Karvon hamon yo'ldadir… yoxud qadimiy Jizzaxning Buyuk ipak yo'lidagi ahamiyati

— Buyuk ipak yo'lining Jizzax vohasi uchun ham aha­miyati katta bo'lgan. IX–XI asrlarda Arab xalifaligi poytaxti Bag'doddan boshlangan karvon yo'li bu davrda nihoyatda serqatnov bo'lib, Eronning Basra, Koshon va Ray shaharlari orqali Xurosonning poytaxti Marvga kelgan. U erdan Amudaryoning chap sohilidagi Amul shahriga (Chorjo'y) u erdagi kechuv orqali o'tgan.

 «Men salom va tinchlik yo'llayman”.

Sohibqiron Amir Temurning Fransiya qiroli Karl VI ga 1402 yilda yuborgan maktubidan.

 …Quruqshagan sahrolaru yashil vodiylar, ko'rkam vohalarni bosib, qadim yo'llardan uzun-uzun karvonlar kelayotir… Necha tog'lar, cho'qqilarni ortda qoldirib, mushku anbar, go'zal begoyimlar egniga zeb beruvchi ipagu adras va atlaslarni, xonzodalar jamolini aks etguvchi xitoyi kumush ko'zgular, nodir yodgorliklar, asarlar, butun ilmu ma'rifatni ortib, og'ir-og'ir karvonlar bormoqda… Ular kelgusida mag'rib bilan mashriqni tutashtiruvchi, turfa elatu millatlar madaniyatini birlashtiruvchi, Buyuk ipak yo'li deb atalmish ulug' yo'lga asos solishlarini xayollariga ham keltirmagan…

Manbalarda turli tarixiy davrlarda karvon yo'llari turlicha bo'lgani bitiladi.  XIV asr boshlari va  XV asrlarda — Amir Temur davrida savdo  yo'llariga katta e'tibor qaratilgan. Ularni rivojlantirib va qo'riqlay turib, u Hindiston, Venetsiya, Fransiya, Ispaniya va Angliya, Xitoy, Misrga elchilar jo'natadi. “Salom va tinchlik yo'llayman” — Sohibqiron Amir  Temurning 1402 yilda Fransiya qiroli  Karl VIga yuborgan maktubi shunday nomlanib, uning nusxasi oradan 600 yil o'tgandan so'ng, 1996 yilning mayida O'zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimovga Fransiyadagi do'stona tashrifi chog'ida topshirilgan.

Ipak yo'lining marvaridi

Buyuk ipak yo'lida Jizzax muhim ahamiyatga ega shahar-qo'rg'ondir.  Shahar ikki yo'l kesishuvi, chorrahasida paydo bo'lgan, X asrda mazkur yo'ldagi yuk tushirish va ortish joyi sanalgan. Qadim tarixiy manbalarda Dizak nomli shahar uchraydi, u Ustrushona tarkibiga kirgan. XV asrda, Temur hukmronligidagi yangi davlatda Jizzax yirik madaniy va iqtisodiy markazga aylandi. Bu borada O'zFA arxeologik tadqiqotlar instituti  direktor o'rinbosari, Jizzax arxeologiya ekspeditsiyasi boshlig'i Muxtor Pardayev shunday deydi:

