Ilmi borning savodi bo'lmasa qiyin ekan

Bir tanishim bor. Aytaylik, bolalarning ko'chada mushtlashgani, yo'l chetidagi axlat-chiqindilarining sochilib yotgani, yoz oylarida falon millionga qurilgan favvoralarning ishlamasligi, “kira”chilarning qo'polligi singari kamchiliklar uni tinch qo'ymaydi. Doim qarasangiz muammolarni yechish maqsadida mahalla-yu hokimiyatga borgani-borgan. Masalani yechmasa, kamchilikni bartaraf etmasa tinchimaydi. Shu bois, ayrimlar uni injiq, hasadgo'y deydi. U odam aslida har birimiz o'rnak olsak arziydigan ziyoli, haqgo'y va elparvar odam.

Bir kuni ana shu tanishim bilan uchrashib qoldim.

— Siz o'qigan, tushungan odamsiz. Odamlar nega e'tiborsiz, bu qadar loqayd bo'lib boryapti? — deydi.

— Tinchlikmi? Yana nima bo'ldi? — dedim.

— O'zingiz ayting, yaqindagina o'zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganiga 30 yil to'lganini katta tantana qildik. Ammo nima o'zgardi?

Tan olishim kerak, qo'shnimning “e'tiborsiz” va “loqayd” degan gaplari qaysidir ma'noda mening ham qitiq patimga tegib ketdi. Ko'pdan buyon aytishga, yozishga hafsala qilolmay yurganim — dardlarimni bayon etishga turtki bo'ldi.

Savodlilik belgisi…

“Holva degan bilan og'iz chuchimaydi”, degan ma'qol bor. “Davlat tili to'g'risida”gi Qonunning ijrosi borasida amaliy ishdan ko'ra, havoyi gaplar ko'pligini ko'rganim sayin “holva”, “holva” deb baqirayotgan injiq bolakay holiga tushib qolmayapmizmi, degan o'yga boraman. Shunday damlarda, bundan salkam yigirma yillar oldin bir rus ayoli bilan o'rtamizda bo'lib o'tgan   savol-javob “laq” etib xayolimga keladi:

— Skolko let projivaete v Uzbekistane?

— Pochti pyatdesyat let.

— Uzbekskiy yazыk naverneka znaete xorosho?

— Net, a, zachem?..

— …

— Sami uzbeki po vsyacheski staraytis s nami razgovarivat na russkom yazыke. Po etomu ne tolko izuchat a daje govorit na uzbekskom yazыke vы nedayote nam vazmojnost.

— …

“Mini”da chala mol sotiladimi?..

Mamlakatimizda xususiy mulk va mulkdorlar sinfi vakillariga berilgan imtiyoz va imkoniyatlar tufayli har bir shaharu qishloqda bir-biridan basavlat, chiroyli va go'zal savdo shoxobchalari bunyod etildi. Yaratganga ming bora shukr, ushbu do'konlarda “odamning joni”dan bosh­­qa hamma narsa topiladi, xizmatlar ham a'lo. Ammo ularni “mini”, “super”, “giper market” singari nomlar bilan atalishi biroz o'ylantiradi odamni. Peshtoqidagi ajnabiy atamalarni-ku qo'yavering, baribir o'qiy olmaysiz. Ehtimol, o'zlari ham tushunmaydi, kimdir “holva” degan, so'lagi oqqan, yozib qo'yavergan.

Keyingi paytlarda bu an'ana hokimlik tasarrufiga ham o'tib ulgurdi, masalan, aytingchi, “Men O'zbekis­tonni sevaman”, jumlasini inglizchalab yozib qo'ygan bilan bolalarimiz, kelingki, omma qalbida yurtga nisbatan mehr-oqibat, muhabbat uyg'otsa bo'ladimi?!

Yoki bunday inglizcha reklama ko'rinishidagi yozuvlardan ular xorijiy tilni mukammal o'rganadimi?! Albatta, yo'q! Xuddi shu taqlidda ajnabiy tilda yozilgan kompaniya, firma va MChJlarning nomlarini o'qib, uqolmagan damlarimda “xo'rozqand xorijniki desa yotib yalaydigan”lar qatorida o'zim ham borligimdan, ya'ni biron qarshi so'z aytmaganim, aytolmaganim uchun o'z-o'zimdan xafa bo'lib ketaman.

Usta xatosi tuzalar, ammo…

O'quvchilik paytim ustozlarimdan: “Eshik yasayotgan duradgor xato qilsa, qayta tuzatar, dehqon yerga chigit qadashda adashsa, qayta ekar, ammo o'qituvchining xatosini tuzatmoq uchun o'n yilliklar kamlik qiladi”, degan gapni ko'p eshitganman. Shu o'rinda, Samarqand viloyat xalq ta'limi bosh­qarmasi boshlig'i Saidahmad Usmonovning “Hurriyat” gazetasida shu yil 8-yanvarda chop etilgan “Hatto, diktant yozolmaydigan o'qituvchilar bor!” sarlavhali maqolasini qayta-qayta o'qidim.

