“Yurakdan kuylash uchun yurak kerak”
Xususiy telekanallar, radiolarda yangrayotgan ayrim “qo'shiq”larni tinglasangiz kayfiyatingiz tushadi, ta'bingiz xira tortadi. So'zlar jo'n, qo'pol, siyqa tuyg'ular ifodasidan dilingiz xufton bo'ladi. Xalq nomi bilan xalqqa qo'shiqlar tuhfa etayotgan san'atkorlar nimalarni targ'ib qilyapti o'zi deb o'ylab qoladi, kishi.
Taniqli jurnalist Fozil Zohidning yozishicha, Komiljon Otaniyozov tajribasiz vaqtida kimdandir o'rgangan bir mantiqsiz qo'shiqni aytgan ekan. Shunda unga akasi Foziljon dakki beradi.
— Mantiqsiz qo'shiq san'atkorni beburd qiladi, — deydi u. — Sahna minbar, artist o'sha minbardagi otashin notiq ekanligini unutma. Qo'shiq odamlarni tarbiyalashga, ularning dilida ezgu his-tuyg'ular, estetik zavq uyg'otishga xizmat qilishi kerak. Maslaksiz, beqaror san'atkor, garchi u talantli bo'lsa ham minbarga, ya'ni sahnaga loyiq emas.
Yaqinda qaysidir telekanalda “yulduz”lardan sanalayotgan bir xonanda ayolning qo'shig'iga olingan klipni namoyish qilishdi. O'sha ayol tantiqlangancha kresloda o'tirar, o'ziga kuyov tanlardi. Kuyovlikka da'vogar bo'lib, turli davlatlardan “shahzoda”lar kelishdi. “Shahzoda”lar kinofilmlar orqali ancha taniqli bo'lib qolgan yigitlar edi. Ma'nisiz qo'shiq(agar qo'shiq deyish mumkin bo'lsa), bachkana klipda o'sha aktyorlarning qatnashishi juda erish tuyuldi. “Yulduz”ning atrofida o'tirgan “dugonacha”larning ko'rinishi, kiyimlari, yuzlaridagi bo'yoqlari, tilimizga bepisandligi g'ashingizni keltiradi, tomiringizga pichoq urilgandek jonu jahoningizni zirqiratadi. Miyasida bo'shliq bo'lgan yoshlar balki bu klipdan o'ziga kerak bo'lgan ma'naviy qashshoqlikni o'zlashtirib olishar, ko'r-ko'rona ularga ergashar. Xo'sh, natija nima bo'ladi? O'zbekona qadriyatlarimiz qay darajadadir toptalmaydimi? To'g'ri, o'sha “yulduz” milliy urf-odatlarimizdan yiroq, she'r tanlashni bilmas, tafakkuri haminqadardir, biroq telekanallarda namoyishiga ruxsat berganlar savodli, ziyolilar emasmi?
Yaqinda avtobusga chiqdik-u, uning salonida varanglayotgan qandaydir qorishiq “musiqa”ni eshitib hayron qoldik. Birozdan so'ng taraqa-turuqlar ichida “qo'shiq” yangradi. Yoshlarga “jon” kirdi. Ayniqsa, “xonanda”ning “ichib olganmisiz, tushunmadim” degan so'zlari ularni zavqlantirardi. Tabiiyki, katta yoshlilar taassuf bilan o'tirardilar. Shundan so'ng yo'lovchilarga yangi tuhfa “fizika-fizikali, musiqa-musiqali” degan so'zlardan iborat “tarona” taqdim etildi. “Fizikali” degan so'z nima ekan deya boshlar qotayotgan bir paytda kimdir “xorazmcha bo'lsin” degan taklifni kiritdi. Yoshi kattalarning yuziga tabassum qo'ndi, nihoyat “yulduz”ning bema'ni qo'shiqlarini tinglashdan qutilib, biron diltortar xonishni miriqib eshitib, madaniy hordiq chiqarib ketarmiz, degan xayolga borishdi. Shunda baland ovozda xorazmlik qaysidir “yulduz” qo'shig'ini boshladi:
Bor-boraver yo'ling bo'lsin
Sanamjon.
