalingan, bir-birini yaxshi ko'radigan odamlar qanaqa bo'lishi, muhabbat degan g'alati tuyg'u shu er-xotinning xatti-harakatlarida qay tarz akslanishi nihoyatda qiziq edi-da.
Shu sababli, gohida Abdurazzoq akaning hovlisi ko'rinadigan katta tut ustiga chiqib olib mo'ralardik. Abdurazzoq aka mabodo shu tarafga qarab yurib qolsa, o'takamiz yorilib, shosha-pisha tutdan tushib tiraqaylab qochganlarimiz ham yodimda. Xuddi niyatimizni payqab, ta'zirimizni beradiganday tuyulgan.
El qatori oddiy hovli. Bostirma tagida bir sigir. Valishda cho'psavat. Tandiri ham hammaniki kabi, tagida tovuq katagi bor. Katak ichiga bulturgi kundalar, g'o'la parchalari tiqib tashlangan. Gohida non yopar mahali Umrinisa xola bostirmadan g'o'zapoya tashisa, kap-katta odam turgan joyidan: “O'zim oboraman, tashla!” deb baqirar, shosha-pisha u tomon yo'nalar, xotini esa yuz-ko'zlari gul-gul yashnab, g'o'zapoyani oyoq ostiga tashlab, erining yetib kelishini kutardi.
G'o'zapoya bog'i yengil bo'ladi. Bizday o'smirlar ham ikki-uchtasini bir qilib ko'tarib ketaveramiz. Abdurazzoq aka Umrinisa xolaga nimaga “Tashla” deganiga aqlimiz yetmay qarab turardik. Oq yaxtak kiyib, belbog' o'rab olgan baquvvat Abdurazzoq aka yetib kelib, “Ko'tarma demaganmidim?” deya besh-o'nta go'zapoya dastasini bir uyum qilib oborib berar, buyam mayli, tandir og'ziga bog'-mog'i bilan tiqib o't yoqar, ayvondan ustiga yo'l-yo'l dasturxon yopilgan, ichida zuvalalar turgan nonsavatni opkelib berardi. Abdurazzoq aka non ham yoparmikin deya kutardig-u, non yopmas, ammo xotinining qoshidan ketavermas edi.
Qishloq katta, hammaning uch-to'rttadan bolasi bor, bu beozor juftga esa Xudo farzand bermagan edi.
Yana qaydadir, qay bir davrada kishilarning: “Bechoralar, dunyodan tirnoqsiz o'tishyapti… Odamlar ikkoviga ham: “Umr o'tib ketadi, boshqa ro'zg'or qilib, bola-chaqali bo'lib olinglar”, deb nasihatlar qilishgan, ammo bular bir-birini nihoyatda yaxshi ko'rishgani uchun ayrilishni istashmagan”, deganlari ham esimda. Umrinisa xoladan hech kimga o'xshamagan bir joziba izlaganimiz, Abdurazzoq aka bu xotinning nimasini yaxshi ko'rar ekan deb qiziqib qaraganlarimiz ham bor gap.
Xullas, shunaqa edi Abdurazzoq akaning ro'zg'ori.
Qishloqda hammaning tutum-turmushi ayon. Abdurazzoq aka duradgor usta edi. Poyteshasi, kattayu kichik boltasi, o'roq-randasi yodimda. Umrinisa xola esa uyda o'tiradigan xotin. Kuzda, jola mahalida, ya'ni paxta terib olinganidan so'ng ular ham el qatori g'o'zapoya to'plagani chiqishardi. Shundayam xotinini yeru ko'kka ishonmasdi. O'z ko'zim bilan ko'rganman: g'o'zapoyani o'roq bilan o'rib, uyum ustiga bir quloch chilvirni tashlab ketaverar, Umrinisa xolaga qolgan ish: ularni dastalab boylash edi, xolos. Shundan keyin Abdurazzoq aka u boylamlarni tashib bir joyga uyar, xotini esa uyum ustida o'tirib, termosda choyi bilan erini kutardi.
Mening ko'zim o'tkirroqmidi, ishqilib, peshanasida ter yiltiragan Abdurazzoq akaning Umrinisa xolaga qarashlari boshqachaligini ilg'aganman. Bolalar ham ilg'ashganmi, ularga qarab: “Ana, qaradi! Ana, nimadir dedi! Yaxshi ko'raman deb aytdimikin?” deya kulishardi.
