Bir gapi bor odamlar
“Bugun fan yaxshi tilak insonning geniga ta'sir qilishini o'rgandi. Demak, xalqimizning “oltin olma, duo ol” deganlarida bir gap bor…”
Shomirza TURDIMOV
Yer aylanadi, yillar o'tadi, inson o'zgaradi. Faqat bashariyat emas, hayot nafasiga ega organizm borki, bari evrilishga mahkum. Ammo odamzodning boshqa mavjudotlardan farqi, u o'zidagi zohiriy va botiniy tuslanishlarni anglaydi, mushohada etadi. Bu bahona ortiga — o'tgan umriga nazar tashlar ekan, bir zum qo'nim topganday, yashaganday bo'ladi o'z xotiralarida. Shuning uchun xotira — biz ba'zida bugundan qochib berkinadigan xilvatgohga o'xshaydi. Hamma boy berganlarimizni topadigan sehrli manzilga, termilib o'zimiz va o'zgalarga xolis baho beradigan “oynai jahon”ga o'xshab ketadi…
* * *
Uch yili kam bir asr umr ko'rgan Malika momomni eslarkanman, ko'z oldimga hassaga tayangan kampir emas, jelagining shamol ermaklayotgan etaklarini yengi shimarilgan qo'llari bilan yig'ishtirib, tez-tez odimlayotgan mushtipar ayol keladi. Bolaligimda u kishini juda yaxshi ko'rganman, desam, aldagan bo'laman. Sababi, men arzandani ko'p koyirdi. Yangi kiyim kiysam, “Buningni Kenja “poson”ga o'xshatib ko'pam siniga qarayvermagin!” deya uqtirardi enamga. Tilim yechilgan damlarda “Sa'dulla kalga o'xshamay kamroq gapir!” deya bitta gap bilan mum tishlatib qo'yardi. Rosti, kamina na Kenja “poson”ni, na Sa'dulla kalni tanirdim, taxminimcha, ular biri qizlarga o'xshab o'ziga oro beradigan, ikkinchisi tilli-jag'li hamqishloqlarimizdan bo'lishsa kerak.
Men-ku men, boshqalar, deylik, opam ham bot-bot gap eshitib turardi rahmatlidan. Kaminaning biyronligi yoqmagani kabi, opamning kulishi yoqmasdi momomga. “Qiz bola degan huda-behudaga hiringlayversa, yaxshi bo'lmaydi! Labingni jiy, toki birov jonosholmasin!” derdi qovoqlarini solib.
Nafsilamrini aytganda, u kishining biz bolalarga ma'qul odatlari ham yo'q emasdi. Masalan, nafaqasi kelsa, hammamizga pul ulashar, qo'y so'ysak, iligini bizga qoqib berardi. Eldoshlarning qattiq hurmat qilishlarini, u kishini kayvoni, ko'p narsani tushunadi, deb hisoblashlarini ham barimiz yaxshi bilar, bundan g'ururlanardik.
Adabiyotda “ayol — hamisha ayol” degan ibora bor. Halokat tufayli bobomni erta boy bergan momomning fikri esa, bu borada nechukdir boshqacha edi. “Ayol eri bo'lsa ayol, bo'lmasa, u erkak!” derdilar. Mazkur masalada mening bir narsa deyishim qiyin. Momom rahmatli, balki, o'z umri, vaziyatidan kelib chiqib gapirgan bo'lsa kerak.
Darvoqe, ayol deganday…
Qandaydir sabab bilan uyimizga yig'ilgan juvonlar bir gal momomdan: “Ena, ayal zoti nechida qariykan?” deya so'rab qolishdi. “Ayal zoti jetmishidayam jilqiday bo'ladi. Saksandan oshqach, suyaklari shovshaydi”, deb javob berdi momom rahmatli. U paytlari kamina yuqoridagi fikrning ma'nosi haqida ko'p bosh qotirganim yo'q. Menga iboradagi so'zlarning bir-biriga uyqashligi yoqib qolgandi. Hozir esa bu gapni eslab, demak, ul davrda odamlar bizdan haqiqatda ancha baquvvat bo'lishgan ekan-da, degan o'ylar kechada xayolimdan. Axir bugun qishlog'imizda yetmishga kirib devday bo'lgan zotlar yo'q. Aksincha, ayrimlarimiz qirqqa kirmay qarib qolyapmiz.
Yana latifa, matal, rivoyat deganlariga ham usta edi. O'zi kam kulsayam, latifalari hammani kuldirardi:
“Bir kuni odamlar Afandidan “xotiningiz kasalxonadan qaytdima?” deb so'rapti. “Qaytqani jo'q, — depti Afandi, — haliyam kasalxona haqida gapirib jotibti…”.
