Himoya orderi mukofotmi yoki muhofaza? Yoxud “xo'rlangan ayollar” qismati haqida o'ylar

Bugun biz axborot yashin tezligida etib kelayotgan zamonda yashayapmiz. Aynan shu sabab, butun O'zbekiston xalqi bir necha oylardan buyon ho'rlangan ayollar to'g'risidagi mash'um xaqiqatlardan voqif. Xususan, Samarqanddagi Mustahkam, Namangandagi Gulandom, yana bir toshkentlik kelin qismati… Xullas, bu ro'yxatni yana davom ettirishimiz mumkin. Ayanchli ahvolga tushib qolgan va bu vaziyatdan chiqib keta olmayotgan ayollarni ming afsuski minglab darajada deyishimiz mumkin. Yuqorida ismlari sanab o'tilganlar shunchaki omma e'tiboriga tushgan va shundan so'nggina muammo daryo ustiga qalqib chiqqanini ko'ra olyapmiz. Yana shu kabi xo'rliklarga chidab, dardini ichiga yutib yashayotgan ayollar turmushi haqiqati esa faqatgina o'zi va Yaratganga ayondir…

QIYNOQDAGI AYoLLAR

Samarqand viloyatida salkam o'n yildan buyon turli xo'rliklarga chidab kelayotgan Mustahkam o'z dardini ijtimoiy tarmoqda oshkora qilgachgina haqiqat yuzaga chiqdi. Necha vaqtlar na ayol va na kelin o'rnida qabul qilingan yosh ayolning taqdiriga butun O'zbekiston ko'z tikishni boshlaganidan so'ng Samarqandning “avtoritet”li shaxsi nihoyat panjara ortida.

Ma'lumki, agar ommaviy axborot vositalari bu ishga aralashmaganida badavlat qaynota ishlarni yana bir bor “yopdi-yopdi” qilishi, kelin esa navbatdagi zulmlar ostida umr o'tkazishi turgan gap edi.

Ijtimoiy tarmoqlarda tarqalgan yana bir ayanchli videolavha Toshkent shahrida yuz bergan. Tasvirda yana ayni holat — erkak ayoliga najosatni majburlab yedirayotgani aks etadi. Hozirda erkakka O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 110-moddasi 1-qismi (qiynoqqa solish) bo'yicha jinoiy ish qo'zg'atilib, hibsga olingan. Ayol esa hozirda voyaga yetmagan bolalari bilan og'ir ahvolga tushib qolgan ayollarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish markaziga vaqtincha joylashtirilgan.

“UYDAN O'LIGING ChIQSA ChIQSIN, LEKIN QAYTMA”

Nima uchun?! Bir ayol doimiy ravishda xo'rlanishiga, bepisand bo'lishiga qaramay mudom “chidashi” shart! Bir ayol odamlarning gapi, jamiyatdagi o'rni yo'qolishidan xavfsirab o'lsa o'lsinki, lekin zulm ko'rayotgan “eri”dan ajralmasinmi? Masalaga chuqurroq yondashsak, aksariyat ayollarning o'zlari ham bu kabi masalalarda qisman aybdor! Eri tomonidan bepisandlikka uchrashni osongina qabul qilgan ayolning qismati yillar o'tgani sari faqat salbiy tarafga o'zgaradi. O'z huquqlarini bilmagan yoki doimiy ravishda huquqlarini talab qilishdan qo'rqqan, atrofdagilarning bir qolipdagi “chida!” so'ziga ko'nib, jabrdiydaga aylangan ayollar osmondan mo''jizaviy kuch tushishiga ishonib yashayaptilar go'yo. Xo'sh, aksariyat ayollarning bunday fikrlashiga, xo'rlanishga ko'nishlariga sabab nima? Hamma gap ota-onalarning tarbiya negiziga ham borib taqalishi yana-da ayanchli. Qizlarni maktabni bitirib-bitirmaslaridan erta turmushga uzatishlari, izhor etilgan orzularni yerga ko'mib ularning ong-shuuriga “avvalo, yaxshi kelin bo'lishing zarur” degan qarashni singdirilishi, har qanday og'riqli holatda ham “ajrim o'limdan qattiq” degan qat'iy haqiqatlaridan tonishmasligi emasmikin muammoning asosiy ildizlari?! Katta ehtimol bilan juda ko'p ayollar aynan moddiy qiyinchiliklardan hadiksirashgani tufayli haqoratlar-u xo'rliklarga yillar davomida ko'nib yashashadi. Esini tanib, hayot yo'li uchun endigina maqsadlar qo'yayotgan qiz qo'llab-quvatlanganida,ayol, ona maqomiga erishgach bu darajada o'zini yerga urdirib qo'ymasdi balki!