Qiziqligining sababi shuki, elda xotinlar bilan erlarning yumushlari orasida nihoyatda qat'iy, o'tib bo'lmas bir chegara bor. Masalan, er kishi hech qachon hovli supurmaydi, tandirga o't yoqmaydi. Abdurazzoq aka shu chegarani buzgan odam bo'lib, paqirda ariqdan suv tashiganini, mol-holga jodida poya kesganlarini, katta qozon tagiga o't yoqib, kirga suv isitganini ham ko'rishgan. Bular Abdurazzoq akaning obro'sini to'kadigan holatlar edi, biroq birov yurak yutib bir nima deya olarmidi? Abdurazzoq akaning gavdasiga yarasha zug'umi ham bor, u gavda, u quvvat bilan istagan kishisini chalpak qilib tashlaydigan yovvoyi qudrat egasi edi u.
Xotinini yaxshi ko'radigan er! Ajab… Boshqalar o'z jufti halolini yaxshi ko'rmasmidi? Yoki bunday tuyg'ularni oshkor qilish or sanalarmidi? Necha martalab guvoh bo'lganmiz: er-xotin qaygadir borar bo'lishsa, oldda er, ortida xotini ergashar, xotin erdan oldinga o'tib ketmasligi shart, o'tsa malomatga qolishiyam bor gap. Qanchadan-qancha oilalar shu zaylda hayot kechirar, xotin uy ishlariga o'ralashgani on erkak ayvonda yonboshlab yotganini, xotin molni yechib boshqa joyga bog'lamoqchi bo'lsa, hayvon suzgani chog'langanini-yu, xotin chinqirib qochganini, er shundagina o'rnidan qo'zg'alganini… shunga o'xshash holatlarni ko'ra-ko'ra, umumiy tartib shu ekan-da, deb katta bo'lganmiz. Sir bo'lmasin, yana bir gapniyam aytay: o'zimizning o'g'il bola bo'lib tug'ilganimizdan gerdayishimiz-chi? Xotin erdan past turishi shart! “O'chir ovozingni! Xotin kishi bo'la turib muncha javraysan?” deganday o'shqirishlarni ham eshitganmiz.
Erkak kim? Xotin kim? Yaxshilab bilib olinglar! Erkak uyning qo'riqchi-himoyachisi, u rizq tashib keladi, aytgan so'zi quloq qoqmay ado etilishi shart! Xotin erdan bir daraja past turishi kerak! Aqlimiz yetavermasdi, u holda, onalarimiz, amma-xolalarimiz-chi? Onamizni ham shunday ko'rishimiz kerakmi? Yo'q, ona otadan past turgani bilan, izzati har doim bolaning boshi ustida bo'ladi. Shu farqlarni unutmang, ota-onangiz qoshida xorlik qanotingizni past tuting, ular qarib-qartayganida mehr-shafqat bilan muomalada bo'ling!
Qisqasi, qishloq o'z holicha yashardi-yu, bir Abdurazzoq aka o'zga edi, xolos. Ellikdan oshgan barvasta kishi ayolini doim yetaklab yurardi. Bozorlarda, marosimlarda birga yurishganini ko'rardingiz. Bilmadim, uni kimdir malomat qilganmi-yo'qmi… Malomat qilmagan desam xato bo'lar… Qishloq bekorchilari orasida azbaroyi ko'ngilxushlik uchun birovni hazil-mazax qilib o'tirishni xush ko'radigan odamlar bor. Har holda, havaslanib qarashmagani bor gap. Bu-ku, ularning nisbatan yoshroq paytidagi gaplar, qartayishganida esa, havaslanganlar bo'lgandir?
* * *
Yillar o'tdi. Tengqurlar har yoqlarga sochilib ketdik. Qizlar uzatilib, yigitlar uylandi, barchamizni birlashtirib turgan, yoshlik deyilgan ajoyib quvvat asta-sekin beg'ubor samolarga ko'tarilib ketdi.
O'zim ham bir ro'zg'orning boshiga keldim, o'g'il-qizim tug'ildi. Otamni ko'mdim, onam qartaydi, amakilarim dunyodan o'tib ketishdi… Har narsaning mag'ziga yetib boradigan bir pallaga keldim degan mahalim, bir kuni qishloqqa borganimda, o'sha er-xotinning olamdan o'tganini eshitdim.