Eng e'tibor tortadigani nima, bilasizmi? Shu qochirimni uy to'la odam tushunib, tushunmay gurillab kular, gapni-gapga ulashardi. Biroq uni yaqinda ijtimoiy tarmoqqa qo'ygan edim, negadir ko'pchilik tushunmadi. Fikrlari o'tlab ketgan uloqlarday har yon tiraqaylab, ezib muhokama qilishdi.
U kishi gapirib beradigan rivoyatlar mening hech esimdan chiqmaydi. Shunday rivoyatlardan birida aytilishicha, ilm talabidagi odam o'n yil madrasada o'qib, olim bo'libdi. So'ng uyga qaytayotgan ekan, kech tushib, yo'l bo'yidagi uydan tunab qolish uchun joy so'rabdi. Uyga kirganida, beka uning yoniga ikkita yaqinda yopilgan non keltirib qo'yibdi.
— Oling, mehmon, — debdi manzirat qilib, — nonni yangi yopgan edik. O'zingiz harom-halolini ajratib yeng.
Beka ketgach, uning gapi olimni ikkilantirib qo'yibdi. “Shoshma, mezbonning ayoli harom-halolini ajratib yeng, dedimi? Bu bilan nima demoqchi? Tavakkal gapirdimi, desam, oqila ayolga o'xshayapti… Nonday aziz ne'matning haromi bo'ladimi? Agar hozir nonning o'sha haromini bilmasdan yeb qo'ysam, olimlik sha'nimga dog' tushirmaymanmi?”
Xo'p o'yga tolibdi. Ertalabgacha o'ylab ham jumboqni yecholmabdi. Tongda keta turib, oxiri uy bekasining o'zidan so'rashga majbur bo'libdi:
— Singlim, kecha non qo'yganingizda harom-halolini ajratib yeng, deganday bo'ldingiz. Men tushunolmadim, nonning haromi bo'ladimi?
— Bo'ladi, mulla aka, — javob qaytaribdi beka. — Ehtiyot bo'lmasak, hatto nonning ham haromi bo'lishi mumkin, — keyin biroz sukut saqlab, qo'shib qo'yibdi. — Men sizga nonning tagiga tandirdan kesak yopishgan bo'lsa, o'zingiz tozalab yeng, demoqchi edim.
Buni eshitgan olim o'z omiligidan xijolatga tushgan, hali nondan kesagini ajratib yeyishni bilmas ekanman-ku, deb uyiga emas, yo'lni yana madrasaga solgan ekan.
Momom gapirib beradigan tag'in bir hikoyatda aytilishicha, Alloh taolo o'limni yaratib, uni tog'-toshlarning boshiga solibdi. Ammo tog'lar ko'tarolmabdi. Biri qulashi bilan qolganlari zirillab, tutday to'kila boshlabdi. Shunda Alloh o'limni ularning boshidan olib, daraxtlarga solibdi. Daraxtlar ham ko'tarolmabdilar: bittasi yiqilsa, boshqalari qarsillab-charsillab sina ketibdi. Alloh hatto hayvonlarning boshiga solganda ham ko'tarisholmabdi o'limni. Bir-birining musibatiga kuyibdi, bo'kirib dunyoni larzaga keltiribdi. Nihoyat insonning boshiga solgan ekan, inson bu musibatni ko'taribdi. Ya'ni, ularning biri bir yoqda qavmdoshiga kuysa, ikkinchisi boshqa tarafda qo'shiq aytib, childirma chalayotgan emish. Shundan o'lim, ya'ni ajali yetib jonni egasiga topshirish hukmi aynan bandalarga meros bo'lib qolgan ekan…
Albatta, mazkur rivoyat to'qima, lekin roviy aytmoqchi ma'lum hayotiy xulosa bor. Biroq bolalikda mol boqib yurganda biror jonliq nobud bo'lgan joy chiqsa, sigirlarim o'sha yerni hidlab dahshatga tushganini, bo'kirib yer timdalaganlarini ko'p ko'rganman. Bandalarning o'zlari tanimaydigan insonlar o'limi uchun bu qadar kuyunganini esa rosti, hech ko'rganim yo'q…
Topishmoqlari bundan-da g'aroyib edi Malika momomning. Ularni bizga, asosan, kechalari fonusning yorug'ida paxtani chigitdan ayirib o'tirganimizda aytardi:
“Tepdim teshik,
Mindim beshik.
Oldim ajriq,
Orqamda qamish…
U nima?”
