Qayta tirilgan jangchi qissasi

(Esse)

Uning nomini otasi yaxshi niyat bilan Izzatillo deb qo'ydi. U Boysunning kunchiqar tomonida, tog' etaklarigacha uzalib ketgan Gaza qishlog'ida o'sdi. Uning bolalik paytida yaqin-orada durust bir maktab ham yo'q edi. O'qishning imkoni bo'lmadi. Bolaligi otasiga yordam berish, boqqa, to'rt-besh ushoq molga qarash bilan o'tdi. O'qishni ham, yozishni ham bilmadi. U 1914 yilning 2 fevralida dunyoga kelgandi, Sharqu o'arbni Birinchi jahon urushi qistovga olgan bir paytda. Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan Izzatillo To'raqulovni frontga olib ketishdi. U avval “qishki jang” deb nom olgan Fin urushida qatnashdi. So'ng u Bessarabiya-Moldaviyada (hozirgi Moldova) xizmatni davom ettirdi.

Fransiya, Polsha, Chexoslavakiya, Vengriya, Albaniya, Bolgariya va bosh­qa Yevropa davlatlarini Germaniya birin-ketin zabt etib kelayotgandi. “Xalqlar dahosi” bilan ikki mamlakat bir-biriga hujum qilmaslik to'g'risida tuzilgan sulhdan keyin Sovet Ittifoqiga kutilmaganda, g'aflatga qoldirib bostirib kirishni rejalashtirayotgan fashizm xavfi yaqinlashayotgan bir payt edi.

U xizmat qilgan qism urushning birinchi kunlaridayoq fashist artileriyasi va samolyotlari yog'dirgan bombalar ostida halok bo'ldi. Izzatillo quroldoshlaridan hech kimni topolmadi. Uni boshqa harbiy qismga o'tkazishdi. U Dunay bo'ylarida, Moldovaning Yassi, Belsi shaharlarida rumin — nemis qo'shinlariga qarshi olib borilgan janglarda o'qchi-diviziyasi safida ishtirok etdi. Urush azoblari, alam-sitamlarini tortdi.

Boysunga qora xat keldi. Otasi Sulton bobo To'raqulov va onasi O'g'lon momo qon yig'ladilar. Xudo­yisini berdilar, azasini tutdilar…

Frontda esa yarasinig yengilligi uni fashist avtomatidan qutqarib qoldi. Og'ir yaradorlarni otib, o'zi oyog'i bilan yuradiganlarini nemislar lagerga haydab ketishdi. Asirlik paytida qaerlarda bo'lmadi, nima ishlarni qilmadi Izzatillo? Avval Polshada harbiy asirlar lagerida, so'ng Finlyandiyada, keyin Germaniya, Kanada…

Polsha lageridan ikki marotaba qochdi. Belorus o'rmonlarida partizanlar borligini lagerdagi harbiy asirlardan eshitib, ularga borib qo'shilish umidida bo'ldi. Lekin front liniyasiga yo'l topolmadi.

“Mahalliy xalq qochoqlarga yordam qilishdan, ularga yo'l ko'rsatishdan qo'rqar, iloji bo'lsa, nemislarga xabar berardi. Shunday qilib o'z jonlarini saqlab qolardilar, chunki nemislar qochoqlarga yordam berganlarni ular bilan qo'shib otar va bir chuqurga ko'mardi. Shuning uchun mahalliy xalqni ham tushunsa bo'lardi. Bu urushdan keyin ishlangan kinolarda bitta-yarim o'zidan kechganlar asirlarga yordam berishadi. Hayotda esa bu juda kam uchraydigan hol edi”, — deydi otasining gapini takrorlab Andrey To'raqulov, — Ikki marotaba ham ijobiy natija bo'lmaydi. Birga lagerdan qochganlarning ko'plari Polsha o'rmonlarida ochdan o'lib ketishdi. Izzatilloni bir pol­yak ayol o'limdan saqlab qoldi, uyiga kiritmasa-da, non berib turdi. Eski-tuski kiyimlar berdi. Ammo baribir uni topib yana harbiy lager jazoxonalariga tiqishdi…

Mixail Sholoxovning “Inson taqdiri” asaridagi jangchi Andrey Sokolov esingizga kelayaptimi? Balki Izzatillo kenjasining ismini bekorga Andrey qo'ymagandir, balki tasodifiy o'xshashlikdir? Qaydam… Bu haqda uning o'zi bilan gaplashish nasib qilmadi. Garchi, Boysunda bir necha marotaba uchrashgan bo'lsak-da.

Shunday qilib, 1945 yilning 9 may kuni Ikkinchi jahon urushi nihoyasiga yetdi. Bu paytda Izzatillo va u bilan birga harbiy lagerda bo'lganlar Germaniyaning Ittifoqchilar, aniqrog'i Amerika Qo'shma Shtatlari bosib olgan hududda edilar. Ularni kemaga o'tirg'izib, Kanadaga jo'natishdi. U yerda asirlar bir yil ishlagach, Sovet Ittifoqidan bir ofitser keladi. Ular bilan uchrashib, kim o'z vataniga qaytishni xohlasa, qatordan bir qadam oldinga chiqsin, deydi.

“Otam O'zbekistonga qaytishni juda-juda xohlagan, uni qattiq sog'ingan. Bu xabardan xursand bo'lib, birinchilar qatori vataniga qaytish istagini bildirgan, — deydi Andrey. — Ikkilanganlar qaytmagan. Ular ishonmay to'g'ri qilishgan, chunki ofitser aldagan ekan”.