Bu qayg'uli xabar yuragimni zirillatdi.
Tavba, birovlarni ko'rsam, kulimsirab so'rashaman-u, ichim zim-ziyo, chiroq yoqsa yorishmaydi. O'sha ikkovlonga achinaman. Axir ular menga qavmu qarindosh emas edilar. Bor-yo'g'i qishloqdagi yuzlab oilalarning biri, bolalik osmonimda yulduzday miltiragan kishilar, xolos…
El qatori ma'rakasiga borganim esimda. Katta yog'och darvoza lang ochiq, qishning sovuq kuni, tevarakni siyrak tuman qoplagan… Odamlarning ko'pi ikki qavat to'n kiyib olgan, kiraverishga hamda mulla buva o'tirgan so'ri oldiga to'nka qalangan, el kelib, o'tganlarning ruhiga fotiha o'qib ketmoqda.
Xullas, bir dunyo odam. Xolaning ukalari-yu Abdurazzoq akaning qarindosh-urug'lari — bari shunda.
Abdurazzoq aka ancha vaqt kasal bo'lib yotib qolibdi. Yetmishdan oshgach, nimayam bo'lardi? Kuch-quvvatini, salomatligini hayot degan mashaqqatga fido qilib yuborgan kishidan nimaniyam kutardingiz?
Umrinisa xola bir xotin qilishi kerak bo'lgan hamma ishni qilibdi. Bormagan tabibi, ko'rsatmagan do'xtiri qolmabdi. Hammasi kelib, Abdurazzoq akani ko'rib, bosh chayqashar emish. Aka-ukalar, jigarlar taqdirga tan berishibdi. Xudo shuni iroda qilgach, birov qarshi chiqolarmidi, deyishibdi. Dunyoda hech kim mangu qolgan emas. Kimdir oldin, kimdir keyin…
Ha, hamma shu to'xtamga kelibdi-yu, birgina Umrinisa xola jonini jabborga berib erini tuzatishga urinibdi. Qaydan imdod eshitsa, boribdi, bir nimalar olib kelib damlab ichiribdi, erining tepasidan jilmabdi, oyoqlarini uqalabdi, kechalari oyoq tomoniga, pastroqqa joy solib, nafasiga quloq tutib yotibdi. Nafasi sal o'zgarsa, darhol qalqib, erining boshiga kelar, damlamasini ichkizar, yostiqlarini almashtirar, keyin yana o'sha muqaddas joyida — Abdurazzoq buvaning oyoq tomonida joynamozini solib, “Iloyo, erimga shifo ber” deb Xudoga yolvorar ekan.
Polvon odamga qaydan yopisha qolibdi bu dard? Ukasi uy qurganida, Abdurazzoq aka to'qayda qamish o'rganida qattiq shamollagan ekan, o'sha dard bora-bora zo'rayib, nafas qisishga aylanib ketgan ekan, deyishdi.
Yo'q, Xudoyim najot bermabdi. Abdurazzoq aka tobora ozib-to'zib, quvvatdan qolaveribdi.
Nihoyat, bir kuni ahvoli juda yomonlashibdi. Burnining uchi cho'chchayib, qulog'i tikkayib, ko'zining atrofida qora halqalar paydo bo'libdi. “Tayyorgarligingizni ko'ravering, — deyishibdi bilgich odamlar. — Surp-surug'ini, igna-ipini tayyorlab qo'ygandirsiz axir?” Haqiqatan ham Abdurazzoq aka o'pkasining uchi bilangina nafas olar, a'zoyi badanini qora ter bosib ketaverar emish. Aka-ukalar jam, Umrinisa xola esa mushtdaygina bo'lib erining oyoq tomonida o'tirarmish.
Bir mahal Abdurazzoq aka ko'zini ochibdi. Horg'in nigohi bilan tevarakdan kimnidir izlabdi. Kishilarni arang ilg'ab, izlaganini — Umrinisa xolani topibdi. Hech kimga hech nima demabdi-yu, xotiniga qarab, tili zo'rg'a aylanib:
— Umri… — debdi. — Men… ketib qolaman, shekilli…
To'planganlar ne deyarini bilishmasmish. Abdurazzoq aka qiynalib nafas olarmish, nigohini Umrinisa xoladan uzmasmish. Xazonga yuz tutgan vujud aro u nigoh shunaqa nurafshon, shunaqa tiniq emishki…
— Umri…
— Ha, otasi? — debdi Umrinisa xola.
