Mo'min otaning turmush urinishlari

jadidlarning eng so'nggisi haqida

Men bu qariyani tanirdim. Uni Mo'min ota, orqavarotdan esa Mo'min kofir deyishardi. Eskigina kiyimda, bir qo'lida to'rdan to'qilgan xo'jalik xaltasi ko'tarib yuradigan novchagina, to'ladan kelgan ammo biroz egilib qadam bosadigan cho'qqi soqolli bu odam oltmishinchi yillarda men ishlaydigan “Mushtum” jurnali idorasining yo'lagidan ham o'tib qolardi. Garchi uning eski zamonlarda yozuvchi, shoir bo'lganini, ko'pgina hajviy she'rlar yozganini eshitgan bo'lsak-da, o'zi ko'rimsiz bo'lganligidanmi yoki uning ismiga qo'shib aytiladigan “kofir” laqabi tufaylidanmi, ishqilib, biz yoshlar unga uncha e'tibor qilmasdik, to'g'risi —   mensimasdik.

Asli ismi Mo'minjon Muhammadjonov bo'lgan bu keksa qalamkashning “Turmush urinishlari” degan kitobi o'sha — oltmishinchi yillarda bosilib chiqqan bo'lsa ham uni birorta odam tuzuk-quruq o'qib chiqqanligi ham ma'lum emas edi. Mana men bu kishini oradan deyarli qirq yildan mo'lroq vaqt o'tgandan keyin, Mo'min ota allaqachon bandalikni bajo keltirib joyi rostga ketganida kashf etdim. Bir men emas boshqalar ham, hatto chet eldagi tadqiqotchilar ham Mo'min Muhammadjonov qoldirgan meros bilan qiziqib qolishdi, u haqda chet ellarda maqolalar paydo bo'ldi. Illo bu kamtarin, kamsuqum, aftodahol bir cholning o'tmishimizdagi ko'pgina tarixiy voqealarning jonli bir guvohi, mashhur taraqqiyparvarlarning do'sti, jadid matbuotining birinchi nashrlaridan tortib to oxirigacha doimiy muxbiri, istiqlolimiz uchun olib borilgan kurashlarning bevosita ishtirokchisi ekanligidan bexabar edik-da. Afsus, bilganimizda juda ko'p-ko'p narsalarni so'rab-bilib olardig-a… Ammo endi kech. Bu gaplarni, zarur ma'lumotlarni Mo'min otadan qolgan birdan bir yodgor — uning “Turmush urinishlari” kitobidan izlaymiz xolos.

“Turmush urinishlari” — Mo'minjon Muhammadjonovning tar­jimai holi, bosib o'tgan hayot yo'li haqidagi oddiygina memuarnamo bir asar. Unda yozuvchi o'zining bolalik davridan to o'ttizinchi yillargacha ko'rgan-kechirgan voqealarini erinmasdan, bir boshdan, hech qanday badiiy to'qima qo'shmasdan yozib o'tadi. Toshkentda kambag'al bir oilada tug'ilgan, yoshligida ota kasbi — uzangisozlik ustaxonasida ter to'kib ishlab tirikchilikning achchiq-chuchugini tatigan, eski maktabda ne azoblar bilan xat-savodini chiqargan, keyin esa ilm olish maqsadida Toshkent, Buxoro, to Ufadagi madrasalarga ham borib ne mashaqqatlar bilan o'qigan Mo'minjon aka o'sha davr taraqqiyparvar ziyo­lilari, jumladan, shoir Kamiy va boshqalar bilan do'stlashadi, yangi chiqa boshlagan gazeta va jurnallarni o'qiydi, ularda o'z maqolalari, she'r­lari bilan ishtirok etadi, shu boisdan mutaassib dindor emas — keng fikrli inson bo'lib yetishadi. U o'z kitobida yozishicha o'sha davrlardayoq turli mozorlarga sig'inishni bid'at deb bilgan, ayrim badnafs din vakillarining kirdikorlariga nisbatan achchiq gaplar aytishga jur'at etgan edi. (Unga “kofir” laqabining berilishiga ham sabab shu bo'lsa kerak).