Yoki:
“Oppon-opponni ko'rdim,
Qora choponni ko'rdim.
Suyaklari taram-taram,
Odam jutqanni ko'rdim”.
Biz bolalar bu topishmoqlarga javob topguncha xayolan ming bitta ko'chaga kirib chiqar, bir-birimiz bilan kengashar, obdan bosh qotirardik. Orada hamishagiday hamma o'z kamchiligi uchun: men ko'p gapirganim, opam kulgani, akam mug'ombirlik qilayotgani uchun dakki eshitardi.
Bizga she'rlar, aytimlar ham yodlatardi momomiz.
“Halin-o, namata,
Qarindooosh, kelaqoool.
Mushtday qorning to'ymaymaaa,
Enang qurg'ur qo'ymaymaaa…”
Rost, folklordagi ramzlarni unutgan zamonaviy avlod uchun mazkur aytimlar u qadar ma'noli tuyilmasligi mumkin. Ammo bugungi kunda, ayniqsa, yoshlar orasida ko'p uchraydigan xotira sustligi bilan bog'liq muammolarning bir uchi farzandlarimizning shu kabi aytimlardan, she'rdan, topishmoq-jumboqlardan olislashib ketganiga borib taqalmasmikin?
Momom bilan bog'liq bu xotiralarda menga ta'lim va tarbiyani bir-biriga esh bilgan donishmand elning umumiy qarashlari, hayot falsafasi aks etganday tuyilaveradi…
Dastlab so'z ochganimdek, ba'zida qochib berkinadigan xilvatgohim — yod uyimdagi munavvar insonlar orasida “Birgad bobom”, ya'ni oilada yetti og'a-ini bo'lishgan otamning eng katta akasi Jo'ra bobo ham bor. U kishi ilgari kolxozda brigadirlik qilgan, shundan hamma eldoshlarimiz “Birgad bobo” deb chaqirardi. Lekin hozir sizga aytib bermoqchi bo'layotgan voqea brigadirlik yillari bilan emas, bobomning ancha keksaygan, yetmishga yaqinlashgan nuroniy davrlari bilan bog'liq.
Hamqishloqlarning to'y-hashamlarda eslab o'tishicha, bobom ellik yoshgacha ot chopgan, ya'ni chavandoz bo'lgan ekan. Biz esimizni tanigan vaqtlarga kelib chavandozlikni yig'ishtirgan bo'lsalar ham, u kishi doimo oq-oppoq uloqchi otini minib yurardi. Men esa aynan shu tulporga juda havasmand edim. “Bolajonim Miyo” filmida bo'lgani kabi, unga “Merames” deya nom ham qo'ygan edim. U paytlari otlarga nom berish unchalik rasm bo'lmagani uchun, bobom bundan kulardi. O'zlari biyasini oddiygina qilib, “og'ot” (oq ot) deb atardi.
Qachon, kim Birgad bobomlarnikiga boradigan bo'lsa, chavandozlikka havasmand kamina dum bo'lib ergashar, rahmatli shunda uyga qaytishimizda otiga mindirib, meni hovlimiz ostonasiga tushirib ketardi.
O'sha kun ham shunday bo'ldi. Enamning Birgad bobomlarnikiga bormoqchiligini eshitdim-u, menam boraman, deya turib oldim. Uydagilar ul deyishdi, bul deyishdi, ko'ndirisholmadi. Sho'xlik qilmaslik sharti bilan, oxiri, borishimga rozi bo'lishdi.
Enam bir qo'liga tovuq sho'rva solingan termosni ko'targan, ikkinchi qo'li bilan bilagimdan tutgan — ikkimiz uzun-qisqa bo'lib Birgad bobomlarnikiga kirib bordik. Ichkariga kirganimizda, bobom oyoqlarini adyolga o'rab, uyning to'rida yotgan ekan. Men enamdan yashirib shuncha imo-ishoralar qildim, necha bor tashqariga chiqib kirdim, bo'lmadi. Odatda, imlashimni tushunib, “Qani, og'otdan xabar olaylik-chi!” deb tashqarilaydigan odam bu safar unamadi. Ishoralarimni ham ko'rib-ko'rmaslikka oldi. Shu orada safarimiz qaridi. “Qaytsak, yanayam soz, — fikr kechdi xayolimdan. — Endi aniq otga minaman!”
— Birgad bova, qamchingizni topib chiqaymi?
— Hali uyda nima devding?! — jahli chiqdi enamning. — Qani, sesingni (sasingni) chiqarmay tez oldimga tush!