— Buyuk ipak yo'lining Jizzax vohasi uchun ham aha­miyati katta bo'lgan. IX–XI asrlarda Arab xalifaligi poytaxti Bag'doddan boshlangan karvon yo'li bu davrda nihoyatda serqatnov bo'lib, Eronning Basra, Koshon va Ray shaharlari orqali Xurosonning poytaxti Marvga kelgan. U yerdan Amudaryoning chap sohilidagi Amul shahriga (Chorjo'y) u yerdagi kechuv orqali o'tgan. Buxoro vohasidagi turkiy savdogarlar shahri Poykentga yetgan. Keyingi katta to'xtash joyi hunarmandlar shahri, savdo sotiq markazi bo'lgan Samarqand, undan keyin esa Jizzaxga kelgan. Jizzaxning Buyuk ipak yo'lidagi iqtisodiy, harbiy strategik ahamiyati shunda bo'lganki, bu shahardan keyin karvonlar cho'llar bilan qoplangan hu­dudga chiqqan. Aynan Jizzaxdan keyin karvon yo'li uchga ajraladi. Birinchi yo'l Jizzax — Ravot — Zomin — Sabot — Shahriston (O'ratepa) — Asht dashti orqali Farg'ona vodiysiga, so'ng O'sh orqali Xitoyga yo'nalgan. Ikkinchi yo'l Jizzax — Qoratepa (Dashtobod) — Xovos — Xo'jand — Farg'ona vodiysi va yana O'sh orqali tutashib Xitoyga ketgan. Uchinchi yo'l qisqa, yaqinrog'u lekin ichar suvi kamroq bo'lgan Mirzacho'lni kesib o'tgan, ya'ni Jizzax — Sardoba — Mirzarabot — Yakkasardoba — Sirdaryo kechuvi, Toshkent vohasi va Yettisuv — Turfon orqali Xitoyga chiqilgan.

Tadqiqotlar natijasida Jizzax vohasining g'arbiy sarhadlari bo'ylab bir yo'l aniqlanganki, bu Samarqandni chetlab o'tgan, ya'ni bugungi kun tili bilan ayt­ganda tranzit yo'l hisoblangan. Demak, Buxoro, Poykent orqali kelgan karvonlar Nurota orqali Forish tumaniga, uning markazi Bog'donga, undan keskin shimolga burilib, Xonbandi suv ombori, Kaltepa karvon saroyi orqali Sirdaryo kechuvidan o'tib, hozirgi Qozog'iston hududlariga, u yerdan O'tror, Yettisuv, Turfon bo'ylab Xitoyga ketgan. Jizzaxning Buyuk ipak yo'li faoliyatida naqadar ahamiyatli hudud bo'lganini shundan ham ko'rish mumkin.

Marsmand qaerda joylashgan?

Dastlab VII – XII asrlarda, so'ngra IX-XII asrlarda Jizzax vohasida iqtisodiy ko'tarilish davri hukm surgan. Marsmandda, Jizzax yaqinida har oyning birinchi sanasida xalqaro savdo yarmarkasi tashkil etilgan. Jun, mato va kiyimlar, ipak, zargarlik va metall buyumlar savdosi bo'lgan. Tarixchi ibn Xavqal Ustrushonaning Mink hamda Marsmandda hatto ruda qazish va uni qayta ishlash rivoj­langanligini yozadi.

— Jizzax shahrining sharqiy qismida Jizzax-Paxtakor avtoyo'li yoqasida Jizzax shahrining qadimiy o'rni Dizak Qaliyatepa saqlanib qolgan, — deydi Muxtor Pardayev. — Yozma manbalarda keltirilishicha, Jizzaxda nihoyatda ko'p karvonsaroylar, rabotlar faoliyat ko'rsatgan. Ta'kidlanishicha, ular juda obod, hamma vaqt savdogarlar uchun eshiklari ochiq bo'lgan. Manbalarda Dizak shahriga yaqin yerda Marsmand degan shahar bor,  u yerdan temir rudasi qazib olinib, temir va po'latdan harbiy qurollar  ishlab chiqariladi, deyiladi. Mavorounnahr, Bag'dod va Xuroson amirlari nihoyatda sifatli ana shu qurollar bilan o'z askarlarini qurollantirishga harakat qilganlar. Zomin tumanidagi Miqtepa yodgorligi va uning atrofidan temirchilar ishlatadigan bolg'a sandonlar, qadimgi shaxtalar topilgan. Olimlar ana shu yerni Mars­mand deya taxmin qilganlar. Biroq bizning nazarimizda, ko'hna shahar o'rni u yerda emas. Sababi, O'zbekiston – Amerika qo'shma ekspeditsiyasi tomonidan Baxmal tumanida maydoni 7-8 gektarga teng shaharcha topildi. Toshbuloqtepa nomi bilan atalgan ushbu qadimgi inshoot Morguzarning tepasida keng sayxonlikda joylashgan.  Bu yerda temir shlaklari juda ko'p, qazishmalar davomida temirchilik ustaxonlari o'rni aniqlanmoqda, qazuv ishlari davom etayapti. Balki Marsmand shu yerda bo'lgandir. Tarixiy manbalarda: Temirchilar shaharchasida har oyda bir marta savdo yarmarkasi tashkil etiladi. Uning bir kunlik savdo aylanmasi 100 ming dinor oltinga teng bo'lib, bu o'z davri uchun juda katta mablag' hisoblangan. Hamkasbimiz Leonid Sverchkov ochgan Mix qal'asi atrofida esa tekislik joy yo'q. Men fikr bildirayotgan joy, Baxmal tumanidagi shaharda katta savdo yarmarkalari tashkil qilish uchun ulkan tekislik joy bor. Zomindan chiqqan karvon Supa orqali hozirgi Baxmal qishlog'iga, undan O'smat shaharchasi orqali Samarqandga ketgan. Bu vohamizning eng  qadimgi yo'llaridan biridir.