San bo'lmasang o'rningni bosar
Darmonjon,
San bo'lmasang bo'laveradi
Darmonjon…
— Ana muhabbat, mana muhabbat. Bir kiyim yoqmasa almashtirgandek gap-da, — deb qo'ydi hamrohlarimizdan biri.
Yana kimdir “tavba shunaqa ham qo'shiq bo'ladimi, bundaylarni tarbiyalash kerak yoxud sahnaga yo'latmaslik lozim” dedi. Afsus, bu gaplarni eshitayotgan yoshlarning yuzida norozilik ifodasi paydo bo'ldi. Shundan keyin ayol xonandaga navbat yetdi. Uning ijrosi oldingisidan oshib tushdi:
Oldin yaxshi edim
endi yomon bo'ldimmi
Sendan ayrildim.
Lekin o'ldimmi?
Sendanam zo'rni topdim bo'ldimi,
Oshiqlarim izlarimda sarson-a
Sendanam zo'rni topdim bo'ldimi?
— deya kuylayverdi. Almoyi-jalmoyi so'zlarni kuyga solib, tilimizni yerga urayotganiga, ko'pchilikning jahlini qo'zg'ayotganiga, hali shakllanib ulgurmagan yoshlarni tamoman jarlik tomon yetaklayotgan bu kabi “qo'shiqlar”ga nima deyish mumkin?
Keyingi paytlarda to'y-tomoshalarda ko'rib-bilib yuribmiz, jonli ijroda kuylovchilar juda kam, salgina ovozi bor o'zini qo'shiqchilikka urayotgandek tuyuladi. Jon koyitib mashhur shoirlarning purhikmat she'rlarini qiynalib yodlagandan ko'ra, mazmunan sayoz, she'rga o'xshash nimadir, yozib, biror kuyni o'g'irlab olib bastalayotgan, salgina kelishtirib aytib, mikrofon, fonogrammadan foydalanib davrani gullatayotganlar ko'payib ketyapti. Sal o'tmay ular o'zini “yulduz”deb e'lon qiladi. Lekin bu “yulduz”ning elga nafidan ko'ra zarari ko'proq emasmikan? O'zi anglab yetmagan holda “ommaviy madaniyat”ni, havoyi hislarni targ'ib qilayotgani bor gap. Ular xalqimiz an'analari, avloddan-avlodga o'tib kelayotgan bebaho san'atni rivojlantirish, sayqallashtirish o'rniga yoshlarning didini o'tmaslashtirish, ma'naviyatini xiralashtirishga hissa qo'shadilar. Agar san'at yo'lini fidoyilikdan iboratligini, san'atkor targ'ibotchi ekanligini his qilsalar, yuqoridagi kabi qo'shiqlarni kuylamagan bo'lardilar. Ba'zida davralarda yoxud to'ylarda “bunaqa bema'ni qo'shiqlarni kuylamaslik, bunday “yulduz”larni taklif qilmaslik kerak” degan fikrlar aytiladi, biroq kimdir ularning litsenziyasi bor-ku deydi. Shunda o'ylanib qolasan kishi, ularga kim, nima uchun litsenziya bergan? Yana bir tarafi ushbu “qo'shiq”chilarni xususiy telekanal va radiolar o'ziniki qilib olgandek, shaxsiy mulkiga aylantirgandek. Bu san'atga xiyonat, ustoz san'atkorlarga nisbatan hurmatsizlik emasmi? Mazmunan sayoz, maza-matrasiz qo'shiqlar kuylash, sahnaga chiqib bema'ni dikonglashlarga chek, qaysi asr chek qo'ya oladi?
Yuqoridagi o'y-xayollar og'ushida borayotganimizda kutilmaganda avtobusda shunday bir qo'shiq yangradiki, ko'ngillar yorishib ketdi, boyadan beri “fizikali”ga qiyshanglayotgan yoshlar ham birdan to'xtab, berilib tinglay boshlashdi:
Otalikning molin boqdim
bahorda,
O'zi turmay uyg'otardi
saharda
Pishirgan oshlari
ko'zning yoshinday,
Qotirg'an nonlari
chaqmoq doshinday.
