Quyoshim enam

(asardan parcha)

Mehrning qudrati

Otam ma'rifatli inson edi. U qishlog'imizdagi maktabda direktor bo'lib ishlagan paytlari har bayramda adabiy-badiiy kechalar uyushtirilardi. Hatto maktabda otamning tashabbusi bilan qurilgan klubda o'qituvchi, o'quvchilar o'zlari rol ijro etishib, Hamza, Komil Yashin, Uyg'un asarlaridan, otamning talabi bilan, spektakllar sahnalashtirishgan.

Otam farzandlari ichida Ne'matilla akamni o'zgacha yaxshi ko'rishining og'riqli sababi bor edi. Enamning aytishicha, otamning eng suyimli, tug'ishgan ukasi Xolboy amakim o'ttiz besh yoshida og'ir xastalikdan vafot etadi. Amakimning janozasi kuni esa Ne'matilla akam tug'ilgan. Otam kechki payt janozadan qaytib:

— Kuygan juragimga kulcha bo'lding, bolam, — deb yig'lagan ekan.

Maktab o'qituvchilari otamning nozik joyini juda yaxshi bilishgan. Shundanmi, maktabda bayram tadbiri o'tadigan bo'lsa, o'qituvchilar uyimizga kelib Ne'matilla akamni olib ketisharkan. Endigina besh yoshga to'lgan akam sahnada “Oshpaz qo'shig'i”ni ijro etarkan.

Oshpazlik kasbi korim,

Mehnatim iftixorim.

Kuymasin deb tagini, tagini,

Pasaytirdim olovni.

Tezroq pishib chiqsin deb,

chiqsin deb,

Damlab qo'ydim polovni…

Qo'shiqni tamomlab, ta'zim qilganda, yig'ilganlar uni qiyqirib olqishlashganini eshitganman. Shundan so'ng o'qituvchilar akamni yana uyga olib kelib qo'­yishgan.

Keyinchalik ham otam ish, majlislardan dilgir bo'lib kelsa, Ne'matilla akamdan bosh­­qa hech kim uning yoniga yo'lolmasdi. Akam sochlari jingalak, qo'y ko'zli, maktabda a'loga o'qirdi. U asabiy, vajohatla uyga kelgan otamga qanday muomalada bo'lishni bilardi.

— Ota, sizdi yaxshi ko'raman-da, — derdi u.

Otam esa kap-katta akamni bag'riga bosardi.

— Ulimdan, menam silardi yaxshi ko'raman, — derdi.

— Bugun matematikadan besh oldim. Obbosova meni juda maqtadi. Otangning ulisan-da, dedi.

Otam harchand kayfiyatsiz o'tirgan bo'lsa-da, bu e'tirofdan yayrab ketardi.

— Ha, ulimdan, ono shunday poqot beshga o'qi. Mening bolam bo'sangnar, shu qishloqlardan jorib chiqingnar, — derdi otam…

Sovuq qish kunlarining birida Ne'matilla akam qattiq shamollab qoldi. Otam darhol yangi suyilgan qo'yning dumbasi bilan qizil sholg'om qaynatishni buyurdi. Enam pishgan taomni suzib kelib, majburlab akamga ichirdi. So'ng qorabog'lik Pirmat do'xtir chaqirtirildi. Bir ko'zi aqiy (g'ilay) bu do'xtir oilamizning qadr­doni edi. Kulganda ana shu ko'zi qo'rqinch­­li bo'lib ketsa ham biz bolalar uni hurmat qilardik. U kishi akamni tekshirib dori-darmon yozib berdi. Otam Erkin akamga otni tayyorlashni buyurdi. Ko'p o'tmay qizil kashtali “digdika” (otam otini shunday deb atardi) lari egarlandi. Otam otga bir sakrashda mindi-da, hovlidanoq qamchi bosdi.

Ko'p o'tmay otam bir xalta dori-darmon ko'tarib kirib keldi. Pirmat do'xtir yana kelib akamga ukol qildi. Ammo akamning isitmasi hadeganda tusha qolmadi. Shundanmi, otam uyda akamga qarab turish uchun nav­batchilik tayin­lab qo'ydilar. Katta aka-opa­larim uzoq shaharlarda o'qiyotganligi uchun Gulsora opam bilan men navbati bilan qarardik. Bir kuni mening navbatim edi. Kechki payt, hamma uxlaganda Ne'matilla akam astagina:

— Guli, sho'r anor yegim kel­yapti, — dedi.

Akamning tovushi xastaligidan bo'g'iq bazo'r eshitilardi. U meni bezovta qilayotganidan xijolat bo'ldimi, ko'zlari andak namlanganini sezdim. Pushkinning ertaklarini o'qiyotgan edim, kitobni asta yopdim. Uyda anor qolmaganini bilardim. Hasan tog'amning esa hovlisida katta anorzor bor. Ortganini g'amlab qo'yishadi.

— Aka, fonusni olsam maylimi? Qo'rqmaysizmi? — deb so'radim.