O'rta osiyo arg'umoqlari

Ustrushonadan Jizzax orqali o'tuvchi savdo yo'lidan olib o'tilgan asosiy tovarlar ipak gazlamalar va xom ipak bo'lgan. Xitoy ipakning yurti bo'lib, O'rta Osiyoga chinni va choy ham eksport qilgan. Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo jun hamda paxta matolar tayyorlashga ixtisos­lashtirilgan, bular Sharq bo'ylab Xitoyga yetkazilgan. Sharqdan qog'oz sotib olgan yevropaliklar XIII asrda uni mustaqil o'zlari tayyorlay boshlashgan. Xitoy sayohatchisi Chjan Syan O'rta Osiyodan qaytib Xitoyda mavjud bo'lmagan baland bo'yli Farg'ona arg'umoqlari to'g'risida ma'lumot olib kelgan. Ipak yo'lining boshlang'ich rivojlanish bosqichida O'rta Osiyodan ot bilan birga, jonivorlar uchun beda urug'ini ham xarid qilishgan. Shuningdek, manbalarga ko'ra, ilgari xitoyliklar uzum va uzum mahsulotlarini umuman bilishmagan, savdo yo'li orqali ularni o'zlashtirgan.

Jizzaxdan nimalar olib ketilgan?

— Qadim va o'rta asrlarda Ustrushona poytaxti Bunjikatdan so'ng iqtisodiy jihatdan Zomin ikkinchi o'rinda turgan, — deydi M.Pardayev. — Zominda lalmi va suvli yerlar ko'p, katta maydonlar tokzor va g'allazorlarga aylantirilgan. Bizdan quruq mevalar Xitoy va Yevropaga ketgan. Ustrushonada, jumladan, Zominda va Jizzaxda bog'dorchilik shu darajada rivojlanganki, ba'zi serhosil yillarda ular uy hayvonlarini ana shu shirin-shakar mevalari bilan boqishadi, deyilgan. Jizzax xalqi gilam to'qish, kigiz bosish, jun va movutdan gazlamalar tayyorlash bo'yicha omilkor bo'lishgan va chetga eksport qilishgan. O'z o'rnida Samarqand So'g'di, Buxoro, Farg'ona hamda Toshkent hunarmandlari o'z mahsulotlarini Jizzax bozorlariga olib kelib sotishgan. Jizzax boy shahar bo'lib, bu yerlarga ham  ipak matosi olib kelib sotilgan. Qora rangli shisha idishlar Xitoydan olib kelingan. Qaliyatepadan xitoy tangasi, G'allaorol vodiysidan xitoy ko'zgulari topilgan. Ular disk shaklida bo'lib, bir tomoniga kumush qoplangan, ushlash uchun nozik dastasi bo'lgan.

Inqiroz davri

XVI asrga kelib ba'zi geopolitik va geoiqtisodiy faktorlar Ipak yo'lining uzil-kesil to'xtashiga olib kelgan. Biroq O'rta Osiyo bilan Xitoy o'rtasida savdo XVIII asrgacha davom etadi. XIX asrning o'rtalarida Buyuk ipak yo'li o'z tarixiy vazifasini: Sharq bilan Yevropa taraqqiyotini birlashtirish vazifasini yo'qotdi, Xitoy ipagi dunyo valyutasi roli sifatida o'z ahamiyatini yo'qotdi.