Qarang! Xudoyim farzand bermagan shu juft… shu xotin… eriga “Otasi” dermish!
Abdurazzoq aka esa qiynalib, bir dunyo afsus, armon, o'ksinish hamda sog'inch ila debdi:
— Hay attang… — joni qilning uchida turibdi-yu, shivirlabdi: — Dunyoga… to'ydim-u… senga to'ymadim…
— Jon otasi, unday demang, — deb yolvoribdi Umrinisa xola erining oyog'ini quchoqlab. — Sizsiz men nima qilaman?
Abdurazzoq aka esa yana arang:
— Dunyoga to'ydim-u… senga to'ymadim, — debdi-yu, ikki ko'zidan ikki tomchi yosh chiqibdi.
O, u nigoh!.. Atrofi ajin to'la, tirish yuzlar qish faslidan darak bergan, quyosh ufqqa botib bo'lgan, ajal shamoli sochlarini yulqilagan, qahraton fasl izg'irini izillatgan… Axir nigohi gapirarmish-da! Nigoh ne, o'sha ikki tomchi ko'zyosh ham bir nimalarni so'ylar, armonu o'kinchlardan, intilishu sog'inchlardan, intiqligu mehrga zorliklardan odamday faryod urarmish!
Shunda Umrinisa xola odamlardan uyalmasdan erining yuzlarini siypalabdi, bisotidagi gaplarini aytibdi. Shunday gaplarmishki, odam bolasi eshitsa, chidayolmasmish. E tavba, odamlar xotinini yonma-yon yetaklab yurishga or qilishadi, bu esa sira tortinmabdi. Nimagayam tortinsin, axir ko'z ochib ko'rgani-ku! Suyanchig'i, madori, dunyoga kelib topgan xazinasi, boru yo'g'i-ku!
Abdurazzoq aka uning qo'lini tutib olgan ekan. Shu tariqa jufti halolining, pokiza maxzanining, umr yulduzining, dunyoga kelib topgan eng qiymatli gavharining burishiq qo'llarini tutib, intizor termilib jon taslim qilibdi.
Aytadilarki, mayitning ko'zlari jon chiqib ketgan tomonga qarab qolarmish. Jon chiqib ketibdi-yu, ko'zlar Umrinisa xolaga termilganicha qolibdi.
Bu voqeaga shohid bo'lib turgan o'sha yerdagi odamlar o'zlarini tutolmasdan, piq-piq yig'lasharmish.
Xotinlarni-ku qo'yavering, erkaklar-chi? Kap-katta erkaklarning ham ko'zidan yoshi duvillab oqarmish…
“Dunyoga to'ydim-u, senga to'ymadim…”
Abdurazzoq akaning qarog'idan ikki tomchigina yosh chiqibdi, dedik. Biri o'zi, biri Umrinisa xola bo'lsa ne tong? Ikki tomchi yosh qaroq ustida shudringday turib qolgan, marvaridday titrarmish.
— Bo'ldi endi, ketdi, — debdi qishloq oqsoqollaridan biri qattiq ovoz bilan. — Ko'zini yumib qo'yinglar. Yigit-yalangni go'r qazgani jo'natinglar, g'assolni chaqiringlar. Hoy, xotinini olinglar yonidan!
Ajab, Umrinisa xola yig'lamasmish, titramasmish, tekmish. Abdurazzoq akaning singillari “Bo'ldi endi, jon opa” deya yig'lay-siqtay yelkasidan tutishsa, xolada hayot asari sezilmasmish. “Ie!” deb qarashsa, xolaning ham joni o'sha paytdayoq chiqib ketib bo'lgan ekan.
— Voy o'lay! — deb yig'lashibdi xotinlar bu hodisotdan esi og'ib. — Voy, tavba qildim! Joni joniga bog'lanib qolgan ekan-da?
Shu tariqa yorug' olamni tark etib ketishibdi Xudoyi taoloning shu bir juft qushchasi, ikki musichasi. Olam gulzori aro yaratgan ikki guli, hayot daraxtida yetilgan ikki mevasi… Har ishga qodir Parvardigorning ikki bandasi…
* * *
El-yurt orasida mehnati bilan hamma qatori kun kechirib, dunyodan o'tgan shu juft taqdiri qalbimga shunchalik ta'sir qildiki!