— Qo'rqmayman, olaver, — dedi akam mening nima qilmoqchiligimga tushunmay.

Elkamga enamning qizil shol ro'molini tashladim, fonusni qo'limga olib hovliga chiqdim. Yarimta oy osmonda xira nur sochar edi. Atrofga nazar tashlab ko'zimni o'rgatib oldim. Vahimali tuyulgan narsalar — daraxtlar, oshxona oldida qorayib turgan narsa — so'kichak ekanini, uning ustidagi ulkan savat, savatning ustida go'shtni yovvoyi mushukdan himoyalash uchun qo'yilgan katta bolta, sim dorda osilib turgan — opam yuvgan ki­yimlar, anavi uzala tushib yotgan narsa esa dov-daraxt soyasi, qorayib turgan tandir-o'choq, ustunga osilib turganni tuzliq, isiriq xalta, har zamonda eshitilayotgan pishqirgan tovush otamning oti ekanligini yaxshilab bilib, ang­lab oldim.

— Qo'rqmayman, hammasini kunduz kuni ko'rganman, — dedim o'z-o'zimga shivirlab.

So'ng oshxona oldidagi balandligi yarim metr keladigan devorning ustiga chiqib narigi tarafga — Hasan tog'amning bog'iga sakrab tushdim. Qo'limdagi fonus likillar, uning yorug'i uzoqni yoritolmas edi. Kuzakning izg'irini etlarimni chimchilar edi. Men o'zimni ovutish, qo'rquvni bosish uchun xirgoyi qilmoqchi bo'ldim. Ammo epini qilolmadim. Qorong'ida tog'amning bog'idagi teraklar, mevali daraxtlar, yo'ng'ichqazorlar, kuzda ag'darib tashlangan poliz o'rni, chap tomonimdagi molxona, otxonalarning tuynuklari qo'rqinchli ko'rinar, shundanmi, hech qayoqqa qaramay tez-tez yurib borardim.

Baribir qo'rquv meni ortga qaytarolmasdi. Akamga anor olib kelishim kerak edi. “Qo'rqqanga qo'sha ko'rinadi”, deyishgani rost. Xuddi ortimdan bir nima quvib kelayotganday, shol ro'molimni mahkam ushlab, bir borib, bir kelayotgan fonusni likillatgancha tog'amning hovlisi tomon intilardim.

Yo tavba, kunduz kunlari bu bog'dan ermakka necha borib, necha qaytamiz. Pastqam devorlar ustida sakrab o'ynaymiz. Akalarim, tog'alarim necha marta bu yo'ng'ichqazordan, polizdan ilon tutib olganiga, uni bel yoki panshaxa bilan o'ldirganiga, kamiga olovga tashlab kuydirganlariga guvoh bo'lganman. Momom ilonni o'ldirsanglar olovda kuydiring­lar, bo'lmasa avlodlari qidirib keladi, degan gaplarini hech bir qo'rquvsiz eshitganman. Begali tog'amning oyog'iga ilon chirmashganini, jasur, qo'rqmas tog'am ilonning boshini shartta ushlab oyog'idan ajratib olganini, o'zini ziriqtirib otganini ko'rganman. Hozir, aynan bitta o'zim bu bog'dan o'tayotganimda ana shu ko'rganlarim battar etimni junjiktirar, qo'rquv bosib kelardi.

Xayolimda tog'amning tashqariga fonus ilingan hovlisiga yetishim qiyindek, manzil judayam uzoqdek edi. Nihoyat, xilvat bog' ortda qoldi. Bog' bilan tog'amning hovlisi oralig'iga o'rnatilgan omonatgina darichani bor kuchim bilan ochdim-da hovliga otilib kirdim. Momom uxlaydigan xona derazasidan lampa chiroqning yorug'i pirpirab turardi. To'g'ri shu tomonga yurdim.

— Momo, momo menman, — tit­rabgina tovush berdim momomga va eshikni ochdim.

Ko'zlari uyquga ilingan momom talmovsiradi. Va tez o'rnidan turdi. Momom uxlaydigan xonada tog'amning qizlari Xosiyat, Gulnora xolam qotib uxlab yotardi.

— Hay Gulimisan? Bolam yarim kechasi nima qip jo'ribsan? — qotmadan kelgan momom otilib o'rnidan turdi-da, meni bag'riga qattiq bosdi.

— Akam anor jeyman, deyapti. Bugun men qarab turuvdim, — dedim titrab va yig'lab yubordim.

— Voy, otangga aytsang bo'maydimi, bitta o'zing qorong'ida jurmay, — dedi momom xavotirli tovush bilan. — Onor silardan aylansin, hozir bolam.

Men xira chiroq yorug'ida momomning xatti-harakatini kuzatib turdim. Bo'ychan, qotma, ko'k satin ko'ylagining yenglari hilvillagan momom o'rtaga gardi ro'mol yozdi. Tokchadagi katta tovoqqa solib qo'yilgan anorlardan tanlab-tanlab oldi. Anorlarni ro'molga tugib, egniga yo'l-yo'l qizil kandir peshmatini kiydi, qora shol ro'molini yopinib, jelagini boshiga tashladi.