Sehrli kuy va sohir ovoz barchaning qalbini allaladi, barcha uning maftuniga aylandi. “Bor ekan-ku, barakalla” degan tovushlar yangradi. Komiljon Otaniyozovning shirali ovozi va betakror musiqa yurak torlarini chertib yubordi.
— Mana haqiqiy san'atkor, yillar, asrlar o'tsa-da boqiy yashaydi, — degan ovozlar eshitildi.
Ha, Komiljon Otaniyozov ustoz san'atkor, xalqiga eng go'zal qo'shiqlarni in'om etgan, odamiylik xislatlari ila elda doston bo'lgan inson edi. U hech qachon o'zini yulduz deb atashga, maqtashlariga yo'l qo'ymagan. Haqiqiy bahoni xalq o'z ko'nglidan bergan. Uni hamisha o'z xalqi, balki boshqa yurtlarda ham olqishlashgan. Buning boisi san'atkor hech qachon yengil-elpi qo'shiqlar kuylamagan. Ko'p o'qigan, ko'p izlangan. A.Navoiy, Ogahiy, Mahtumquli ijodiga ko'proq murojaat qilgan, she'r tanlashni bilgan. Bugungi kunda san'atga qiziqqan har bir yosh ustoz san'atkorlar hayot yo'lini o'rgansalar, ular ijro etgan qo'shiqlarni kuylashga harakat qilsalar, shuningdek kamtarlikni kasb qilsalar, obro' topib, olqish olardilar.
Bundan bir-ikki yil muqaddam tumanimizga “yulduz”lardan sanalgan yosh xonanda kelib konsert berdi. U she'rni ham o'zi yozgan (uni she'r deyish mumkin bo'lsa), kuyni ham o'zi bastalagan ekan. Hayron qoldik. Oldin san'atkorlar shoirlar bilan hamkorlikda qo'shiq yaratishgan, televidenie yoxud ommaviy konsertlarda she'r kimniki ekanligi e'lon qilinar edi. Bu ham o'z navbatida yoshlarning she'rga bo'lgan qiziqishini oshirar, nomi zikr etilgan shoirning asarlarini topib o'qishni xohlab qolardilar. Biz maktabda o'qiyotganimizda Erkin Vohidov so'zi bilan aytiladigan “Yoshligim kel” qo'shig'ini eshitib, shoir asarlarini topib o'qiganmiz. Demak, kitoblarni targ'ib qilishda bunday usul qo'l keladi. Hozir esa unday emas, faqat qo'shiqchining nomi aytiladi, xolos. Xonanda faqat o'zini targ'ib qilish yo'lidan boradi. Biroq mazmunan sayoz qo'shiqlarni kuylagan xonanda ertami-kechmi, el nazaridan qoladi. Lekin ungacha nimalarni targ'ib qilishga ulgurmaydi, sayoz qo'shiqlari bilan qanchadan-qancha yoshlar ma'naviyatiga putur yetkazmaydi, deysiz. Buning oldini olish uchun badiiy kengashlar faoliyatini jonlantirish, qo'shiq matniga alohida e'tibor berish, “shig'irbozlar” emas, haqiqiy shoirlar ijodiga murojaat qilishni an'anaga aylantirish lozim. Zero, biz she'rlari qo'shiqday yangrab, qo'shiqlari she'rday jaranglaydigan til sohiblarimiz. Buni unutmasligimiz kerak!
Shu o'rinda taniqli shoir Matnazar Abdulhakimning “Avtobus haqida ballada” degan she'rini eslash joiz. Unda shoir quyidagicha mulohaza yuritadi: “Qo'shiq ham, ma'lumki, o'pkaga to'ldirib olingan nafas bilan ijro qilinadi… Biroq naqadar muhim bo'lmasin, o'pkaning o'zi bilangina ish bitmaydi. Yurak ham kerak. Yurakdan berilib kuylash uchun esa aql ham kerak. Har xil qalang'i-qasang'i so'zlar yig'indisini qo'shiq deb elga taqdim qilavermaslik uchun iste'dod kerak. So'zni bilish uchun. Sozni bilish uchun”. Ushbu mulohazalarni san'atkorman deganning har biri o'qisa, deyman. Ehtimol, shundan so'ng millatni, tilni tahqirlashdan tiyilarmidilar?!
Mehribon Tillayeva.
Xorazm viloyati