Yig'layotgan daraxtlar
Sobirjon INOMOV
Muallif haqida:
Sobirjon Inomov — 1950 yil 21 mayda Piskentda tug'ilgan. ToshDU (hozirgi O'zMU)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan.
Uning “Qo'msash”, “Najot ko'prigi”, “Tun bag'ridagi sharpa”, “Hayot inshosi”, “Chinorlar uzoq yashaydi”, “Ko'zlari nigoron”, “Yo'l bo'ylab”, “Soqov xotin”, “Egali uy”, “Osmonning ustuni”, “Yo'l — umr, yo'l — hayot”, “Bedor qalb tuhfalari”, “Ortga qaytmas umr”, “Charxpalak dunyo”, “Qismat bitigi” kabi kitoblari chop etilgan.
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi va O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a'zosi.
(Hikoya)
Kanalning oqimi bo'ylab shahardan chiqaverishda olisdan yakka tepa ko'zga tashlanadi. Shu tepalikka chiqilsa bas, qishloq bor bo'y-basti bilan namoyon bo'ladi. Qadimda bu zamin katta daryoning o'zani bo'lgan ekan. Shu bois yerlar toshloq, suvloq. Ozgina qazilsa bas, sirtiga suv sizib chiqadi.
Tepalikda mo''jazgina bo'lib ko'ringan bu qishloqni bilmaydigan odam o'rmonzor, deb xayol qilishi aniq. Bu yerda nima ko'p, daraxt ko'p. Ularning aksariyati mevali: qandak o'rikmi, har donasi tuxumday hosil qiladigan chilonjiydami, olmami, tuksiz, tukli shaftolimi, yerga tushganda tars-turs yorilib ketadigan po'stlog'i yupqa yong'oqmi — e, hammasidan bor. 30-40 yillar oralig'ida voyaga yetgan yoshlar qishloqni mevali bog', deb atay boshlaganlar shu vajdan.
O'tkir aka hovlida yig'-ter bilan andarmon bo'lib yurgandi. Maktabga yetmay iziga qaytgan nabirasi Rustamjon gap topib keldi:
— Bobojon, siz ekkan daraxtlarni birov motorli arra bilan kesmoqchi. Shuni aytgani keldim.
O'tkir akaning bug'doy rangga moyil chehrasi birdan dokaday oqardi. Pastki labi ucha boshladi. Chap ko'kragida og'riq sezdi. Tuflisini kiyayotganida boshi aylandi. Bunday holat endi bo'layotgani yo'q. Ko'nikib qolgan. O'zini mahkam tutib ko'chaga chiqdi.
— Bobojon, men ham, — ergashdi nabirasi Rustamjon orqasidagi papkani teparoq ko'tarib olarkan.
O'tkir aka ust-boshiga razm soldi — uy kiyimida ketayapti ekan. Ha, nima qilibdi, qishloqchilik, qolaversa, hozir toshoynaga termulib, pardoz-andoz qiladigan fursatmi? Bu yoqda oyog'i ostidan yel o'tmaganlar u bir vaqtlar ekkan daraxtlarga so'ramay-netmay arra solayotganida…
O'tkir aka katta-katta qadam tashlab ketayotib, ilgarigi kuch-quvvati yo'qligini baralla idrok etdi. Peshonasidan muzdek ter chiqib ketgandi. Eh, u paytlar. U yigitlik onlarini xo'rsinish bilan esladi: “Shu daraxtlar nihollarini olisdan yelkamda keltirgandim. So'ng mol-holdan asrash uchun atrofiga baland sim to'r tutgandim-a! Odamlar moldan ham yomon-da”.
O'shanda O'tkir aka oliygohni endi bitirib, kolxozga hosilot bo'lib ishga kelgandi. Ochiq bir tanob joy ham uning nazaridan chetda qolmagandi. Ko'klam boshlandi deguncha dov-daraxt ekishdan bir muddat tinmasdi. Hammani bir to'p bo'lsa-da, mevali daraxt ekishga undardi.
Ular yaqinlashib qolishganida yong'oq daraxtining yerga yaqin bitta shoxi ko'cha tomonga qulab tushdi. O'tkir aka go'yo o'zi qulab tushganday bir munkib ketdi. Ko'zlaridan o't chaqnadi. Arrachi yiqilgan yong'oq shoxini saranjomlash uchun pastga tushdi. Yana arrani qo'lga oldi.
— To'xta! — O'tkir aka zarda bilan xitob qildi. Biroq arrachi eshitmadi. Yerda yotgan yong'oq shoxiga tig' soldi. O'tkir aka bor kuchini to'plab chopdimi yoki katta qadam tashlab yetib oldimi — bilmadi. Arrachining yonida hozir bo'ldi. Tig' tutgan ingichka qora qo'llarini mahkam tutgancha chetga oldi. Arrachi arvohga duch kelganday bir sapchib tushdi:
— Amaki, nega meni ushlaysiz? Qo'lingizni arra kesib ketsa…
— Mana, senga qo'llarim kerakmi? Shularni kesaqol! Lekin daraxtlarimga tegma, tushundingmi? Aks holda, ko'zlaring ko'r bo'lib qoladi! Bular qishloqning keksa-yu yoshini hosilidan bahramand qilyapti-ya!