Asirlar Moskvaga olib kelingach, ularni bir muddat qamab qo'ydilar. Tergovlardan so'ng “vatan xoini” deb, ko'pini o'lim jazosiga hukm qildilar.

“Otamning aytishicha, uni bir tojik millatiga mansub kishi tergov qilgan: vataniga qaytarmasa-da, o'limdan qutqarib qolgan. 8 yilga Uzoq Sharqqa daraxt kesishga jo'natgan. Shunday qilib, otam Xabarovsk o'lkasiga kelib qoladi va onam bilan shu yerda tanishib, oila quradilar”, — qo'shimcha qiladi Andrey. — Izzatillo doimo O'zbekistonga qaytishni orzu qilib yashardi. 1955 yil surgun muhlati tugadi. U xotini nemis farzandi Mariyani va bollarini olib “Qaydasan, ona yurt”, deya Xabarovskdan jo'naydi. Bir necha kun poezdda yurib, nihoyat Termizga, so'ng Boysunga, ota-onasi bag'riga yetib keladi. 1964 yilgacha, qariyb o'n yil Boysun shahar elektr tarmog'ida ishlaydi. Elga qo'shilib, kirishib ketadi. Eli, yurti borligini his qilib yashaydi. Ayoli, bolalari o'zbekcha, tojikcha gapira boshlaydi. Yana far­zand­lar dunyoga keladi. Ammo achchiq kunlarini baham ko'rgan, og'ir damlarida ko'nglini ko'targan ayoli yurak kasaliga mubtalo bo'ladi, ob-havoni o'zgartirishga to'g'ri keladi. Shu tufayli 1964 yil Izzatillo xotini, bolalari bilan yana Uzoq Sharqqa, Xabarovsk o'lkasiga yo'l olishadi.

60-yillarda I.To'raqulov o'z polkini, birga xizmat qilgan quroldoshlarini topish va ular bilan bog'lanishga harakat qildi. Boysun harbiy komissariatidan o'zi xizmat qilgan qismni so'rab bildi, Moskvaga xatlar yozdi. Ammo barcha xatlariga bir xil javob kelaverdi: I.Turaqulov xizmat qilgan harbiy qism askarlari jangda halok bo'lgan, hujjatlari ham yo'qolgan.

Shundan so'ng u oqlanish umididan voz kechdi. Biror hujjat bo'lmasa, “qahramonlarcha halok bo'lganlar” ro'yxatida tursa-da, ikki yil qir­g'inbarotda, to'rt yil asirda, 8 yil surgunda yurgan bo'lsa, unga birov ishonmasa, nima ham qilardi? Axir, vatanni sotganlar nemisning yog'li konservasini pesh bilib, legionlar safida o'z yurtdoshlariga qarshi o't ochib yurgani hammaga ayon edi-ku!

Izzatilloning faqirona hayoti davom etardi.

Mamlakatni qayta qurish davri boshlandi. “80-yillarda uyimizga tuman harbiy komissariatidan kishilar kelib, otamga uning to'liq oqlangani haqida hujjat keltirishdi, unga “Urush qatnashchisi” medalini topshirmoqchi bo'lishganda, otam ularga achchiq-achchiq gapirgandi (o'zim bunga guvoh bo'lganman): “Men sizlardan yordam kutib, murojaat qilganimda, meni “Vatan xoini” deb, eshiklaringdan kiritmagan edilaring. Endi menga hech narsa kerak emas. Ketinglar”. Shundan so'ng harbiylar medalni stol ustida qoldirib ketishgandi” — dedi Andrey.

Qayda bo'lmasin, u Vatan sog'inchi bilan yashadi. U Boysunga ta'til payt­lari bir-ikki farzandini ergashtirib kelar, hafta, oy turib, so'ng yana Xabarovskka qaytardi.

90-yil bir o'zi Boysunga keldi. Otasidan qolgan hovlida singillari, ukasi Mavlon To'raqulov va bosh­qa qarindoshlarining mehridan to'yib, ikki-uch oy yashadi. Kim biladi, bir hovuch tuprog'i vatanida, ota-onasi qabri yonida qolishini istadimi yoki boshqa sababdanmi, xotini-yu o'g'il-qizlarining u yoqdan yuborgan telegrammalariga “qaytaman, biroz sabr qilinglar” deya javob berar, o'zi esa har kuni tuman markazidagi dehqon bozori darvozasi yonidagi qariyalar choyxonasida tengqurlaridan birortasini topib, gurunglashib o'tirar, ko'k choy ichib, o'tgan kunlarini eslashardi.

Bir kuni Gazada, bolaligi kechgan hovlida, qadrdon gujum soyasida yonboshlab o'yga cho'mdi: ota-onasini, xeshu taborini, Boysunini, uning har sahardan unga boqib turadigan baland tog'larini o'yladi: “Bularni tashlab ketib bo'l­maydi! Ammo men bu yerda qolsam, shu yer­da ko'­mil­sam, bolalarim nima qiladi? Nevaralarim qabrimni qaerdan izlashadi?..”

Shundan so'ng u Xabarovskka jo'nash taraddudini ko'rdi. Keyin barcha bilan quchoqlashib, yig'lab xayrlashdi.

O'sha yil 28 noyabrda Izzatillo To'raqulov Xabarovskda qazo qildi. Ko'krak qafasida 48 yil ko'tarib yurgan o'q parchasini ham olib ketdi…

Bozor Ilyos al-Amin.