— Keyingi davrlarda ham Buyuk ipak yo'lining faoliyati susaygani bilan savdo to'xtab qolmagan. Xonliklar davrida Jizzaxdagi Tuzkondan eng sifatli tuz yetishtirilgan, temir ishlab chiqarilgan. Bu faoliyat XIX asrning 60-70 yillari, ya'ni Turkistonning Rossiya istilosi davrigacha davom etgan. Istilodan so'ng Buxoro amirligi, Xiva, Qo'qon xonligi bilan rus amaldorlari boshchiligida savdo ishlari olib borilgan.

O'tmish an'analari qayta tiklanadimi?

Bugungi kunda ko'plab davlatlar Buyuk ipak yo'lini tiklashga urinmoqda, o'tmish an'analarini qo'llashga intilmoqda. Bu borada tashabbusni o'z qo'liga olayotgan O'zbekiston o'z arxeologik va arxitektura yodgorliklari bilan tanishtirishga, dunyoga yuz ochishga kirishdi.  YuNESKOning “Buyuk ipak yo'li — muloqot yo'li” dasturi asosida XX asrning 90-yillarida Buyuk ipak yo'li bo'ylab sayyohlik yo'nalishlari, arxeologik va arxitektura yodgorliklari bo'­yicha ulkan qayta tiklash ishlari amalga oshirildi. Res­publikamiz bo'ylab ko'plab ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etildi. Hindiston, Xitoy, O'zbekiston, Shri-Lanka, Yaponiyada Buyuk ipak yo'lini o'rganish bo'yicha maxsus ins­titutlar tashkil etilgan.

— O'tgan yilning 9 mayida Buyuk ipak yo'lida joylashgan mamlakatlar va shaharlari to'g'risida Yaponiyaning “NHK” kinokompaniyasi O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'izis­tonda maxsus hujjatli filmni suratga olish uchun yurtimizga tashrif buyurdi, — deydi Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasining Jizzax viloyat hududiy boshqarmasi mutaxassisi Mahmuda Ismatullayeva: — “Poezdda sayohat” nomli bu film Jizzax temir yo'l vokzali, Zomin tuyachilik fermasida, Pishag'or qishlog'ida olindi. Ularda milliy urf-odatlarimiz, xalqimizning turmush tarzi, madaniy merosi o'rin olgan.

Mazkur film uchun 45 nafar yaponiyalik mehmonlar tashrif buyurishgan. Ular shuningdek, Arnasoy tumanidagi Aydarko'l suv havzasi, Zomin Milliy bog'i hududida bo'lishgan.

Sayyohlik salohiyati

— Buyuk ipak yo'lidagi maskanlar — Zomin, Yangiobod, G'allaorol, Baxmal tumanlari sayyohlik hududi rivojlangan hududlar hisoblanadi, — deydi Sindor Qoraboyev. — Bu manzillarda tarixiy ob'yektlarimiz juda ko'p. Viloyatda 372 ta turistik maqsadda foydalansa bo'ladigan ob'yekt­lar mavjud. Shulardan 42 tasi ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar hisoblansa, 63 dan ziyodi monumental yodgorliklar, 267 tasi arxeologik ob'yektlardan iborat. Ziyoratgohlarimiz soni 49 taga yetdi, ilmiy tahlillarga tayanib o'rganish natijasida qator yangi arxeologik ob'yektlarimiz qo'shildi.

Ma'lumotga ko'ra, ayni damda G'allaorol tumanidagi Xonimqo'rg'on qal'asida “Transoxiana” firmasi bilan hamkorlikda 29 milliard so'mlik Yangi Xonimqo'rg'on ekoturistik ansambli loyihasi uchun tamal toshi qo'yildi. AQShning “GMFR International” LLC kompaniyasi prezidenti Dilovar G'ulom bilan “GMFR Global Jizzakh” MChJ, “Transoxiana-AZT” MChJ o'rtasida bitimlar imzolandi.