Undagi ushbu dahshatli manzarani ko'z oldingizga keltiring: “…kurs­larga kelgan muallimlarning bilim, ko'nikma va malakasini sinovdan o'tkazdik, natijaning pastligi, hatto ayanchli ekanligi ma'lum bo'ldi. Sinov 11-sinf umumta'lim fanlari hajmida, o'qituvchilar dars berib kelayotgan o'quv materiallari asosida o'tkazildi. Sinovda (e'tibor bering! – M.A.) oliy ma'lumotli o'qituvchilar ishtirok etdi. Natijada ularning olti foizi “a'lo”, yigirma foizi “yaxshi” baho oldi, qolganini aytish ham uyat…”

Maktabda ustozlarimdan biri: “uch baho — puch baho” derdi. Muallifning bitiklariga tayanadigan bo'lsak, sinovdan 41 foiz “qoniqarsiz” baho olganlar qatoriga 33 foiz “puch” baho olgan “nomuallim”larni ham qo'shsak, ular ta'lim berayotgan samarqandlik (shunday sinovda boshqa viloyatlar ham bundan yuqori natija ko'rsatishiga ishonmayman) yoshlarning holiga voy deysiz.

Maktabda bizga yo'naltirilgan gapni: “Boqqa kirdim”, “Toqqa chiqdim”, “Shu choqqacha”, “U yoqqacha”, deb o'qitishgan. Bir necha tilshunoslarga murojaat qildim. Ularning ayrimlari o'sha davrdagi yozuv to'g'ri desa, ayrimlari “Bog'ga kirdim”. “Tog'ga chiqdim”, “Shu choqgacha”, “Uyoqgacha”   tarzida yoziladi, deya uqtirishga harakat qilishdi.

Adabiy tilni yaxlit tarzda ifoda etuvchi mukammal nusxadagi imlo lug'atimizning o'zi yo'q hisobi. Shunday ekan, savodsizlik tugamaydi, balki yanada urchib boraveradi.

Bir marta ko'rgan yaxshi…

Televideniening hayotimizda tutgan o'rni naqadar yuqori ekanligini ta'riflab o'tirishga hojat bo'lmasa kerak. Ota-bobolarimizning: “Yuz bor eshitgandan ko'ra, bir marta ko'rgan yaxshiroq”, degan gapini inobatga oladigan bo'lsak, televideniega “Davlat tili to'g'risida”gi Qonunning ijrosini ta'minlashda eng muhim vositalardan biri sifatida qarash shart.

Yaqinda, iste'dodli adiblardan biri teleko'rsatuvda o'zbek tilining nufuzi pasayib borayotganidan kuyinib gapirdi. O'zMTRK suxandoni, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist Shuhrat Qayumov esa, “Axborot” tahririyatidagi ustozlarining til sofligi xususida nihoyatda qattiqqo'l bo'lganliklarini esga olar ekan, barcha tele va radio suxandonlarni tilga bee'tibor munosabatda bo'lmaslikka chaqirdi.

Buni qarangki, xuddi atay qilganday “Milliy TV”ning 2019 yil 23 noyabrdagi ko'rsatuvlarida ishtirok etgan xonanda Jasmin “Ox tы”, “Mushukni kraska bankaga solib, krishkasini yopib qo'ydim”, “vaapshe” singari so'zlar bilan o'zbek tiliga bo'lgan “mehrini” ko'rsatganini namoyish qildi, “Zo'rTV”ning 2019 yil 23 noyabrdagi “Xontaxta BATL” (nomni qarang! – M.A.) ko'rsatuvi hakamlari (ism, shariflarini aytmay qo'ya qolay) o'zbek tilini onasidan o'rganmaganini, balki rusalka (suv parisi – M.A.) dan o'rganganini ko'rsatdi-qo'ydi.

Ularga o'zbek tilida so'zlashish (avvalo, men o'zbekman degan odamga ona tilida so'zlasha olmaslikning o'zi uyat) ni bilmasangiz, yaxshisi bunday ko'rsatuvda ishtirok etmang, hurmatingizni saqlang, degim kelayapti, ammo… Zero, “Yaxshilik qilolmasang, hechqursa yomonlik qilishdan o'zing­­ni tiy”, degan hadis ham bor. Millatga, milliy tilga yaxshilik qilolmas ekansiz, keling endi, yomonlik ham qilmang-da, baraka topkurlar!

Men yuqorida yuragimni og'ritgan dardlarimni bayon qildim, qanday xulosa chiqarish Sizning hukmingizga havola, albatta.

Mansur Aslonov,

faxriy jurnalist,

Navoiy viloyati, Qiziltepa tumani.

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

three − 1 =