Arrachi notanish keksaning vajohatidan cho'chib, noiloj o'zini chetga oldi.
O'tkir aka qaltirab titrayotgan qo'llarini mushtlagancha yana arrachiga yuzlandi:
— Senga kim ruxsat berdi?
— Ana, o'zi, — dedi arrachi siniq ohangda.
— Hoy bola, nega arrangning tovushi chiqmay qoldi? Tezroq qimirla. Kechgacha bu chirigan daraxtlarni qulatib tashlamasang, ulgurolmaymiz. Ertalab zakazchiklar yetib keladi, — dedi cho'zinchoq yuzi sariqqa moyil, yosh bo'lsa ham qorni beso'naqay osilgan, oyoq-qo'llari kalta, bo'yniga siqib bo'yinbog' bog'lab olgan yigit.
— Mana bu amaki, — arrachi ko'zining qiri bilan O'tkir akani ko'rsatdi, — ruxsat bermayapti.
— Ie, bu odam kim, nega bizning ishimizga burnini suqadi?
Arrachi bilmasligini ayon qilib, yana yelkasini uchirdi.
— Sen ishingni qil, ko'chadagi har bir odamning diydiyosiga quloq tutsang, bir oyda ham bu ishni tugatolmaysan.
— Hali ko'chadagi odam bo'ldimmi? — O'tkir akaning birdan zardasi qaynab ketdi. — Men idorada ishlab, shu daraxtlarni ekkanimda, sen enangning qornida ham bo'lmagansan, tirrancha!
Bu orada uch-to'rt qishloq qariyalari arra tovushini eshitib, idora yaqiniga yetib kelgandi. O'tkir aka kuppa-kunduzi ovoz chiqarmay ich-ichidan o'ksib-o'ksib yig'layotganidan hayratda qolishdi. Hamqishloqlarining yoniga kirib hamdard bo'lishga o'zlarini chog'ladilar. Shunda bir qariya tilga kirdi:
— Hoy bola, sen o'zi kimsan, bu yerga qayoqdan kelding? So'rash, istash yo'q, daraxtlarga o'zboshimchalik bilan arra soldiryapsan.
— Ishbilarmon! — qo'rslik bilan javob berdi bo'yinbog'li yigit. — O'zim shaharda yashayman. Mana shu joylarni daraxt-paraxti bilan sotib olganman.
O'tkir akaning oyoq-qo'llarida birdan g'oyibdan kuch paydo bo'ldi. Shaharlikka bir hatlab yetdi. Uning yoqasidan mahkam qisgancha dedi:
— Daraxtning bir shoxini ham kestirmayman. Yerda yotgani uchun tovon to'laysan. O'zi umringda loaqal bir tup nihol ekkanmisan? Sendaqa ishbilarmonlardan o'rgildim!
Bo'yinbog'li yigitning nafasi bo'g'ilib, rangi dokadek oqardi. Bir siltanib g'azabnok raqibidan uzoqlashmoqchi bo'ldi. Lekin nihol ekib ko'kartirishga qodir O'tkir akaning qo'llari hali baquvvat, ushlagan joyini uzib olgudek chayir edi.
— O'tkirboy, ke, qo'y, nabirang tengi bola ekan, — dedi qariyalardan biri gapga aralashib. — Qishloqdagilarni, chamasi, bo'sh-bayov, nima qilsam bo'laveradi, deb o'ylagan, shekilli. Lekin biz bu yerdagi har bir tup daraxt uchun javobgar ekanligimizni, qishlog'imiz har kim bilganini qiladigan tajriba maydoni emasligini bu bolaga tushuntirib qo'yamiz hali. Shungayam Xudodan insofu tavfiq so'raylik.
O'tkir aka andek bo'shashdi, qo'lini “ishbilarmon”ning yoqasidan tushirdi. Yovqarash qilganicha nari ketdi.
Shaharlik qiyshayib qolgan bo'yinbog'ini to'g'rilayotib, nima qilarini bilmay tomoshabin bo'lib turgan arrachiga butun zahrini sochdi:
— Nega bezrayyapsan? Halizamon haqini so'raysan, hech bo'lmasa, kesgan shoxingni maydalab, bir yoqli qilmaysanmi? Mayli, qolganiga…
— Bunga ham tegmaydi! — dedi O'tkir aka qattiq va zardali ovozda. — O'zim saranjomlayman. Bu daraxtlarning o'ligi ham, tirigi ham meniki.
Shaharlik lom-mim demadi. Arrachini mashinasiga o'tqazib ko'zdan g'oyib bo'ldi.
Yo'l yoqasidagi muazzam mevali daraxtlar omon qolganlariga xursanddek edilar. O'zlarining xaloskorlariga minnatdorchiliklarini bildirayotgandek yaproqlari bilan tinimsiz chapak chalar, ahyon-ahyonda ertalabki qalin shudring tomchi bo'lib yerga dumalar, xaloskorlari kabi daraxtlar ham go'yoki yig'layotgandek edilar…