Kompaniyaning G'allaorol tumanida ko'zda tutilgan lo­yihalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish bo'yicha biznes-rejalar ishlab chiqilayotgani ma'lum qilindi.

Bu inshoot bir kunda mingga yaqin sayyohlarni o'ziga qabul qiladi. Xonimqo'rg'on qal'asida Eron, Turkiya, Surxondaryodan kirib keladigan Afg'oniston, Qirg'iziston katta yo'l traktidan foydalanib, mingga yaqin yo'lovchilar shoxobchalardan foydalanish imkoni tug'iladi. Ayni damgacha GMFR Internation al. LLC. AQSh  shirkati bilan ushbu loyiha uchun boshlang'ich qiymati 7 milliardlik shartnomalar imzolanib, amalga oshirilishi rejalari tuzilgan.  “Xonimqo'rg'on” va “Ochiq osmon ostida”gi muzey majmuasi loyihalarini to'liq amalga oshirish ishlari joriy yildan boshlanadi. Mazkur inshoot arxeologik jarayonda ham sayyohlarni qabul qilish imkoniga ega bo'ladi. Qolaversa, loyiha aynan shu jihati bilan arxeologiya sohasiga qiziqadigan Shvetsiya, Germaniya, Fransiya, Che­xiyadan tashrif buyuradigan kichik hajm­dagi mehmonlar e'tiborini jalb etgan.

“To'rtko'ltepa”ga investor kerak

Zomin tumanida Buyuk ipak yo'lida joylashgan qator muhim karvonsaroylar To'rtko'ltepa, Qoratepa, ko'hna Sabot shahristonlari bugun ham yaxshi saqlanib qolgan.

— 1989 yilda To'rtko'ltepaning ilk ochilish jarayonida ishtirok etganman, — suhbatda davom etadi Sindor Qoraboyev. — Mazkur karvonsaroy yo'lning yoqasida, Jizzax va Zomin o'rtasidagi xushmanzara yerda joylashgan. Bir necha ziyoratgohlarning ko'pligi ham uning qulayligiga misol. Tarixiy manzil bo'lgan Pishag'or g'ori, Do'lanaquduq buloqlariga yaqin. Bu ob'yekt ochilsa, uning 70, 80 foizi saqlanib turibdi. Qo'qon­arava kiradigan darvozalari butun. Oxirgi qoraxoniylar vayron qilgan karvonsaroyimizdagi bozor hududi zamonaviy bruschatkaga o'xshash,  tosh plitalari ham omon qolgan. Saroyning o'zining tanga zarb qilish, kulolchilik va kandakorlik ustaxonalari, zargarlik, bozordagi hunarmandlik rastalari bo'lgan. Atrofi xandaqlar bilan o'ralib, suv yurgan. Qadimda To'rtko'ltepani himoya qilish uchun bosh Pishag'or  boshlanishidagi katta tepalikdan turib boshqarishgan. Niyatimiz bir tadbirkor chiqsa-da, mana saroy ochilishiga, uning tarixiy holatini dunyoga ko'rsatishda bosh-qosh bo'lsa, sayyohlar uchun eng gavjum yo'nalish yasagan bo'lardi.

Viloyatda sayyohlikning eko va etno, ekstremal turlaridan tashqari, agro, gastro turizm kabi yo'nalishlari rivojlanmoqda. Agroturizmni rivojlantirish  bo'yicha Zomin tumanidagi “Qahramon” fermer xo'jaligiga  26 gektarlik yer ajratilgan.

Suhbatlardan ham ko'rinib turibdiki, hali Buyuk ipak yo'li va uning manzillarida yumushlar bitmagan, moziy qatlarida hamon tariximizning yorqin sahifalari jilolanib turibdi. Qadimda ellararo madaniyat, g'oyalar, yangiliklarni tashigan bu ulug' yo'l bugun tom ma'noda qaytadan yangilangan va yosharib bormoqda.

Xolnisa Rahmonqulova,

jurnalist.