Najot kutib, Birgad bobom bilan Yorqinoy momomga qarasam, ular enamning gapini sassizgina ma'qullab turar, faqat bobomning ko'k soqolli oppoq yuzida allaqanday umidbaxsh tabassum borday edi. Men buni ilg'adim-u, tixirlikni avjiga chiqardim. Va bu ish berdi. Birgad bobom avval emakladi, so'ng tizzalariga qo'l tiradi, oxiri qariyalarga xos harsillab qad rostladi — o'rnidan turdi. Yorqinoy momomning hayhaylashiga qaramay, polvon kelbatini lapanglatgancha, otxonaga — otini egarlashga jo'nadi…
Shunday qilib, birozdan keyin ikkalamiz “og'ot” — “Merames”ga oldinma-ketin mingashib, ko'chada sekin-asta ketib borardik. Ot nima uchundir odatdagidan tinchib qolgan, tuyog'ini yerga avaylabgina bosayotganga o'xshar, ichim qizib, oyoqlarim bilan niqtasam, sal tezlashganday tuyulardi. Shu vaqt bo'ynimga yomg'ir tomchisiga o'xshash allanarsaning — qaynoq bir tomchining sitilib tushganini his etdim. Tezgina tepamga qaradim-u, Birgad bobomning nechukdir qorayib ketgan, azbaroyi burishib, kuchli azob zuhur topgan yuz-ko'zlariga nigohim tushdi. Nimaga buncha sekin yuryapmiz, desam, haligacha sezmagan ekanman: u kishi otning ustida tishini-tishiga bosib, zo'rg'a kelayotgan ekanlar. Buning sababini esa, hovlimizga borgach, bobom ketganidan ozgina o'tib yetib kelgan enamdan gap eshitganda tushundim. Ma'lum bo'lishicha, o'shanda bobom otdan yiqilib, belangi bo'lib yotgan, xarxasha qilaverganimdan keyin noiloj turib, meni otiga mindirishga majbur bo'lgan ekan rahmatli. Enam bilan Yorqinoy momom esa u kishining o'z oldilarida: “Bobong hozir kasal, o'rinlaridan turolmaydi” deyishga istihola qilibdi…
Bo'ynimning bobom ko'zlaridan yosh tomgan shu yeri xuddi biror jarohatdan qolgan izday hali-hamon bezillab turadi. Ayniqsa, qarindosh-urug'ga mehrsiz odamlar yoki soppa-sog' bo'la turib, o'ziga kasalligi to'g'risida hujjat to'g'rilatishga harakat qilib yurgan oriyatsiz kimsalarni eshitsam, o'sha joyimga igna sanchilganday bo'laveradi…
* * *
Men faqat Malika momom yoki Birgad bobomni emas, umuman, o'sha odamlar, o'sha bolaligimning beg'ubor, masrur damlarini gohida qattiq sog'inaman. Mehrini-da ma'lum pardalarga o'raydigan, bir uy bo'lib rivoyat aytishib, topishmoq topib o'tirgan, dardmandligini, joni og'riganini birovga sezdirishni or sanagan zotlarni bugun-da ko'rgim keladi. Hozir bitta uyda yashayotganlardan ko'ra o'sha paytlar bitta qishloqda yashaydigan odamlar bir-biri bilan yaqinroq bo'lganiday, hozirgi odamlardan ko'ra eskining odamlari g'ujurliroq, tantiroq bo'lganday tuyilaveradi…
To'g'ri, har bir avlod tiriklik sahniga o'z odatlari, tajribasi, tafakkur shakli bilan kirib keladi. Kechadan bugunning, bugundan kechaning hayot tarzini talab qilish noto'g'ri bo'lar, ehtimol. Faqat meni hayron qoldiradigani: o'sha paytlari oqibat haqida kitoblar juda ko'p chop etilmagan, bola tarbiyalashning yaponcha yo ovrupacha usuli degan gaplar yo'q bo'lgan. Lekin ular mehr va tarbiya borasida biz mansub avloddan ko'proq narsaga qanday erishgan edi?
Ular motivatsiya, affirmatsiya va yana allambalolar haqida ham hech narsa bilmagan. Lekin bizning avlodga qaraganda ancha irodali, qat'iyatli emasmidi?
Ha, bir gap bor edi o'sha odamlarda, bir gap bor edi…
Bayram ALI
Muallif haqida:
Bayram ALI — 1991 yil Qamashi tumaniga qarashli Chim qishlog'ida tug'ilgan. Asarlari rus, ingliz, tojik tillariga tarjima qilingan. “Bolangman, dunyo”, “Kuz yomg'irlari”, “Bosiriq” kabi nasriy kitoblar muallifi. O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi. “Sharq yulduzi” jurnalida ishlaydi.