“TARIX TAKRORLANYaPTIMI?”

Dunyo miqyosida o'z joniga qasd qiluvchilar yildan yilga ko'payib bormoqda. Xususan, ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonda har yili 600 ga yaqin ayol o'z joniga qasd qiladi. Shular orasida namoyishkorona suiqasd usulini tanlaganlar borligi jamiyat ayollari haqlari poymol bo'layotganining yaqqol dalilidir. Shuni ta'kidlash kerakki, Markaziy Osiyo respublikalarida o'z joniga qasd qilishning aynan “o'ziga o't qo'yish” holati juda ko'p bora sodir bo'lgan. Ma'lumotlarga qaraganda O'zbekistonda ilk bor 1926-1928 yillarda jami 203 ta ayol o'zini yoqib yuborgan. Bunday yuqori ko'rsatkich 1987 yilda takrorlanib, 270 nafar ayol suiqasdning ayni shu usulini tanlaydi. Shu yil namanganlik Gulandom ismli ayolning tarqalgan videosi yurakni larzaga keltiradi. Xo'sh, ayollar nima uchun o'ziga o't qo'yadi? Chunki o'ziga o't qo'ygan ayol aslida namoyishni istaydi. Huquqlari poymol, turli adolatsizliklarga duchor bo'layotganini nihoyat tushunib yetishlarini xohlaydi. Gulandom ham shu xayollarni boshidan kechirgan bo'lsa ne ajab, ammo… Bu bir isyon. Shu jamiyat ayolining noroziligi va minglab haqlari yo'qqa chiqayotgan ayollardan birining isyoni, xolos! Milliy mass-mediani qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi vasiylik kengashi raisi   o'rinbosari Saida Mirziyoyeva ta'kidlaganidek, “Qonunchiligimiz bu borada nomukammal!”.

Shu o'rinda aytish joizki, jamiyatimizga gender tengligi degan qarash ham sekin-asta kirib kelyapti. Shu sabab erkak va ayolning o'zaro tengligi haqida bong urish va buni odamlarimizga singdirish biroz qiyin kechadi. Biroq jamiyatimizda shunday noto'g'ri qarash ham borki,oqibat ko'rib turgan fojialarimiz bir-bir o'rtaga chiqyapti. Xo'sh, o'zi bu atama O'zbekistonda qachondan boshlab qo'llanila boshlandi? Bunga sabab nima? Himoya orderi qanday shaklga ega? Hozirgacha ushbu orderdan necha nafar ayollar foydalandi? Yuqorida aytib o'tilgan ayollar qismatidagi holatlarda qanday huquqiy yordam va tashkilotlar mavjud? Shu va shu kabi savollarga ekspertlarimiz nima deydi?

Nargis QOSIMOVA, filologiya fanlari nomzodi, O'zDJTU xalqaro jurnalistika fakulteti dotsenti:

—                O'zbekistonda so'nggi paytlari “gender tengligi”, “oiladagi zo'ravonlik”, “himoya orderi” kabi tushunchalar tez-tez qo'llanila boshlandi. Ularning bir biriga o'xshash jihati shundaki, mazkur tushunchalar, asosan, qiyin hayotiy vaziyatga tushgan, oilada zo'ravonlikka uchragan xotin-qizlarga nisbatan qo'llanilmoqda. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekiston “Gender tengsizligi indeksi reytingi”da 57-o'rinda turibdi.

O'zbekistonda “gender tengligi” atamasi 2018 yilgacha deyarli qo'llanilmas edi. Hattoki respublikaning na Jinoiy, na Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodekslarida hattoki “oilaviy zo'ravonlik” degan tushuncha ham yo'q edi. Ayni paytda respublikaning barcha viloyatlarida Prezidentning 02.07.2018 yilda imzolagan “Ijtimoiy reabilitatsiya qilish va moslashtirish, shuningdek, oilaviy-maishiy zo'rlik ishlatishning oldini olish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi PQ—3827-son qaroriga muvofiq Zo'rlik ishlatishdan jabr ko'rgan shaxslarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish hamda o'z joniga qasd qilishning oldini olish Respublika markazi vaToshkent shahar reabilitatsiya qilish va moslashtirish markazlari tashkil etildi. Nega?