Tirikchilik urinishlari Mo'minjon akani qay joylarga tashlamagan — u goh Toshkentdagi biror mahalla masjidida imomgarchilik qilishga majbur bo'lsa, goh Marg'ilon, Andijon va Xorazmda, hatto qo'shni Qozog'iston qishloqlarida muallimlik qiladi. Ammo u qaerda bo'lmasin yangilikka intiladi, odam­larga ilm-ma'rifat tarqatadi, ta­ra­q­qiyparvarlar safida bo'ladi. U dastlabki tashkil etilgan jadid nashrlari — “Xurshid”, “Shuhrat”, “Sadoyi Turkiston” gazetalarida o'z she'rlari, maqolalari bilan qatnashadi, ularda bosilgan o'z felyetonlarida zulmkor amaldorlar, poraxo'r qozilarni ayamay fosh qiladi.

Mo'minjon Muhammadjonov yuqo­ri­­­da aytganimizdek, qator tarixiy voqealarning bevosita ishtirokchisi bo'lgan. Masalan, u 1916 yil Toshkentda bo'lib o'tgan ulkan xalq harakati — chor podshosining mardikor olish haqidagi buyrug'iga qarshi ko'tarilgan qo'zg'olonni o'z ko'zi bilan ko'rgan, unda yaralangan hammahalla Sodiq degan yigitga yordam ko'rsatgan. “Mahallamizdagi bir tikuvchining o'n sakkiz yashar o'g'li Sodiq doktorxonada bir necha kun yotib, sog'ayib qaytib keldi. Keyin eshitsam, bir necha kundan keyin politsiya kelib, uni olib ketibdi. Bechorani hukumatga qarshi harakatda ayb­lab, osib o'ldirdilar. Unga qo'shib yana to'rt kishini ham osibdilar. To'qqiz kishini yigirma yildan katorgaga — og'ir ishga hukm qilibdilar”, — deb yozadi o'z kitobida adib o'sha davrdagi chor hukumatining zulmi haqida. Bu zulm bevosita Mo'minjon akaga ham tegib o'tadi. Uni mardikorlikka oladilar, ammo u muallimman, deb bundan qutulib qoladi, uning o'rniga ukasini olib ketadilar, ukasi mardikorlikdan xastalanib qaytadi va vafot etib ketadi.

1917 yil fevral inqilobi Turkiston ziyolilari uchun ham “milliy ozodlik umidi”ni uyg'otgan voqea sifatida zo'r talqin qilingan. Bu paytda Mo'minjon aka Andijonda shoir Cho'lponning hovlisida maktab ochib, muallimlik qilayotgan edi. U shunday deb eslaydi:

“1917 yil, fevral oyi edi. Boloxonada bolalarni o'qitish bilan mashg'ul edim. Qulog'imga tapir-tupur ovoz kirdi. Eshikdan bunday boshimni chiqarib qarasam qo'lida qog'oz Abdulhamid (Cho'lpon – M.X.) yugurib kelyapti. Suyuna-suyuna mening oldimga kirib kelib: “Qani, suyunchini chiqaravering, Mo'minjon aka! Padarlan'at zolim Nikolay podsho yiqilibdi, afsalosoflinga ketibdi. Endi ezilgan hamma mustamlaka xalqlar ozod! Ishonmasangiz mana ruscha telegramma!” — deb qo'lidagi telegrammani menga ko'rsatdi.

Ikkalamiz suyuna-suyuna qu­choq­la­shib ko'rishdik. Keyin shaharning keng bir maydonida miting bo'­l­­di. Mitingda boshqalar qatori Abdulhamid ham nutq so'zladi”.

Mo'minjon Muhammadjonov 1917 yil oktyabr o'zgarishidan keyin yangi tuzum matbuotida, jumladan “Mushtum”da ishlab, o'z hajviy she'rlari bilan qatnashib turdi. U o'z she'rlarini Toshqin, Mehtarbod degan taxalluslar ostida yozardi. Garchi u bu davrda yozgan she'rlarida o'sha   davr taomiliga ko'ra yangi tuzumni olqishlab:

Davr bizning davrimiz,

davron bizim davronimiz,

deb madhu sanno o'qisa-da, bu davr uni siylamadi, hatto qatorga ham qo'shmadi. Illo taraqqiyparvarlar matbuotida faol ishtirok etgan, ularning hamfikri bo'lgan har qanday odam bu davrning dushmani sanalardi. Dahshatli qatag'onlardan omon qolishi esa bu insonning baxti edi. Shu boisdan Mo'minjon aka bunga shukr qilganday butun umr indamay, bo'yin egib qo'lidan ro'zg'or xaltasi tushmay o'tdi. Uning turmush urinishlari shunday o'z nihoyasiga yetdi.

Men bu qariyani tanirdim…

Muxtor Xudoyqulov.