— Jo'r, bolam, men sen bilan boraman. Bitta o'zing qo'rqasan, — yelkalarimni siypalab qo'ydi momom.

Menga jon kirdi. Momomning qo'llaridan mahkam ushlab oldim. Yana o'sha xilvat bog'dan o'tdik. Ammo bu safar qo'rqmadim. Chunki momom yonimda meni alqab kelardi:

— Aka-ukalar, opa-singillar bir-biriga mehribon bo'lishi kerak. Sening mehribonligingni qara. Boshqa jomon singil bo'lganda akasiga anor qidirib, yarim kechasi bu bog'dan o'tmayidi, — dedi momom.

Uyga kirganimizda hamma uxlab qolgan, birgina Ne'matilla akam uxlamay bizni kutib yotgan ekan. Fonusni deraza tokchasiga qo'ydim. Momom atrofga alanglab darrov pichoqni topib anorni kesdi. Donalarini piyo­laga sitdi. Men akamning og'ziga qip-qizil anor donalaridan ehtiyotlab sola boshladim. Akam mazza qilib bitta anorni yedi. Keyin menga qarab shunday chiroyli kulib qo'ydiki, ko'zlari nurlanib ketdi. Men akamning ko'rpasini to'g'rilab qo'yib, pechga yana o'tin solib qo'ydim. Ko'p o'tmay akam uxlab qoldi. Shundan so'ng­gina o'zimga solingan o'ringa momom bilan cho'zildik.

Ertasi Ne'mat akam kechagidan ko'ra ancha durust bo'lib uyg'ondi. Choy ichayotganimizda momom kechasi bo'lgan anor voqeasini otamga aytib berdi. Otam, hamma narsadan ham xursand bo'lavermaydigan otam yashnab ketdi. Mening sochlarimni silab alqadi.

— Ha, enamdan, — dedi otam. — Bugun rayonga tushaman. Aytgan ertak kitoblaringdi apkelaman.

Bu voqeadan keyin juda ko'p yillar o'tgan bo'lsa-da, hali ham anor yeb, mazza qilgan akamning ko'zidagi cho'g'lanishni unuta olmayman. Endi o'ylasam akaginam­ni o'sha anordan tashqari, bizning mehrimiz ham davolagan bo'lsa kerak. Akamning ko'zlarida yaltillagan cho'g'lanish esa har xotirlaganimda hayajonga soladi. Yuragimga g'alayon olib kiradi.

Bu g'alayon akaginamning biz jigarlariga beqiyos mehri-muhabbati, e'tibori bilan, qolaversa, taqdiri, umr chizig'i Xolboy amakimnikiga o'xshab yakun topgani bilan bog'liq, deb o'ylayman. Ne'matilla akam Moskvadagi Avtomobil yo'llari institutini imtiyozli diplom bilan tamomlab, to'g'ri Samarqandga ishga yo'llanma olgan. Viloyat avtomobil yo'llari boshqarmasida o'n bir yil ishlagan akam:

— Ota-onam keksayib qoldi. Endi Qamashiga qaytaman. Ularga xizmat qilishim kerak, — deb Qamashidan uy-joy qildi.

Viloyatda yaxshi lavozimda ishlay boshladi. Ota-onam bag'ri to'lganidan xursand edi. Ammo kunlardan bir kuni akamni o'z sinfdosh do'stlari mehmonga chaqirishib, orqasidan pichoq sanchib o'ldirishadi. Nima sababdan ekanligi bizga haligacha qorong'i bo'lib qoldi.

Menga akamni oxirgi marta ko'rish nasib etmadi. Faqat o'limidan bir kun oldin uyimga qo'ng'iroq qilib:

— Gulijon, bayramda bolalaring bilan albatta kelinglar. Poezddan tushishingga egning­­ga zar ko'ylak kiydiraman, singiljonim. Sizlarni sog'indim, — degan gapi qulog'imda bir umr sirg'a bo'lib qoldi.

Fojiadan xabar topgach Qamashiga uchdim. Akamni so'nggi makoniga olib ketishgan ekan. Menga akajonimdan ana shu mehrli gap meros bo'lib qoldi…

Guljahon Mardonova

Guljahon Mardonova — 1961 yil Qamashi tumanidagi Badaxshon qishlog'ida tug'ilgan. O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi,

pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori.

Uning “Nur to'la uy”, “Alla aytay, jonim bolam”, “Xushro'ylik sirlari”, “Ori qo'shiq bo'lgan yurt”, “Farzandingizga o'yinlar”, “Oilada bolalarni alla vositasida ma'naviy-axloqiy tarbiyalash”, “Istiqloldan yashnayotgan yurt”, “Onam aytgan allalar”, “O'zbek xalq qo'shiqlari” kabi qator kitoblari nashr etilgan.

Quyida muallifning “Quyoshim enam” asaridan parcha e'lon qilindi.