Unda xalqaro tajribalarga tayangan holda zo'rlik ishlatishdan jabr ko'rgan shaxslarga manzilli, o'z vaqtida yordam ko'rsatish va ularni himoya qilish kabi ishlar amalga oshiriladi. Shuningdek, mazkur markazda zo'ravonlik qurboniga aylangan ayollar uchun shoshilinch ruhiy, psixoterapevtik, huquqiy yordam ko'rsatish, zarurat bo'lganda, ularga qo'shimcha yordam ko'rsatishlari amalga oshiriladi. Hozirgi paytda Respublikada 197 ta reabilitatsiya markazlari faoliyat yuritmoqda. Ma'lumotlarga ko'ra, ushbu markazlarda o'tgan yilning dekabr oyigacha 21 mingdan ortiq fuqarolarning murojaatlari qabul qilingan. Shundan 986 nafari erkak, 788 nafari bola va 19784 nafari ayol. Birgina 2020 yil 7-14 sentyabr holatiga Markazlar 337 nafar xotin-qizlarning dardiga malham bo'lishgan.

Ha, gender tengsizligi muammosiga O'zbekistonda jiddiy ravishda 2018 yildan boshlab e'tibor qaratila boshlandi. Avvalo, yordamga muhtoj bo'lgan va og'ir ijtimoiy vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarni manzilli qo'llab-quvvatlash tizimi mavjud emasligi, ishsiz va ijtimoiy faol bo'lmagan xotin-qizlar bilan yakka tartibda ish olib borish amaliyoti yo'lga qo'yilmaganligi, xotin-qizlar o'rtasida bandlikka ko'maklashish va tadbirkorlikni rivojlantirish bo'yicha faoliyat samarasiz tashkil etilganligi, shuningdek, erta nikohlarning, oilalardagi nizoli holatlar va ajrashishlarning oldini olish bo'yicha choralarning samaradorligi past darajada qolayotgani OAV va ijtimoiy tarmoqlarda ko'tarila boshlandi.

O'zbekiston ayollari gender tengligini ta'minlashda huquq-tartibot organlari ularning huquqlarini himoya qilib, zo'ravonlarni javobgarlikka tortish borasida ishning eng murakkab qismini bajarishadi. Joriy yilning yanvaridan boshlab avgust oyiga qadar, ya'ni 8 oy mobaynida Ichki ishlar vazirligi ayollarga nisbatan turli xil jinoyat va huquqbuzarliklar borasida 4847 ta murojaatni ko'rib chiqishgan.

Furqat TOJIYEV, Adliya vazirligi Yuridik xizmatlarning faoliyatini muvofiqlashtirish boshqarmasi boshlig'i:

—       Xotin-qizlarga nisbatan ishlatilayotgan turli xil zo'ravonliklarning oldini olish maqsadida “Xotin-qizlarni tazyiq va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilingan.

Qonunga ko'ra, xotin-qizlarga nisbatan tazyiq va zo'ravonlik sodir etilganligi yoki sodir etilishi tahdidi mavjudligi to'g'risidagi murojaatlarni ko'rib chiqish bevosita ichki ishlar organlarining vazifalaridan biri hisoblanadi.

Shuningdek, ichki ishlar organlari tomonidan tazyiq va zo'ravonlikdan jabrlanuvchi xotin-qizlarga himoya orderi beriladi. Himoya orderi orqali tazyiq o'tkazgan yoki zo'ravonlik qilgan shaxslarga nisbatan xotin-qizlarga tazyiq o'tkazishni va zo'ravonlik sodir etishni, tazyiq o'tkazgan yoki zo'ravonlik sodir etgan shaxsning tazyiq va zo'ravonlikdan jabrlanuvchilar bilan aloqasini taqiqlash kabi cheklovlar o'rnatilishi mumkin.

Himoya orderida belgilangan talablarni bajarmaslik bazaviy hisoblash miqdorining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga yoki o'n besh sutkagacha muddatga ma'muriy qamoqqa olishga sabab bo'ladi.

Aytib o'tish kerakki, tazyiq va zo'ravonlikdan jabrlanuvchiga yordam ko'rsatgan shaxslarga ma'lum bo'lib qolgan barcha shaxsga doir ma'lumotlar qo'riqlanishi ta'minlanadi.

Bundan tashqari, tazyiq va zo'ravonlik natijasida xotin-qizlar sog'lig'iga yetkazilgan zarar uchun, yetkazilgan zararning darajasidan kelib chiqib ma'muriy yoki jinoiy javobgarlik choralari qo'llaniladi.