Bir necha marta o'sha armonli jumla qatidagi olam-olam mazmunlarni ifodalashga urinib ko'rdim. Yo'q, afsus, qo'limdan kelmadi. Sharhlasam, shugina jumla o'zida mujassam etgan qanchadan-qancha ma'nolar nursizlanib-xiralashib, tozaligu tiniqligi yo'qolayotganday tuyulaverdi. Qay tarz izohlasam ham, o'sha jumla bag'ridagi insoniy tuyg'ularga yeta olmadim.
Nihoyat, sharhlashni bas qildim. Qanday aytilgan bo'lsa shunday, bir hikoya qatiga muhrlanib qolaversin, dedim.
Abdurazzoq aka va Umriniso xola desalar, xayolimga shu jumla keladigan bo'ldi:
“Dunyoga to'ydim-u, senga to'ymadim…”
* * *
Yer yuzida son-sanoqsiz juftlar, biri yaxshi, biri yomon… o'z hollaricha hayot kechirmoqdalar. Erlar rizq tashib kelmoqda, xotinlar uy-ro'zg'orini saranjomlab, erini kutmoqda. Bolalar ota kelishiga yaqin o'yinni bas qilib, shosha-pisha uylariga chopishmoqda. Nazarimda, dunyoning eng mukammal, eng ajoyib armoni, insonlikning eng go'zal izhori shu manzaraga jo bo'lib qolganday. Qachonki ko'cha-ko'yda bir-biriga iljayib qarayotgan, nimanidir ilinayotgan, xavotir olayotgan, qisqasi, bir-biriga mehr ko'rsatayotgan er-xotinlarga ko'zim tushsa, abadiylik kasb etgan o'sha iqror xayolimga keladi. Qazoi mutlaq ularni bir-biridan sira ayirmasligini istab qolaman. Olamni tutib turgan mehvar shu, unga zarar yetmasin deyman. Ey, Xudoyi taoloning hukmu irodasi ila bir-biriga payvand bo'lgan, oddiygina ro'zg'or baxti aro hayot kechirayotgan insonlar! Bir-biringizga har doim, hech nimadan tortinmasdan shu gapni ayting, yorni yordan, do'stni do'stdan, onani o'g'ildan, bolani otadan ayiradigan ajal yetib kelgunicha birgalikda baxtli-saodatli umr kechiring, bir-biringizning qadringizga yeting, degim keladi.
Abdurazzoq aka bilan Umrinisa xola abadiy saodat maskanlarida ham yonma-yon yurishganday, nazarimda. Mangulik diyorlarida ham o'sha ajoyib so'z, o'sha mehru muhabbat kalimasi yangrayotganday tuyuladi:
“Dunyoga to'ydim-u, senga to'ymadim…”
* * *
Ha, qish qahratoni muzloqlarga benihoya ajoyib naqshlarni naqshlab qo'yadi. O'zimiz bilgan muz, ammo naqshlariga qarasangiz-chi! Taram-taram, uchlarida gullari ochilgan, nozik-nafis, bir-biriga sira o'xshamaydigan bezaklar. Fasl naqqoshi hatto muz ustiga ham shunday naqshlar chizibdi. Erta bir kun bahor quyoshida bari erib, g'oyib bo'ladi, zilol suvlarga aylanib, ekin-tikin bag'riga hayot suvi bo'lib sizib kiradi. Shunda el-yurt orasida oddiygina hayot kechirib dunyodan o'tib ketgan er-xotin yuragining tub-tubidan chiqqan o'sha kalima yanada hayotiyroq, yanada manguroq bo'lib jaranglashiga ishonchim komil. Yurtim kishilarining yurak tubida shunday go'zal so'zlar borligiga, o'z vaqt-soati bilan yashash mazmunlaridan biri o'laroq yorug' olamga to'lib-toshib chiqishiga ishonaman:
“Ey umrimning maxzani, hayotimning yulduzi, dunyoga kelib topgan yo'g'u borim, azizim mening!
Axir, sezyapsanmi?
Dunyoga to'ydim-u, senga to'ymadim…”
2017 yil 2-5 yanvar