Jumladan, sodir etilayotgan paytda hayot uchun xavfli bo'lgan qasddan badanga og'ir shikast yetkazish natijasida ko'rish, so'zlash, eshitish qobiliyatini yo'qotish yoxud biron a'zoning ishdan chiqishi yoki uning faoliyati tamoman yo'qolishiga, ruhiy holatining buzilishiga yoki sog'lig'ining boshqacha tarzda buzilishiga, umumiy mehnat qobiliyatining o'ttiz uch foizidan kam bo'lmagan qismining doimiy yo'qolishiga yoki homilaning tushishi yoxud badanning tuzalmaydigan darajada xunuklashishiga sabab bo'lsa O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 104-moddasi bilan javobgarlikka tortiladi.

Qasddan badanga o'rtacha og'ir shikast yetkazganlik uchun 105-modda, qasddan badanga yengil shikast yetkazish uchun 109-moddada tegishli javobgarlik choralari belgilangan.

Muttasil ravishda do'pposlash yoki boshqacha harakatlar bilan qiynash uchun esa 110-moddada belgilangan bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi mumkin.

Shuningdek, tazyiq o'tkazish turli haqorat yoki tuhmat ko'rinishida bo'lsa, mazkur harakatlar uchun ularning darajasiga qarab, O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 40-41-moddalarida yoki Jinoyat kodeksining 139-140-moddalarida belgilangan javobgarlik choralari qo'llaniladi.

JABRDIYDA AYoLLARGA KO'MAKLAShUVChI QANDAY TAShKILOTLAR BOR?

Xotin-qizlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish bugungi kunning eng dolzarb masalasi bo'lib, u kuchli huquqiy yordam berish orqaligina amalga oshirilishi mumkin.

Turli ko'rinishlardagi zo'ravonlik shakllaridan aziyat chekkan xotin-qizlarga har tomonlama ko'mak berib kelayotgan davlat va nodavlat muassasalar qatoriga O'zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo'llab-quvvatlash vazirligi, Respublika ijtimoiy reabilitatsiya va moslashtirish markazi va uning hududiy filiallari, “Yuksalish”, “Barqaror hayot”, “Istiqbolli avlod”, “Rahmdillik”, “Oydin nur”, “Mehrjon”, “Yuksak salohiyat”, shuningdek, Fuqarolar tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash markazi (FTQM) va boshqa nodavlat notijorat tashkilot (NNT)larni kiritish mumkin.

Shunisi e'tiborga molikki, yuqorida qayd etilgan tashkilotlar har kuni qiyin vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarga turli xil masalalar yuzasidan bepul yuridik maslahat xizmatlarini taqdim etishadi, joylarga borib, turli shakllardagi huquqiy targ'ibot-tashviqot ishlarini olib borishadi.

Xususan, joriy yilning 18 sentyabridan 1 oktyabrigacha bo'lgan vaqt mobaynida nodavlat tashkilotlar tomonidan muammoga duch kelgan xotin-qizlarga jami 575 ta bepul huquqiy maslahat berilgan.

Maftuna JO'RAYEVA va

Mohigul DIYoRXODJAYEVA tayyorladi.

MA'LUMOT O'RNIDA:

2020 yilning o'tgan 8 oyi davomida eng ko'p himoya orderlari berilgan hudud Toshkent shahri (966), shuningdek, ketma-ketlikda Farg'ona (560), Qashqadaryo (502) va Toshkent (440) viloyatlari joylashgan.

Eng kam himoya orderlari Qoraqalpog'iston Respublikasida berilgan (158).

4744 ta himoya orderlarini berishga quyidagilar asos bo'lib xizmat qilgan:

— zo'ravonlikdan jabr ko'rganlarning arizalari – 3104;

— boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatlari – 403;

— boshqa mas'uliyatli idoralar tomonidan zo'ravonlik faktlarining qayd etilishi– 865;

— davlat organlari va boshqa tashkilotlardan kelib tushgan ma'lumotlar – 372.

Qayta berilgan himoya orderlarining soni 24 ta. Shundan: 14 order– jismoniy zo'ravonlikdan himoyalash uchun, 1 – jinsiy zo'ravonlik, 1 – iqtisodiy zo'ravonlik, 7 – psixologik zo'ravonlik, 1 – tazyiq.

7188 nafar zo'ravonlik sodir etgan, hamda zo'ravonlikka moyil insonlardan himoyalanish uchun berilgan.